ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ,
εκπαιδευτικός Δ.Ε.
Γ’ MEΡΟΣ
Τα μαθήματα του Ντοβζένκο για τη μεταφορά λογοτεχνικών έργων στη μεγάλη οθόνη, βρίσκουν για ακόμη μια φορά εφαρμογή στην κινηματογραφική πορεία του Μάνου Ζαχαρία το 1962 με την ταινία ´Νυχτερινός επιβάτης´, που βασίστηκε σε διήγημα του Μωρίς Πονς. Ο ίδιος ο Ζαχαρίας πρωταγωνιστεί στον ρόλο ενός Αλγερινού που προσπαθεί να φύγει παράνομα από το Παρίσι προς το Νότο. Μέσα από τη διαπροσωπική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον παράνομο αλγερινό και τον οδηγό που τον φυγαδεύει, ο σκηνοθέτης σχολιάζει μια από τις πιο ταραγμένες περιόδους της σύγχρονης γαλλικής ιστορίας.
Από τον πόλεμο της Αλγερίας, το 1963, ο Ζαχαρίας επιστρέφει σε θέμα ελληνικό και στην γερμανοκρατούμενη Κρήτη, με τη μεγάλου μήκους ταινία του ´Τέλος και αρχή, ή, Το σταυροδρόμι´. Συνεργάζεται γι ακόμη μια φορά με τον Σεβαστίκογλου, σε μια ιστορία που διαδραματίζεται με φόντο την Κρήτη μετά την απόβαση των Γερμανών και πρωταγωνιστές μια ετερόκλητη ομάδα ανθρώπων που παλεύουν για επιβίωση. Αξιοσημείωτη είναι η σκηνή όπου ο σκηνοθέτης, χρησιμοποιώντας μια αλληλουχία κάδρων μέσα από τα βλέμματα τριών Γερμανών στρατιωτών, παρουσιάζει υποκειμενικά πλάνα που δημιουργούν μια τρομακτική ένταση16.
Το 1966 γυρίζει το ´Είμαι φαντάρος, μητέρα´, την πρώτη από τις δυο ταινίες του με θέμα σοβιετικό (´Η πόλη της πρώτης αγάπης´, είναι η δεύτερη), με θέμα τους πρώτους μήνες της στρατιωτικής θητείας νέων παιδιών και την αναγκαστική μετάβασή τους σε έναν κόσμο υπακοής, συμμόρφωσης και συνενοχής. «Ο Μ. Ζαχαρίας», θα γράψει η Ιφιγένεια Καλαντζή, «εστιάζει στην ευθύνη απέναντι στα ιστορικά γεγονότα, προσεγγίζοντας τον ανθρώπινο παράγοντα μέσα από ισορροπημένη σύνθεση κάδρου, με όμορφα καθαρά πλάνα. Στο ´Είμαι φαντάρος, μητέρα´ (1966) εμφανίζει τρυφερά μια ιδεαλιστική άποψη των Ρώσων νεοσύλλεκτων στρατιωτών. Η συχνή χρήση γενικών πλάνων, που παρακολουθούν τις τροχιές των στρατιωτών μέσα στο χώρο, υπογραμμίζει την ανθρώπινη ενότητα, στοιχείο της σοβιετικής αντίληψης περί συλλογικότητας, αντίθετα από την αμερικάνικη αισθητική, που επιδιώκει την ταύτιση του θεατή με τη χρήση πολύ κοντινών πλάνων»17.
