Γράφει ο: Γ.Π. ΕKKEKAKHΣ
Τα δύο πρόσωπα του τίτλου μας ήταν οι πιο στενοί συνεργάτες του Σάμουελ Γ. Χάου, στον οποίο αναφερόταν παλαιότερο δημοσίευμά μου στα Χανιώτικα Νέα (φ. 19/5/2012, Διαδρομές, σ. 8). Ο πρώτος από τους δύο, τυχαίνει να είναι παγκοσμίως γνωστός. Υπάρχουν πολυσέλιδα βιβλία με τη βιογραφία του, εκτενή λήμματα στις Εγκυκλοπαίδειες του κόσμου και αμέτρητες αναγραφές στο διαδίκτυο. Αντιθέτως, για το δεύτερο πρόσωπο οι πρωτογενείς πληροφορίες είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Σημασία έχει, εν προκειμένω, ότι και των δύο προσώπων η προσφορά στην Κρήτη ήταν ανυπολόγιστα πολύτιμη. Μένει να δούμε αν εμείς έχομε γνώση αυτής της προσφοράς και, προπάντων, αν υπήρξε ποτέ η από μέρους μας οφειλομένη αναγνώριση. Ας το κρίνουν αυτό οι ενημερωμένοι αναγνώστες.
Κατά καλή συγκυρία, ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος και ο Λεωνίδας Ροδοκανάκης είναι, αντιστοίχως, ο αποστολέας και ο παραλήπτης μιας αξιοπρόσεκτης επιστολής η οποία έχει διασωθεί στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Ηράκλειο). Μάλιστα, εικόνα της επιστολής έχει δημοσιευθεί (ασχολίαστη) και στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του αείμνηστου Μανώλη Ε. Δετοράκη (+ 2008), αυτό με τον τίτλο ´Γιατροί Αγωνιστές των Κρητικών Επαναστάσεων´ (Ηράκλειο 1987, σ. 236).
Θεώρησα, λοιπόν, πως θα ήταν καλό να ξαναδούμε την επιστολή (βλ. εικόνα ´από την αρχή και το τέλος της´), πριν αναφερθούμε στα δύο πρόσωπα και την προσφορά τους στην Κρήτη, κατά την επανάσταση του 1866-69.
Οπως μπορεί να δει ο αναγνώστης, η επιστολή είναι σταλμένη από τη Βοστόνη στις 12/24 Ιουλίου 1868 και έχει προορισμό το Λίβερπουλ. Θέμα της είναι οι ´πυριτοβολές´ που θα έπρεπε να είχαν αγοραστεί για την ενίσχυση του κρητικού αγώνα. Το καλλιγραφημένο κείμενο αρχίζει και τελειώνει έτσι:
Φίλε Κύριε Λ.Δ. Ροδοκανάκη
Επανελθόντος του δόκτορος Σ.Γ. Χάου εκ Newport, τω υπέμνησα περί των χρημάτων, τα οποία σου υπεσχέθη διά ν’ αγοράσης το αναγκαίον υλικόν διά τας πυροβολάς. Ελυπήθη τα μέγιστα διά την ακούσιον ταύτην αναβολήν. Τω διέφυγεν όλως από την μνήμην η υπόθεσις αύτη […. ]
Δέχθητε τους χαιρετισμούς μου
Όλως υμέτερος Μ. Αναγνωστόπουλος
Πολλές είναι οι έμμεσες πληροφορίες που προκύπτουν από το παραπάνω κομμάτι της επιστολής και πολλά τα σχόλια που θα μπορούσε να κάμει κανείς. Θα περιοριστούμε στα εξής: Ο Σ. Χάου, τελικά, δεν ήταν μόνο ο χρηματοδότης της ανθρωπιστικής βοήθειας προς τους Κρήτες. Ως γενικός συντονιστής των φιλοκρητικών Επιτροπών, χρηματοδοτούσε και τα υλικά του πολέμου. Ο Λεωνίδας Ροδοκανάκης είχε τη λεπτή αποστολή να ενισχύει με όπλα και πυρομαχικά τους επαναστάτες, χωρίς να φαίνεται ο συντονιστής και χρηματοδότης. Ενας ανθρωπιστής όπως ο Δρ Χάου δεν ήταν σωστό -για λόγους ευνόητους- να φαίνεται αναμιγνυόμενος με σύνεργα του πολέμου…
Ας δούμε τώρα, ξεχωριστά, τα δύο πρόσωπα, αρχίζοντας από τον διάσημo αποστολέα:
Ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος (1837-1906) είναι, ίσως, από τους πιο αναγνωρισμένους παγκοσμίως Ελληνες της σύγχρονης ιστορίας. Εκείνο που τον έκαμε διάσημο και του προσέδωσε την ιδιότητα του Ευεργέτης της Ανθρωπότητας είναι, βεβαίως, οι μέθοδοι που επινόησε και εφάρμοσε για την εκπαίδευση τυφλών και κωφαλάλων. Η πορεία της ζωής του μοιάζει με παραμύθι. Ξεκίνησε από μια οικογένεια αναλφάβητων βοσκών της Ηπείρου και έφθασε να γίνει γνωστός και σεβαστός σε Ανατολή και Δύση. Ο γάμος του με τη Τζούλια Σ. Χάου θυμίζει, άλλωστε, το τσοπανόπουλο του παραμυθιού που πήρε τη ´βασιλοπούλα´.
