Στις πρώην φυλακές Καλαμίου, στο παλιό τουρκικό φρούριο ´Ιτζεδίν´ ο χρόνος έχει αφήσει έντονα τα σημάδια του. Ακόμα πιο έντονα είναι όμως τα σημάδια της μνήμης. Στην ψυχή, στο μυαλό και στο σώμα των πολιτικών κρατουμένων τα χρόνια της εμφυλιακής μαι μετεμφυλιακής Ελλάδας αλλά και την εποχή της χούντας των συνταγματαρχών. Οι ´διαδρομές´ βρέθηκαν στον χώρο του μαρτυρίου μαζί με 3 από τους εναπομείναντες στη ζωή Χανιώτες πολιτικούς κρατούμενους.
´Εγκληματικαί φυλακαί Καλαμίου. Να έχεις αγάπη με τους ανθρώπους και με τρόπον καλόν συνεχή πόλεμο με τας κακίας των´. Κάτω από τη μαρμάρινη επιγραφή άνοιξε η σιδερένια πόρτα. Περπατήσαμε αργά τον διάδρομο μέχρι την πύλη που οδηγεί στις πτέρυγες που φυλακίζονταν κάποτε ποινικοί και πολιτικοί κρατούμενοι.
Ο χώρος εγκαταλελειμμένος, ρημαγμένος από τον χρόνο. Στα μάτια του απλού επισκέπτη φαντάζει μονάχα ως ένα επιβλητικό ερείπιο.
Για τους Λευτέρη Ηλιάκη και Κώστα Ρακόπουλο όμως, ιστορικά στελέχη του ΚΚΕ και μέλη της Πανελλήνιας Ενωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης (ΠΕΑΕΑ), τα πέτρινα τείχη του φρουρίου είναι γεμάτα από ανθρώπινα σημάδια και αναμνήσεις συντρόφων τους που μοιράστηκαν μαζί τα μαρτύρια της μετεμφυλιακής περιόδου.
Το Ιτζεδίν είχε ήδη από το 1948 μετατραπεί σε κάτεργο για πολιτικούς κυρίως κρατούμενους και είχαν αρχίσει να μεταφέρονται από το κολαστήριο της Γυάρου οι πρώτοι κομμουνιστές -κυρίως Χανιώτες και άλλοι Κρητικοί, καθώς και 105 πολιτικοί κρατούμενοι καταδικασμένοι σε θάνατο δεκάδες φορές ο καθένας- που τους είχαν μεταφέρει για εκτέλεση.
Στην πορεία, στο Ιτζεδίν θα μεταφερθούν κατά ομάδες κρατούμενοι και από άλλες φυλακές ώσπου ο αριθμός τους έφτασε κάποια στιγμή τους 350 με 400.
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ
´Με έφεραν πρώτη φορά την επομένη της 25ης Μαρτίου το 1951 από τις Επανορθωτικές Φυλακές Χανίων. Στις 24 είχαν εκτελέσει έναν πολιτικό κρατούμενο, έναν καθηγητή από την Πελοπόννησο. Θυμάμαι ότι οι κρατούμενοι ήταν αναστατωμένοι από την εκτέλεση´, σημείωσε ο 88χρονος σήμερα, κ. Ηλιάκης και συνέχισε ανατρέχοντας πίσω στον χρόνο: ´Οι φυλακές χωρίζονταν σε ακτίνες. Αλλού ήταν οι ποινικοί (που ήταν και πολύ λίγοι) και αλλού οι πολιτικοί κρατούμενοι. Οταν με έφεραν, ο αδερφός μου ήταν ήδη εδώ. Ζήτησα από τον εκπρόσωπο των κρατουμένων να πει στη Διεύθυνση να με πάνε στην ίδια πτέρυγα με τον αδερφό μου όπως και έγινε την επόμενη ημέρα´.
Τα προηγούμενα χρόνια είχαν ήδη γίνει 5 εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων (4 μαζί και 1 το ?51). Οι συνθήκες που συνάντησε όταν βρέθηκε στο Ιτζεδίν ο κ. Ηλιάκης ήταν, όπως μας είπε, κάπως καλύτερες από εκείνες του ?48.