Το 1968 ο Μάνος Ζαχαρίας βασίζεται σε μια ιδέα του Σεβαστίκογλου και γράφει μια από τις καλύτερες κινηματογραφικές του στιγμές, με την ταινία ´Ένας από το εκτελεστικό απόσπασμα´. Ο σκηνοθέτης παρακολουθεί τα δραματικά ιστορικά γεγονότα που εξελίσσονται στην Ελλάδα μετά το πραξικόπημα της Χούντας και με ωριμότητα και ευφυή χρήση συμβολικών στοιχείων, αφηγείται την ιστορία ενός φαντάρου που αρνείται να μετάσχει σε ένα εκτελεστικό απόσπασμα. Το ευρηματικό σεναριακό κλειδί που ξεδιπλώνει τα ηθικά διλήμματα των ηρώων και το νόημα των πράξεων και των μη πράξεών τους, προκύπτει απ’ την αντίστιξη των χαρακτήρων: του αντιρρησία, με έναν απ’ τους στρατιώτες που πυροβόλησαν και την εσωτερική πάλη που βιώνει ο δεύτερος μετά την εκτέλεση.
“Ελληνική ταινία ή φιλμ για την Ελλάδα;” θα ονομάσει ένα θεωρητικό του κείμενο για την ταινία: ´Ένας από το εκτελεστικό απόσπασμα´ ο Φώτος Λαμπρινός, δημοσιευμένο ήδη το 1969. Και θα γράψει -ανάμεσα στ’ άλλα- και τα εξής:
Το 1970 ο Ζαχαρίας σκηνοθετεί τα πέντε από τα εφτά επεισόδια της σπονδυλωτής ταινίας ´Η πόλη της πρώτης αγάπης´ (τα άλλα δύο, γυρίστηκαν από τον Μπορίς Γιάσιν). Η ταινία εξιστορεί ιστορίες αγάπης που διαδραματίζονται σε διαφορετικές εποχές στο Στάλινγκραντ, από το 1919, τότε που ονομαζόταν ακόμα Τσαρίτσιν, έως το 1970, όταν γυρίστηκε η ταινία.
Δύο χρόνια αργότερα, μεσούσης της δικτατορίας στην Ελλάδα, ο Μάνος Ζαχαρίας γυρίζει στη Μοσφίλμ την ταινία ´Γωνία Αρμπάτ και Μπουμπουλίνας´. Ο δημιουργός ακολουθεί την ζωή του ήρωά του -ενός Έλληνα σκηνοθέτη στη Μόσχα- μια ζωή άρρηκτα δεμένη με την σύγχρονη ελληνική ιστορία, την κατοχή και την αντίσταση, από τα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια έως την δικτατορία των συνταγματαρχών.
Η κινηματογραφική πορεία του συνεχίζεται το 1974 με τη μικρού μήκους ταινία ´Ποιος φταίει;´ -που γυρίστηκε ύστερα από παραγγελία της Τροχαίας της Μόσχας- και ολοκληρώνεται το 1977 με τη μεγάλου μήκους ´Ψευδώνυμο Λούκατς´, που διηγείται τους τελευταίους μήνες της ζωής του Ούγγρου συγγραφέα Μάτε Ζάλκα, πολιτικού εξόριστου στη Σοβιετική Ένωση, ο οποίος πολέμησε στην Ισπανία το 1936 με το ψευδώνυμο Λούκατς».