Παρακάμπτοντας τα πολλά και εντυπωσιακά επεισόδια της ζωής του Μιχαήλ Αναγνωστόπουλου, θα σταθούμε στο κομμάτι που τον συνδέει με την Κρήτη. Είναι γεγονός ότι η εντυπωσιακή πορεία του στον Νέο Κόσμο προκαθορίστηκε το 1866. Όταν στην Αθήνα μαθεύτηκε το ξέσπασμα της κρητικής επανάστασης, ο τότε 29χρονος Ηπειρώτης ήταν αρχισυντάκτης της έγκυρης αθηναϊκής εφημερίδας ´Εθνοφύλαξ´. Και ήταν ο πρώτος που ξεκίνησε δημοσιογραφικό αγώνα για την αφύπνιση λαού και αρχόντων υπέρ της Κρήτης. Λίγο αργότερα, υποχρεώθηκε από τα πράγματα να εγκαταλείψει τη θέση του στην εφημερίδα και να συνεχίσει με τρόπο πιο άμεσο τη συμπαράστασή του στους Κρητικούς. Όπως ήταν φυσικό, αυτό τον έφερε σε επαφή με τον Αμερικανό ανθρωπιστή Σ.Γ. Χάου, ο οποίος είχε έλθει, στο μεταξύ, οικογενειακώς στην ελληνική πρωτεύουσα, για τον ίδιο σκοπό.
Υστερα από ένα χρόνο συνεργασίας των δύο ανδρών στην Αθήνα, ο Χάου επέστρεψε στην Αμερική (1868), μετακαλώντας αμέσως και τον Αναγνωστόπουλο, για να συνεχίσουν εκεί τον αγώνα συμπαράστασης προς τους επαναστατημένους Κρήτες. Τα λίγα που γνωρίζομε για τις δραστηριότητες των φορέων συμπαράστασης που δημιουργήθηκαν τότε στις Η.Π.Α., μας προκαλούν σήμερα έκπληξη και θαυμασμό. Αν ήταν ευρέως γνωστά, θα υπήρχαν και αισθήματα ευγνωμοσύνης από μέρους των απλών ανθρώπων.
Ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος, μετά το άδοξο τέλος της κρητικής επανάστασης, δεν δυσκολεύτηκε να δείξει την αξία του και να καταξιωθεί. Αφού απαρνήθηκε πανεπιστημιακές έδρες που του προτάθηκαν, αφοσιώθηκε στο αντικείμενο που είχε αναδείξει τον πεθερό του Σάμουελ Χάου. Και όταν κάποτε τον διαδέχτηκε, έδειξε πως ήταν ικανός για ακόμη σημαντικότερες επιτυχίες στην εκπαίδευση τυφλών και κωφαλάλων. Η περίπτωση της τυφλής και κωφάλαλης μαθήτριάς του Helen Keller (1880-1968) που διέπρεψε στα γράμματα και στη λογοτεχνία, αποτελεί το εντυπωσιακότερο παράδειγμα ανθρώπινης θέλησης στην Ιστορία. Δείχνει όμως και το τι μπορεί να πετύχει η μέθοδος στην εκπαίδευση. Για το πόσο ψηλά έφθασε το χωριατόπαιδο από την Ήπειρο, φαίνεται και από το εξής γεγονός: Οταν, το 1868, έγιναν τα εγκαίνια του περίφημου αγάλματος της Ελευθερίας στην είσοδο του λιμανιού της Νέας Υόρκης, δημιουργήθηκε στη βάση μια πινακοθήκη με προσωπογραφίες των διαπρεπέστερων μεταναστών του Νέου Κόσμου. Μεταξύ αυτών και ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος (Michael Anagnos). Να σημειωθεί ότι, παρά την αμερικανοποίηση του ονόματός του, ο ίδιος ποτέ δεν δέχτηκε να εγκαταλείψει την ελληνική του ιθαγένεια. Τα έργα που δημιούργησε στην ιδιαίτερη πατρίδα του δείχνουν πως ποτέ δεν ξέχασε από πού ξεκίνησε. Είναι βέβαιο πως ούτε και την Κρήτη ξέχασε ποτέ. Το θέμα είναι, επαναλαμβάνω, αν εμείς θυμόμαστε τη δική του προσφορά …
Ο Λεωνίδας Δ. Ροδοκανάκης (1840 – ;;), το δεύτερο από τα πρόσωπα του τίτλου μας, δεν έχει μικρότερη προσφορά στην επανάσταση του ’66. Όμως δεν αναφέρεται ούτε στις ελληνικές Εγκυκλοπαίδειες ούτε στους καταλόγους των εθελοντών. Εχω λόγους να πιστεύω ότι ακόμη και το όνομά του αναγράφεται λανθασμένα στα ειδικά ονοματολόγια του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ξεκίνησε μια καριέρα με λαμπρές προοπτικές, ως αξιωματικός του Αμερικανικού Ναυτικού, την οποία δεν δίστασε να θυσιάσει, προκειμένου να προσφέρει τις πατριωτικές υπηρεσίες του στην επαναστατημένη Κρήτη. Όντας εξοικειωμένος με τα τότε ´υψηλής τεχνολογίας´ αμερικανικά όπλα, επιστρατεύτηκε από τον Σάμουελ Χάου για να συντονίσει την προσπάθεια χρήσης των όπλων αυτών στην Κρήτη.