´Βασανιστήρια δεν προλάβαμε εμείς. Και να είχαν όμως διάθεση οι αρχές, βοήθησε πολύ η πίεση που ασκούσε το δημοκρατικό περιβάλλον του νομού Χανίων. Γι? αυτό και έγιναν και λίγες εκτελέσεις´, διευκρίνισε ενώ ο κ. Ρακόπουλος πρόσθεσε σχετικά: ´Θυμάμαι ότι όταν ήρθα μου συμπεριφέρθηκαν σαν όλους τους κρατούμενους. Δεν είχαν τη δυνατότητα να χτυπήσουν τους Χανιώτες γιατί ακουγόταν στην κοινωνία. Αυτός ήταν και ο λόγος που λίγο μετά, το ?53, έδιωξαν από εδώ αρκετούς Κρητικούς και μας πήγαν στην Κέρκυρα. Για να αποφύγουν τις αντιδράσεις´.
Ο κ. Ρακόπουλος θυμάται ακόμα, ότι στο Ιντζεδίν οι συνθήκες διαβίωσης που συνάντησε την περίοδο που μεταφέρθηκε δεν ήταν καθόλου εύκολες.
´Στο κελί που ήμουν, χωρούσαμε δύο άτομα. Η διαβίωση ήταν δύσκολη. Δεν είχαμε νερό και το φαγητό ήταν πολύ κακής ποιότητας. Ευτυχώς είχαμε βοήθεια από τους συγγενείς και τα επισκεπτήρια που μας έκαναν. Κάναμε όμως αγώνα για να βελτιωθούν οι συνθήκες´.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΩΝ
Τόσο ο κ. Ηλιάκης όσο και ο κ. Ρακόπουλος στάθηκαν ιδιαίτερα στη βοήθεια που πρόσφερε η χανιώτικη κοινωνία και οι συγγενείς των φυλακισμένων προς τους πολιτικούς κρατουμένους.
´Η διαφορά που υπήρχε στο Ιτζεδίν από άλλες φυλακές ήταν ότι δεν υπήρχαν περιπτώσεις βασανιστηρίων και άγριων ξυλοδαρμών ούτε μαζικές εκτελέσεις με εξαίρεση τις 5 που έγιναν τα πρώτα χρόνια μετά τον εμφύλιο. Και η ιδιαιτερότητα αυτή οφειλόταν, σε ένα βαθμό, στο γενικότερο δημοκρατικό περιβάλλον του νομού και στο γεγονός ότι στις φυλακές αυτές κρατούνταν μεγάλος αριθμός Χανιωτών πολιτικών κρατουμένων και άλλων Κρητικών, αρκετοί από τους οποίους κατάγονταν από οικογένειες φιλελευθέρων´, σημείωσαν και πρόσθεσαν: ´Πολύ σημαντική ήταν η προσφορά των συγγενών των χανιωτών αλλά και των άλλων Κρητικών κρατουμένων και στο θέμα της διατροφής αλλά και τη σύνδεση του στρατοπέδου με τον έξω κόσμο. Αποτελούσαν το βασικό δίκτυο πληροφόρησης και την ομάδα άσκησης πίεσης προς τις αρχές, για το σταμάτημα των εκτελέσεων, για τον περιορισμό της τρομοκρατίας σε βάρος των κρατουμένων και για τη βελτίωση γενικά των συνθηκών κράτησής μας´. Η κυβέρνηση αντιλαμβανόμενη αυτό το γεγονός είχε επιχειρήσει μάλιστα να ´σπάσει´ το κλίμα που είχαν διαμορφώσει οι πολιτικοί κρατούμενοι με τη χανιώτικη κοινωνία και με απόφαση του Υπουργείου Δικαιοσύνης αποφάσισε τη μεταγωγή όλων των Κρητικών πολιτικών κρατουμένων σε άλλες φυλακές της χώρας.