Στην ίδια συνέντευξη στο περιοδικό ´Αρχειοτάξιο´ ο σκηνοθέτης αναφέρθηκε σ’ αυτήν του την ταινία λέγοντας: «Εγώ ήθελα να κάνω για τον ελληνικό Εμφύλιο, αλλά δεν τολμούσα. Ήταν πολύ νωπά τα πράγματα και δεν ήξερα πώς να τον πλησιάσω, κυριολεκτικά δεν ήξερα τι γίνεται. Και μέσα μου τι γίνεται. Δεν μπορούσα ακόμα μέσα μου να τον εντάξω κάπου, να τον πλησιάσω, και στράφηκα στον Εμφύλιο τον ισπανικό, όπου ήξερα βέβαια τους κινδύνους. Υπήρχε ένα αγκαθάκι: ο Στρατηγός Λούκατς, είναι ένας ούγγρος συγγραφέας, Μάτε Ζάλκα λέγεται, ο οποίος είναι εξόριστος στην Σοβιετική Ένωση μετά την Κομμούνα και ζούσε στη Μόσχα με την γυναίκα του και το παιδί του τότε. Το 1936 φεύγει και πάει εθελοντής στον ισπανικό Εμφύλιο. Γίνεται στρατηγός της 12ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, υπερασπίζεται την Μαδρίτη και μετά του δίνουν εντολή για το βόρειο μέτωπο στην Ουέσκα, και εκεί ουσιαστικά κατ’ εμέ αυτοκτονεί. Διότι βλέπει ότι τα πράγματα πάνε αλλού, ότι οι Ισπανοί, οι ίδιοι οι στρατηγοί που έμειναν πιστοί στην δημοκρατία, προδίδουν την δημοκρατία και πάνε να καταστρέψουν τον στρατό. Και παίρνω αυτή την ιστορία του Μάτε Ζάλκα, του Στρατηγού Λούκατς. Βέβαια εκεί εμπλέκεται ο Ντουρούτι ο αναρχικός, και η ιστορία με τον αναρχικό Ντουρούτι πάντα είναι επικίνδυνη, διότι υπάρχει μία εκδοχή, δεύτερη εκδοχή, υπάρχει η εκδοχή ότι τον σκότωσαν οι Ρώσοι, υπάρχει η εκδοχή ότι τον σκότωσαν οι δικοί του, υπάρχει η εκδοχή ότι ο ίδιος μετά από αυτό που έκανε θέλησε σχεδόν να αυτοκτονήσει. Εγώ βέβαια δεν μπορούσα να πάρω την εκδοχή ότι τον σκότωσαν οι Ρώσοι, είναι λογικό, αλλά ούτε με πολυένοιαζε να σας πω την αλήθεια, διότι απ’ ό,τι βγαίνει βλέπω, πολύ πιο πιθανό να τον σκότωσαν οι δικοί του γιατί υποχώρησε και πήγε να κάνει συμμαχία με τον Λούκατς, παρά ότι τον σκότωσαν οι Ρώσοι. Και πάλι δεν το λέω με σιγουριά. Δεν είμαι ιστορικός […]18».
Συνοψίζοντας για τις ταινίες του Μάνου Ζαχαρία ας αναφερθεί πως «είναι γυρισμένες σχεδόν εξολοκλήρου στη Σοβιετική Ένωση και στα στούντιο της Μοσφίλμ, με Ρώσους ηθοποιούς, ωστόσο διέπονται από μια βαθιά ελληνικότητα και ρίχνουν μια έντονα αντιφασιστική ματιά πάνω στα πολιτικά γεγονότα που κλόνισαν την χώρα μας την περίοδο της Αντίστασης, του Εμφυλίου και της Δικτατορίας.
Στις λιτές ασπρόμαυρες φωτογραφίες οι λήψεις εναλλάσσονται από τα μνημειώδη γενικά πλάνα του σοβιετικού ρεαλισμού σε πλάνα σε απόσταση αναπνοής όπου διαφαίνεται η ευαισθησία και η φρεσκάδα των ηρώων.
Οι ταινίες του Μάνου Ζαχαρία περιγράφουν μια ιστορική περίοδο φλογερής ιδεολογίας, αγνού έρωτα και άκρατου ηρωισμού» θα γράψει η Ρέα Κατσανεβάκη19. Και η Δέσποινα Μουζάκη θα συμπληρώσει: «Οι εφτά ταινίες μεγάλου μήκους και οι τέσσερις μικρού, που γύρισε ο Μάνος στη Ρωσία, συμπυκνώνουν τη φιλοσοφία ενός δημιουργού που ποτέ δεν έχασε την πίστη του στον άνθρωπο, που είδε το σινεμά ως μέσο διεκδίκησης δικαιωμάτων και επιβεβαίωσης ιδανικών και το χειρίστηκε με πάθος αλλά και σεβασμό, σεμνότητα και απόλυτη συνείδηση της δύναμής του»20.