Η αποστολή, άκρως εμπιστευτική και καθόλου εύκολη, δείχνει την αξία του ανδρός. Από όσο μπορώ να κρίνω, η όλη επιχείρηση δεν πέτυχε τα αναμενόμενα από καθαρές συμπτώσεις. Αν πετύχαινε, ίσως η επανάσταση είχε άλλη εξέλιξη.
Το όλο θέμα έχει ενδιαφέρον αλλά δεν είναι του παρόντος. Με αυτό έχει ασχοληθεί, κυρίως, ο Λ. Καλλιβρετάκης, τις σχετικές εργασίες του οποίου μπορεί να βρει κανείς στο διαδίκτυο. Υπάρχει και ένα παλαιότερο δικό μου δημοσίευμα με τίτλο: Όπλα υψηλής τεχνολογίας στην Επανάσταση του Αρκαδίου (βλ. περιοδ. Ιστορία Εικονογραφημένη, τ. 417/Μάρτιος 2003, σ. 196).
Στον Λεωνίδα Ροδοκανάκη είχε, όμως, ανατεθεί και το μάλλον πεζό -αλλά εξαιρετικά δύσκολο- έργο της διανομής των συνηθισμένων όπλων στους Κρητικούς επαναστάτες. Οπως θα δούμε, η διανομή δε θα μπορούσε να γίνει χωρίς την παρουσία ειδικής ομάδας περιφρούρησης.
Η κυριότερη βιβλιογραφική πηγή που μας δίνει λεπτομέρειες για την παρουσία του Ροδοκανάκη στην Κρήτη είναι το άγνωστο στους κρητολόγους Ημερολόγιο του περιηγητή Edward Postlethwaite με τίτλο ´A Tour in Crete´ (Λονδίνο, 1868). Αξίζει, επομένως, να μεταφέρομε μερικά αποσπάσματα του βιβλίου, σε μετάφραση Λίζας Εκκεκάκη:
[…] Τετάρτη 5 Ιουνίου [1867]
Η μέρα ήταν ηλιόλουστη και λαμπερή. Σηκώθηκα στις 8 αναζωογονημένος κάπως από τη νυχτερινή μου ανάπαυση. Πριν ξεκινήσομε για τη διαδρομή της ημέρας, πέρασε ο Πρόεδρος της Προσωρινής Κυβέρνησης* και το λιτό δωμάτιό μας γέμισε σύντομα με την αφρόκρεμα των Σφακιών. Αφού τελειώσαμε τους αποχαιρετισμούς, ανεβήκαμε στα μουλάρια μας και προχωρήσαμε προσεκτικά μέσα από τους ελικοειδείς, ανώμαλους -και τώρα πυρακτωμένους- δρόμους αυτής της παράξενης μικρής πολιτείας**. Καθώς προχωρούσαμε συναντήσαμε τον Captain***, που ήταν Ελληνας στην καταγωγή, κάτοικος Αμερικής και μιλούσε πολύ καλά αγγλικά. Ηταν ένας ωραίος νεαρός άνδρας είκοσι επτά ετών, που οδηγήθηκε εδώ από καθαρό φιλελληνισμό για να βοηθήσει την ταλαίπωρη Κρήτη να αποτινάξει τον ξένο ζυγό. Φαινόταν να κατέχει κάποια διοικητική θέση για την οποία, απ’ όσο μπορούσα να κρίνω, έδειχνε και ζήλο και ικανότητα.
