Η ιστορία της Κοινότητας Μαλάξας

Γράφει ο ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΤΣΙΣΤΡΑΚΗΣ*

Η Μαλάξα βρίσκεται υπεράνω της νότιας πλευράς του λιμανιού της Σούδας. Σχηματίζει δύο τραπεζωειδή οροπέδια. Το ψηλότερο, 614 περίπου μέτρα, γεμάτο από αμπέλια, ελαιώνες, βοσκοτόπια κ.λπ., το οποίο ονομάζεται ´Πούπα´ από το λατινικό pouppis, επειδή μοιάζει με πρύμνη πλοίου.
Η  άκρη του συγκεκριμένου ονομάζεται και Ψαρί. Η θέα από το οροπέδιο είναι πανοραμική. Από το σημείο μπορείς να δεις εώς το δυτικό άκρο της Κρήτης και μέχρι το Ρέθυμνο προς την ανατολή. Το χαμηλότερο οροπέδιο, ύψος 512 μέτρα, είναι λίγο επικλινές προς τον νότο. Στα ριζοβούνια και στα ψηλότερα σημεία του οροπεδίου βρίσκεται το χωριό Μαλάξα, το οποίο απαρτίζεται από τρεις διαδοχικές συνοικίες. Τον Πόρο, τα Κακαλιανά και τη Μεσοχωριά, σχηματίζοντας ένα είδος πετάλου. Λίγο χαμηλότερα από το χωριό βρίσκεται ο επάνω και ο κάτω κάμπος της Μαλάξας που καλύπτεται από ελαιώνες, αμπέλια, συκιές και άλλα οπωροφόρα δέντρα ή και κάποια πανύψηλα άγρια, ενώ ο υπόλοιπος κάμπος περικλείεται από ημιάγριες εκτάσεις. Το όνομα Μαλάξα προήλθε ως εξής: στη βόρεια πλευρά του χωριού περίπου στο μέσον της πλευράς του βουνού υπήρχαν παμπάλαια μεταλλεία σιδηροπυρίτου και ειδικότερα εντός του βουνού. Πάνω από το χωριό Τσικαλαριά σώζεται ένα άνοιγμα σπηλιάς προφανώς παμπάλαιου ορυχείου. Τα μεταλλεύματα που εξόρυσσαν με τρόπο πρωτόγονο τα κοπάνιζαν, τα μάλαζαν και ξεχώριζαν το μέταλλο. Από αυτήν τη μάλαξη και το μάλαμα προήλθε μάλλον το όνομα Μαλάξα. Μάλιστα πρώτα ονομάστηκε Μαλάξα το μέρος που υπήρχαν τα μεταλλεία, η σημερινή λεγόμενη κάτω Μαλάξα και ακολούθως ονομάστηκε και η πάνω Μαλάξα, κυρίως Μαλάξα αφήνοντας το παλιότερο όνομα του χωριού που λεγόταν Βερέκυνθος. Τα σωζόμενα τοπωνύμια μαρτυρούν ότι το ονομαζόμενο οροπέδιο Πούπα φέρει το παμπάλαιο όνομα Βερέκυνθος, το οποίο είναι από τη μινωική εποχή. Φαίνεται ότι ο πρώτος συνοικισμός που έχει ποτέ βρεθεί από παλιά οικοδομικά ερείπια θα ονομάζονταν επίσης Βερέκυνθος. Σημειώνουμε εδώ ότι οι Βερέκυνθες αναφέρονται από τους παλιούς ως φυλή Φρυγικής προέλευσης από τη Μικρά Ασία. Λέγεται οτι όταν οι Ενετοί επιχειρούσαν να καταλάβουν το μέρος αυτό και έπαθαν πολλές καταστροφές παρετυμολόγησαν το όνομα Μαλάξα στο λατινικό mala saxa που σημαίνει κακοί βράχοι.
Η μεσαία και πιο ψηλή συνοικία του χωριού όπου βρίσκεται και η εκκλησία Αγιος Γεώργιος -άγρυπνος φρουρός του χωριού- και το Δημοτικό Σχολείο ονομάζεται Πόρος ή Πορί διότι μόνο μια στενή διάβαση υπάρχει προς τον βορρά.
Η πρώτη από δυτικά συνοικία, τα Κακαλιανά, προήλθε από τον διαβόητο σύμφωνα με την παράδοση γενίτσαρο ´Κακόν Αλή´ του οποίου ερείπια της κατοικίας σώζονται μέχρι σήμερα. Η τελευταία προς ανατολή συνοικία που ονομάζεται χωρίο ή πλακούρα παλιότερα ονομαζόταν Σκαλιδιανά από το όνομα του Σκαλίδη γνωστού καπετάνιου του οποίου ερείπια της κατοικίας σώζονται ακόμα. Φαίνεται ότι ο Σκαλίδης ήταν το αντίβαρο του αιμοβόρου Κακού Αλί και ο τρομερός του αντίπαλος για να περιορίζει τις αυθαιρεσίες του.