Συνεχίζεται
Νυχτερινός επιβάτης (1962)
Πλοκή: Η Νατάσα ζητάει από το φίλο της που πρόκειται να φύγει για το νότο να πάρει μαζί του παράνομα έναν αλγερινό. Το ταξίδι από το Παρίσι και οι σχέσεις αυτών των δύο ανθρώπων κατά τη διάρκεια του ταξιδιού θα αναδείξουν τους διαφορετικούς χαρακτήρες σε μια από τις πιο ταραγμένεs περιόδους της σύγχρονης γαλλικής ιστορίας.
Σκηνοθεσία: Μάνος Ζαχαρίας
Σενάριο: Aleksandr Yurovsky, βασ. στο μυθιστόρημα του Μoρίς Πονς
Διεύθυνση Φωτογραφίας: G. Kupriyanov Μοντάζ: Valentina Kulagina
Σκηνικά: Abram Freydin
Ηθοποιοί: Boris Ivanov, Μάνοs Ζαχαρίας
Παραγωγή: Mosfilm.
Διεύθυνση παραγωγής Lazar Milkis Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ
Τύπος: 35mm Ασπρόμαυρο Διάρκεια: 45´
Τέλος και αρχή ή
Το σταυροδρόμι (1963)
Πλοκή: Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι Γερμανοί κάνουν απόβαση στην Κρήτη. Ο κρητικός λαός αντιστέκεται, τα συμμαχικά στρατεύματα φεύγουν για την Αίγυπτο. Τα γεγονότα καταγράφονται από την πορεία μιας παρέας ανθρώπων που συναντήθηκαν τυχαία στο χάος του πολέμου. Ενας στρατιωτικός γιατρός με την κρητικοπούλα βοηθό του, ένας κομμουνιστής που δραπέτευσε, ο χωροφύλακας που τον κυνηγάει, ο φαντάρος που λιποτάχτησε κι ένας Nεοζηλανδός που ξέμεινε -άνθρωποι. διαφορετικοί σε όλα- θα προσπαθήσουν μαζί να σωθούν, ώσπου να τραβήξει ο καθένας το δρόμο του.
Σκηνοθεσία: Μάνος Ζαχαρίας
Σενάριο: Γιώργοs Σεβαστίκογλου
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Aleksandr Kharitonov
Μοντάζ: Valentina Koulagina
Ήχος: Sergei Minervin
Μουσική: Nikolay Karetnikov
Σκηνικά: Abram Freydin
Ηθοποιοί: Natalya Klimova, Gennadi Voropayev, Aleksei Safonov, Marina Vaintraub, Oleg Khabalov, Σωτήρης Μπελεβέντηs, Andrei Mayorov, Αντώνης Γιαννίδης, Pavel Springfeldt, Μιχάλης Χαραλαμπίδης
Παραγωγή: Mosfilm.
Διεύθυνση παραγωγής: Yury Rogozowski
Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ
Τύπος: 35mm Ασπρόμαυρο Διάρκεια: 90´
Είμαι φαντάρος, μητέρα (1966)
Πλοκή: Η ταινία παρακολουθεί τους πρώτους μήνες της θητείας νέων παιδιών που έχουν κληθεί να υπηρετήσουν την πατρίδα τους.
Είναι η περίοδος μέχρι να δώσουν τον όρκο.
Η απότομη αλλαγή, από την ελεύθερη ζωή στο στρατιωτικό καταναγκασμό, επιφέρει ποικίλες αντιδράσεις σε ανθρώπους με διαφορετικούς χαρακτήρες που προσαρμόζονται στα νέα τους καθήκοντα. Το ´Είμαι φαντάρος, μητέρα´
και ´Η πόλη της πρώτης αγάπης´ είναι οι δύο ταινίες που γύρισε ο Μάνος Ζαχαρίας με σοβιετική θεματική.