Ανταλλάσσαμε επισκέψεις με τον φίλο μας Captain, έναν άνδρα του οποίου ο χαρακτήρας -κρίνοντας από το σύντομο χρόνο της γνωριμίας μας- φαινόταν να είναι πραγματικά άξιος εκτίμησης. Αυτή την περίοδο, ως εκπρόσωπος κάποιας Φιλελληνικής Εταιρείας, επέβλεπε τις διανομές και συγχρόνως προσέφερε όποια βοήθεια μπορούσε για την υπόθεση της Κρήτης. Διέμενε σε ένα σπίτι που δεν απείχε πολύ από το δικό μας και είχε γύρω του φρουρά ένοπλων Κρητικών, χωρίς την οποία οι προμήθειες που είχε για διανομή δεν θα ήταν ασφαλείς.
Παρότι και μιλούσε και έγραφε καλά στην αγγλική γλώσσα -όχι φυσικά με τόση ευχέρεια όσο εγώ- είχα πότε-πότε τη χαρά να του γλιτώνω χρόνο, βοηθώντας τον στις αναφορές του. Κι αυτός από τη μεριά του, έχοντας στην κατοχή του μια από τις βάρκες στις οποίες αναφέρθηκα, μου το ανταπέδιδε κάπου-κάπου με βόλτες κατά μήκος της ακτής, όπου μπορούσε να δει κανείς μερικές ενδιαφέρουσες σπηλιές.
Τύχαινε εκείνη τη στιγμή να υπάρχει στ’ ανοιχτά μια τούρκικη φρεγάτα και σκόπευε να επιχειρήσει την επόμενη μέρα να την καταστρέψει με τορπίλη. Εμείς φυσικά δεν μπορούσαμε να μείνομε για να παρακολουθήσομε την έκβαση της επιχείρησης κι έτσι, αφού ανταλλάξαμε φιλικούς αποχαιρετισμούς, συνεχίσαμε το δρόμο μας για το χωριό Ανώπολη, που απείχε τέσσερις περίπου ώρες… […].
Τα παραπάνω μεταφρασμένα αποσπάσματα δείχνουν ότι το καλοκαίρι του 1867 ο Λεωνίδας Δ. Ροδοκανάκης βρισκόταν στα νότια παράλια της Κρήτης, προσπαθώντας να φέρει σε πέρας την αποστολή που του είχε ανατεθεί. Από την αναδημοσιευόμενη εικόνα της επιστολής προκύπτει ότι το επόμενο καλοκαίρι βρισκόταν στο Λίβερπουλ. Λίγο αργότερα, αρχές φθινοπώρου του 1868, πρέπει να επανήλθε στην Κρήτη, όπου και έλαβε επιστολή του φίλου του Μιχαήλ Κόρακα. Αυτό δείχνει μια κινητικότητα-δραστηριότητα ασυνήθιστη, κάτι που δικαιολογεί τα ευμενή σχόλια του Αγγλου Postlethwaite. Αλλωστε, η φιλία του μεγάλου αγωνιστή Μιχαήλ Κόρακα προς το πρόσωπο του νεαρού Ελληνοαμερικανού, δείχνει πολλά.
Τελικά, το επώνυμό ´Ροδοκανάκης´ έμεινε στη μνήμη των Κρητικών για κάμποσες δεκαετίες. Οχι όμως από γνώση της προσφοράς του ανδρός. Οι Κρητικοί ονόμαζαν ´ροδοκανάκια´ τα αμερικανικής κατασκευής και προελεύσεως τουφέκια που εκείνος τους είχε μοιράσει.
Αντί για επίλογο: Η άγνοια των λεπτομερειών της τοπικής μας ιστορίας έχει σήμερα μια ακόμη αρνητική παράμετρο. Σε μερικές περιπτώσεις μοιάζει να αλλοιώνει την εικόνα των σημερινών Κρητικών, παρουσιάζοντάς τους ως ´αγνώμονες´. Όμως δεν πρόκειται για αγνωμοσύνη, αλλά για άγνοια.
Σημειώσεις:
*Ήταν ο λεγόμενος «Μικρός Κωσταρός» (Βολουδάκης) και όχι ο Γέρω-Κωσταρός όπως αναφέρει ο Β. Ψιλάκης. Το λάθος, όπως και πολλά άλλα, διαιωνίζεται μέχρι σήμερα!
**Ο λόγος για τη Χώρα Σφακίων.
***Εννοεί, βεβαίως, τον Λεωνίδα Ροδοκανάκη. Ο Άγγλος συγγραφέας αποφεύγει στο βιβλίο του να χρησιμοποιεί ονόματα εθελοντών, για λόγους ευνόητους.