Προς τη δυτική περιοχή του χωριού υπάρχει πεδινή έκταση, ένα είδος μικρού οροπεδίου, ο Αλιγανός ´Στ’ Αλιγάνου το λάκκο´ από το αρχαίο γάνος, λεία επιφάνεια και κατά την επιφάνεια μοιάζει ´τη αλί´, τη θάλασσα.
Ενα άλλο τοπωνύμιο, βυζαντινής προφανώς προέλευσης, είναι το Γεροκάλυβο, Ιεροκάλυβο, τοποθεσία κατάλληλη για κυνήγι γερακιών. Επίσης στη βόρεια πλευρά του κάτω μαλαξιανού βουνού υπάρχει χώρος εκτεταμένος, επικλινής, καλλιεργήσιμος και ονομαζόμενος του Κώη ο λάκκος. Το όνομα Κώης αναφέρεται ως κύριο όνομα στην ιστορία του Ηροδότου. Από την εποχή της Ενετοκρατίας διατηρούνται τα τοπωνύμια υψηλή Βάρδια (συμφυρμός των λέξεων υψηλή guardia) που πολύ καλά ανταποκρίνεται στην υψηλή και απρόσιτη περίπου στο μέσον του φρυδιού του κάτω βουνού τοποθεσία από την οποία προφανώς στρατιωτικοί σκοποί φύλασσαν από εχθρική εισβολή τη διπλανή χαμηλή χαράδρα. Ομοια η ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούμενη λοτζιέτα που σημαίνει λεσχούλα στη συνοικία Πόρος όπου προφανώς συγκεντρώνοντας οι πρόκριτοι των Ενετών για να διασκεδάσουν. Παραδίπλα στη λοτζιέτα προς τη νότια πλευρά υπήρχε τση Γκολένας, η ελιά δηλαδή της κοντέσας Ελενας η ελιά. Ομοια τα τοπωνύμια στου Τσιλίπη τα χωράφια προέρχεται από το λατινοενετικό όνομα Callebs, που μεταπλάστηκε στο όνομα Τσελεπής που σημαίνει παλληκάρι άγαμο.
Η εξαιρετική από στρατηγική άποψη γεωγραφική τοποθεσία της Μαλάξας την είχε πάντοτε καταστήσει μήλο της Εριδος μεταξύ των εκάστοτε επιδρομέων και των κατοίκων της. Ετσι η Μαλάξα έγινε θρυλική για τους αγώνες της ενάντια στους Ρωμαίους, τους Σαρακηνούς, του Βενετούς, του Τούρκους, αλλά και κατά τον πρόσφατο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο περιήλθε εναλλάξ στα χέρια των Αγγλων, μετά των Γερμανών και πάλι των Αγγλων. Στη θέση Αλιγανός έγινε τη 14η Ιουνίου του 1821 η πρώτη κατά των Τούρκων μάχη της Κρήτης με περιφανή νίκη των Κρητών και μεγάλη συντριβή των Τούρκων. Μετά την επανάσταση του ’66 – ’69 οχυρώθηκε με τουρκικό πύργο ο οποίος καταστράφηκε τον Μάρτιο του 1897 από τους Κρητικούς. Κατά τη διάρκεια της τριετούς πολιορκίας του τουρκικού πύργου της Μαλάξας εκτός από κάποιες άλλες μικρές αψιμαχίες έγιναν και οι παρακάτω σπουδαιότατες μάχες: την 16η Φλεβάρη του 1897, ημέρα της Αποκριάς, ολοήμερη μάχη εναντίον τουρκικού εκστρατευτικού σώματος που εξόρμησε από τα Χανιά για να απελευθερώσει τον πολιορκούμενο τουρκικό πύργο. Στη μάχη αυτή θριάμβευσαν τα κρητικά όπλα και μάλιστα του χωριού με ελάχιστες απώλειες και με πλήρη κατατρόπωση των Τούρκων. Στις 13/3 του 1897 με τη βοήθεια τριών ορειβατικών κανονιών που είχε φέρει ο ελληνικός στρατός (του Τιμολέοντα Βάσσου), οι επαναστάτες κατέστρεψαν τον τουρκικό πύργο του οποίου κάποια ερείπια σώζονται μέχρι σήμερα. Αυτές οι δύο μάχες έχουν δημοσιευθεί αναλυτικά από αυτόπτη μάρτυρα.
Υ.Γ. Η παρούσα ιστορία γράφτηκε περίπου το 1962 ή ’63 και τα τοπωνύμια της Μαλάξας δόθηκαν από τον αείμνηστο γυμνασιάρχη Χαρίλαο Δ. Σπυριδάκη, Μαλαξιανό.

*πρώην γραμματέας
Κοινότητας Μαλάξας