Το περιστατικό είχαν διηγηθεί στους δύο συνομιλητές μας παλιότεροι κρατούμενοι του Ιτζεδίν. ´Μετά από αυτή την εντολή, οι κρατούμενοι ετοίμασαν τα πράγματά τους, μεταφέρθηκαν στη Σούδα και μπήκαν στο πλοίο. Ωστόσο, βγαίνοντας από το προαύλιο της φυλακής, ο κρατούμενος Ιλαρίων Τζουγκαράκης ζήτησε άδεια και έκανε ένα τηλεφώνημα στον αδερφό του. Αυτό το λάθος της Υπηρεσίας, αν δεν ήταν σκόπιμο, τα ανέτρεψε όλα. Με αυτό τον τρόπο ειδοποιήθηκε και κινητοποιήθηκε η ομάδα των συγγενών των πολιτικών κρατουμένων και με τα έντονα διαβήματά τους στον γενικό Διοικητή Κρήτης, στους φιλελεύθερους βουλευτές και άλλους παράγοντες, ανακλήθηκε η εντολή μεταγωγής. Το πλοίο διατάχθηκε να επιστρέψει από τη μέση του λιμανιού της Σούδας και οι κρατούμενοι επέστρεψαν στο Ιτζεδίν όπου τους υποδέχθηκαν με χειροκροτήματα από τους συγκρατουμενούς τους…´, μας είπαν.
´ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ´
Παρά τις μεγάλες δυσκολίες, την τρομοκρατία και τις στερήσεις οι πολιτικοί κρατούμενοι κατάφεραν να οργανώσουν την καθημερινότητά τους, μετατρέποντας τη φυλακή σε ένα πραγματικό σχολείο.
´Από εδώ βγήκαν επιστήμονες. Υπήρχαν επικεφαλής της μορφωτικής δουλειάς που γίνονταν όπως ο Ευτύχης Μπιτσάκης από το Σέλινο. Γίνονταν μαθήματα για δημοτικό σχολείο, μαθήματα για γυμνάσιο αλλά και μαθήματα για όσους ήταν αγράμματοι´, τόνισε ο κ. Ηλιακής ενώ ο κ. Ρακόπουλος συμπλήρωσε ότι παράλληλα είχε αναπτυχθεί έντονη πολιτιστική δραστηριότητα με τη διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων, εκδηλώσεων αλλά και γιορτών.
´Δεν αφήναμε καμία εθνική γιορτή να μην γιορτάσουμε. Είχαμε ζωγράφους καλούς και σε κάθε γιορτή άλλαζε εντελώς το περιβάλλον´, ανέφεραν και υπογράμμισαν ότι οι πολιτικοί κρατούμενοι στο Ιτζεδίν ήταν οι πρώτοι που τίμησαν την επέτειο της Μάχης της Κρήτης.
Ο κ. Ηλιάκης μετέφερε μάλιστα τη σχετική στιχομυθία που υπήρξε μεταξύ κρατουμένων και διεύθυνσης: ´Οταν ο αντιπρόσωπος πήγε στον διευθυντή και του λέει να μας επιτρέψετε να γιορτάσουμε τη Μάχη της Κρήτης εκείνος του απάντησε: “Βαγγέλη εμείς αυτή την ημέρα πρέπει να κλαίμε με αυτά που πάθαμε και όχι να γιορτάζουμε. Του απάντησε λοιπόν κι εκείνος: “Λάθος κάνετε κ. διευθυντά. Θα έρθει μια μέρα και η Μάχη της Κρήτης θα γιορτάζεται σε όλη την Κρήτη. Αφού πήραμε την άδεια, μέσα σε μια βραδιά, ρίξαμε κάτω τα πινέλα και γέμισε η φυλακή με εικόνες. Εικόνες με αλιξεπτωτιστές γερμανούς, αντάρτες, κρητικούς βρακοφόρους. Είχαμε μάλιστα γράψει κι ένα σκετσάκι για την περίσταση´.
ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΟΙΝΙΚΟΥΣ
Στο Ιτζεδίν εκείνα τα χρόνια υπήρχαν επίσης κάποιοι λίγοι ποινικοί κρατούμενοι οι οποίοι είχαν αναπτύξει σχέσεις με τους πολιτικούς κρατουμένους. ´Για τους ποινικούς κάναμε ό,τι ήταν δυνατόν να τους βοηθήσουμε. Πρώτα-πρώτα να μάθουν γράμματα και να προσαρμοστούν στη φυλακή´, ανέφεραν οι κύριοι Ηλιάκης και Ρακόπουλος και προσθέσαν: ´Και οι άλλοι όμως ποινικοί που δεν ήταν μαζί μας, μας εκτιμούσαν γιατί με τους αγώνες μας, βελτιωνόταν κι αυτών η ζωή τους. Αυτοί δεν είχαν οργάνωση να διεκδικήσουν ούτε οργανωμένους ανθρώπους για να διαμαρτυρηθούν και να ζητήσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Επομένως όλοι αυτοί μας συμπαθούσαν πέρα από αυτούς που ζούσαν μαζί μας´.
Η ώρα είχε περάσει και κατευθυνθήκαμε προς την έξοδο των φυλακών. Μαζί μας, καθόλη τη διάρκεια της επίσκεψης ήταν και η σύζυγος του κ. Ρακόπουλου, η κα Ευαγγελία συμπληρώντας το παζλ των αναμνήσεων με αναφορές από τα χρόνια που ακολούθησαν το ?51.
Στον γυρισμό με το αυτοκίνητο, τους ρωτήσαμε πώς αισθάνονται όταν επιστρέφουν σε ένα τέτοιο τόπο. ´Θυμόμαστε τους συντρόφους μας´ μού απάντησαν, ´οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν πια φύγει από τη ζωή´.
…Γι? αυτούς είναι βέβαιο ότι το Ιτζεδίν δεν υπήρξε ποτέ, ούτε ακόμα και σήμερα, ένα απλό ερείπιο, άδειο και εγκαταλελειμμένο στην αδιαφορία και τη φθορά του χρόνου…
ΣΗΦΗΣ ΖΕΡΒΟΥΔΑΚΗΣ
´Μαρτύρησε κόσμος και κοσμάκης´
´Εδώ έχει μαρτυρήσει κόσμος και κοσμάκης. Δεν είναι τυχαίο μέρος, είναι κρίμα να παρουσιάζει αυτήν την εικόνα´. Παραμερίζοντας τα ξερόχορτα που έχουν αρχίσει να σχηματίζουν μια μικρή ´ζούγκλα´ έχουμε όλη την απόσταση από την μια πλευρά της εσωτερικής αυλής της φυλακής στην άλλη, μαζί με τον κ. Σήφη Ζερβουδάκη, πολιτικό κρατούμενο την περίοδο της Χούντας των συνταγματαρχών.
´Ο ΘΑΛΑΜΟΣ ΜΑΣ´
´Νά ?τος! Αυτός είναι ο θάλαμός μας´ λέει, δείχνοντας μας την είσοδο μιας αίθουσας στο ανατολικό τμήμα των φυλακών. Παραμερίζει τη διαλυμένη σιδερένια πόρτα, μπαίνει μέσα, τον ακολουθούμε.
´Θα ήμασταν εδώ μέσα 60-70 άτομα´ θυμάται και συνεχίζει ´από το 1967 είναι η πρώτη φορά που βρίσκομαι πάλι εδώ. Το επεδίωξα και πριν από 2-3 χρόνια αλλά δεν με είχαν αφήσει τότε να φτάσω σε αυτό το σημείο´.
Μέλος της νεολαίας της ´Ενωσης Κέντρου´ ο κ. Ζερβουδάκης σε ηλικία 30 ετών, μαζί με μια ομάδα Χανιωτών μεταξύ αυτών τους Ν. Αγγελάκη, Α. Γκαζή, Α. Αρχοντάκη μοίραζαν φυλλάδια με αντιχουντικό περιεχόμενο. Συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε ένα χρόνο φυλάκιση και μεταφέρεται στις φυλακές Καλαμίου στο παλιό φρούριο Ιτζεδίν.
ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΟΙΝΙΚΟΥΣ
´Από εδώ, λέγεται ότι δεν είχε γίνει καμία απόδραση. Παντού σιδεριές, αυστηρά μέτρα ασφαλείας´ λέει και κοιτάει προς την αυλή.
Η ματιά του πέφτει σε μια αγριελιά στη μέση του προαύλιου. ´Εκεί ανέβαιναν διάφοροι κρατούμενοι που είχαν τρελαθεί και έβγαζαν λόγους. Στους 6 μήνες που έμεινα φυλακή, γιατί απελευθερώθηκα μετά το αντιπραξικόπημα του βασιλιά τον Δεκέμβρη του 1967, έγιναν δύο εκτελέσεις ποινικών. Γιατί υπήρχε τότε η θανατικοί ποινή´ αφηγείται.
Εκείνη την εποχή στο Ιτζεδίν, δεν υπήρχαν πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι. Οι κομμουνιστές και αριστεροί ήταν στα ξερονήσια, όπως επίσης και οι υπόλοιποι δημοκρατικοί πολίτες.
´Τους περισσότερους Χανιώτες τούς είχαν στείλει στις φυλακές της Αίγινας και αλλού. Εδώ εμείς ήμασταν καμιά 10αριά πολιτικοί!
Οι ποινικοί ήταν περίπου 100-150 άτομα´ υπογραμμίζει ο συνομιλητής μας. Τον ρωτάμε για τους ποινικούς… ´Σκληρές περιπτώσεις αυτοί, άνθρωποι με εγκλήματα. Ηταν ένας που είχε σκοτώσει τη γυναίκα του σε μια συνοικία των Χανίων και μετά είχε επιχειρήσει να αυτοκτονήσει κόβωντας τον λαιμό του. Δεν είχε πεθάνει όμως και τον κρατούσαν εδώ, δεν μπορούσε να μιλήσει, δεν μπορούσε να φάει. Και το σόι της γυναίκας του μετά, “καθάρισε” όλο το δικό του σόι. Μόλις ήλθαμε εμείς στη φυλακή βέβαια, οι ποινικοί έκαναν… τον σταυρό τους, γιατί οι περισσότεροι ήταν αγράμματοι και τους βοηθούσαμε να γράψουν κάποιο γράμμα, να κάνουν ένα κείμενο. Μας ευχαριστούσαν…
Τι να πεις, τραγικές περιπτώσεις. Και τώρα ακόμα όταν ακούω ότι κάποιος άνθρωπος πάει φυλακή, έστω και για μια ημέρα, νιώθω ένα κόμπο στο στομάχι´.
ΟΙ ΦΥΛΑΚΕΣ
Οι επαφές με τους φύλακες λιγοστές, ειδικά για τους πολιτικούς κρατουμένους. ´Ισοβίτες τους λέγαμε και αυτούς. Τι νομίζεις. Δύσκολα χρόνια, μαχαιρώνονταν οι ποινικοί μεταξύ τους, υπήρχε ομοφυλοφιλία. Και οι ίδιοι οι φύλακες βέβαια, ήταν σκληροί απέναντι μας. Πολύ κακή συμπεριφορά. Ενας καλός ήταν ένας Τζομπανάκης. Οι υπόλοιποι φύλακες ήταν απομεινάρια του εμφυλίου. Μας έλεγαν ιστορίες για το πώς βασάνιζαν τους αριστερούς, πώς τους κτυπούσαν. Απίστευτα πράγματα´.
Η ΜΑΝΑ
Για τον κάθε κρατούμενο η συνάντηση με τη μάνα αποτελεί μια ξεχωριστή στιγμή.
´Ταλαιπωρείτο για να φτάσει εδώ από τα Χανιά. Εφτιαχναν τότε τον δρόμο και κοβόταν η κίνηση για 2-3 ώρες.Ερχόταν η μάνα εδώ, μόνο αυτή άφηναν. Φίλοι, συγγενείς, απαγορεύονταν αυστηρά.
Δεν καταλάβαινε όμως τίποτα η μάνα. Ισα-ίσα με ενθάρρυνε. Προχώρα μου έλεγε, προχώρα. Ξέρεις τι κάνεις´.