Σκηνοθεσία: Μάνος Ζαχαρίας
Σενάριο: Leonid Rizin
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Aleksandr Kharitonov
Μοντάζ: Valentina Koulagina
Ήχος: Roland Kazarian
Μουσική: John Ter-Tatevosian
Σκηνικά Abram Freydin
Κοστούμια: Galina Zekoulina
Ηθοποιοί: Valentin Zubkov, Sergei Shakurov, Anatoli Ilin, Vladimir Grammatikov, Vlandimir Serobabin, Vyacheslav Rebrikov
Παραγωγή: Mosfilm.
Διεύθυνση παραγωγής: A. Askenazi
Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ Τύπος: 35mm Ασπρόμαυρο Διάρκεια: 89´
Ενας από το εκτελεστικό απόσπασμα: http://youtube.be/sZCD2tWymZo
Ένας από το εκτελεστικό απόσπασμα (1968)
Πλοκή: Μετά το πραξικόπημα της χούντας, ένας νεαρός οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ένας στρατιώτης θ’ αρνηθεί να πάρει μέρος στην εκτέλεση και θα μπει φυλακή. Μετά την εκτέλεση οι στρατιώτες παίρνουν άδεια μετά θεαμάτων. Την τύχη ενός απ’ αυτούς θα παρακολουθήσουμε. Με τους φίλους του, το κορίτσι του, τους συγγενείς του, όλο το δρόμο που θα κάνει ώσπου να κατανοήσει το πραγματικό νόημα της πράξης του.
Σκηνοθεσία: Mάνος Zαχαρίας.
Σενάριο: Oleg Stukalov, από μια ιδέα του Γ. Σεβαστίκογλου.
Φωτογραφία: German Lavrov.
Mοντάζ: Valentina Kulagina.
Ήχος: Boris Vengerovski.
Σκηνικά: Abram Freidin.
Kοστούμια: Maya Abar-Baranovskaya.
Mουσική: Mίκης Θεοδωράκης.
Hθοποιοί: Masha Vadova, Yevgeni Kintinov, Sergei Sakurov, Georgi Burkov, V. Voinichescu-Sotski, Svetlana Orlova, Irina Paikina.
35mm Aσπρόμαυρο 84´. EΣΣΔ.
«Παράξενος αιώνας. Όσο λιγότερη ζωή σου αφήνει, τόσο μεγαλώνει η ευθύνη απέναντί της» (Φράση από την ταινία).
Γωνία Αρμπάτ και Μπουμπουλίνας (1972)
Πλοκή: Ο Έλληνας σκηνοθέτης Μέμος έρχεται στη Μόσχα για να ψάξει υλικό για το ντοκιμαντέρ που ετοιμάζει. Η Ρωσίδα δημοσιογράφος Ξένια θα τον ξεναγήσει και θα τον βοηθήσει στις αναζητήσεις του. Μέσα απ’ αυτή τη σχέση, θα μάθουμε για τη ζωή του Μέμου, άρρηκτα δεμένη με τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, την Κατοχή και την Aντίσταση, από τα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια ώς τη δικτατορία των Συνταγματαρχών.
Σκηνοθεσία Μάνος Ζαχαρίας
Σενάριο: Galina Shergova
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Pavel Lebeshev Μοντάζ Valentina Belova
Ήχος: Yan Pototski
Μουσική: Alfred Shnitke
Σκηνικά: Abram Freydin
Ηθοποιοί: Liudmila Chursina, Vladimir Skomarovsky, Raisa Zvereva, Janis Melderis , Nikolay Burlyaev, Boris Ivanov, Γιώργοs Σόφτσns, Sergey Shakurov, Alexander Litkens, Vladimir Zamansky
Παραγωγή: Mosfilm.
Διεύθυνση παραγωγής: Aleksandr Veselovski Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ Τύπος: 35mm Έγχρωμο Διάρκεια: 98´
Η πόλη της πρώτης αγάπης (1970)
Πλοκή: Ιστορίες αγάπης σε διαφορετικές εποχές στο Στάλινγκραντ, από το 1919, τότε που ονομαζόταν ακόμα ´Τσαρίτσιν´, ως το 1970 που γυρίστηκε n ταινία.
Σπονδυλωτή ταινία επτά επεισοδίων. Τα δύο πρώτα επεισόδια -Τσαρίτσιν 1919 και Στάλινγκραντ 1929- γυρίστηκαν από τον Μπορίς Γιάσιν. Τα υπόλοιπα πέντε επεισόδια γυρίστηκαν από τον Μάνο Ζαχαρία.
Σκηνοθεσία: Μάνος Ζαχαρίας, Μπορίς Γιάσιν Σενάριο: Semen Nagorny
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Victor Sheynin, Pavel Lebeshev
Μοντάζ: Natalya Veselovskaya
Ήχος: Roman Berz, Yan Pototski
Μουσική: Evgeny Ptichkin, Roman Ledenyov Σκηνικά: Nikolay Usachyov, Abram Freydin
Ηθοποιοί: Elena Alekina, Maria Vandova, Natalya Gvozdikova, Masha Odintsova, Natalya Egorova, Lidia Konstantinova, Olga Ostroumova, K. Sarokin, S. Sadalski, Boris Galkin, Vladimir Grigoryev, Nikolai Kasymzhanov, Aleksandr Neymyshev, Vladimir Nosik, E. Fetisenko, L. Filadov, A. Heletski, A. Yakunin, A. Soloviov, G. Orlov
Παραγωγή: Mosfilm.
Διεύθυνση παραγωγής: V. Kovalevski, E. Golinsky
Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ Τύπος: 35mm Ασπρόμαυρο Διάρκεια 93´
Ψευδώνυμο Λούκατς (1977)
Πλοκή: Με το ψευδώνυμο Λούκατς πολέμησε στην Ισπανία, το 1936, ο Ούγγρος συγγραφέας Μάτε Ζάλκα. Πολιτικός εξόριστος στη Σοβιετική Ένωση, πηγαίνει από τους πρώτους εθελοντές στην lσπανία και γίνεται ο διοικητής της 12nς Διεθνούς Ταξιαρχίας. Η ταινία διηγείται τους τελευταίους μήνες της ζωής του στρατηγού Λούκατς στην lσπανία. Γυρισμένη με την πεποίθηση ότι ο Ισπανικός εμφύλιος θα μείνει στην ιστορία σαν φωτεινό παράδειγμα διεθνούς αλληλεγγύης και συμπαράστασης, n ταινία είναι ένας φόρος τιμής σ’ αυτούς που ξεκίνησαν από τα πέρατα της γης να πεθάνουν στην lσπανία για τις ιδέες τους.
Είδος: Βιογραφική
Διάρκεια: 100´
Σκηνοθεσία: Mάνος Zαχαρίας.
Σενάριο: Valery Frid, July Dunsky
Ηθοποιοί : Andrash Kozak, Oleg Vavilov , Konstantin Zakharov, Vladimir Vikhrov), Vakhtang Kikabidze.
EΣΣΔ.
16. Ιφιγένεια Καλαντζή, Αφιέρωμα στον Μάνο Ζαχαρία, εφημερίδα Ριζοσπάστης, Πέμπτη 20 Νοέμβρη 2008, σελ. 29.
17. Ιφιγένεια Καλαντζή, Αφιέρωμα στον Μάνο Ζαχαρία, εφημερίδα Ριζοσπάστης, Πέμπτη 20 Νοέμβρη 2008, σελ. 29.
18. Βλ. Αναμνήσεις μιας διαδρομής. Συνέντευξη του Μάνου Ζαχαρία στο ´Αρχειοτάξιο´, προδημοσίευση στα Ενθέματα της εφημερίδας Η Αυγή, 19/06/2011.
19. Ρέα Κατσανεβάκη, Μάνος Ζαχαρίας, 49ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
20. Δέσποινα Μουζάκη, Διευθύντρια Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Απόσπασμα από το εισαγωγικό σημείωμα της έκδοσης του 49ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Μάνος Ζαχαρίας, Ο ταξιδιώτης της μνήμης, εκδόσεις Αιγόκερως, 2008, σελ. 3.
