´Στο πρόσωπο του Βάρναλη συναντήθηκαν να βασικά γνωρίσματα του πνευματικού ηγέτη. Η επαφή του με τις μαρξιστικές ιδέες, η βαθιά και αφομοιωμένη μόρφωση, το ελεύθερο, ανήσυχο και απείθαρχο πνεύμα, η διεισδυτική κριτική του σκέψη, η μαχητικότητα, η ευαισθησία αλλά και η απουσία μικροαστικής σεμνοτυφίας. Ολα αυτά τον βοήθησαν να καταλάβει όλα όσα συμβαίνουν, την αιτία τους και να γίνει ο βασικός λογοτεχνικός εκφραστής των νέων ιδεών´.
Ο δημοσιογράφος – συγγραφέας Ηρακλής Κακαβάνης στο νέο του βιβλίο ´Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του´ (εκδόσεις ´Εντός´) φωτίζει εκ νέου των ποιητή των ´Μοιραίων´, του ´Κυρ Μέντιου´ και των ´Πόνων της Παναγιάς´. Για τον ίδιο, ´ο παππούς των λαϊκών αγώνων´ όπως αποκάλεσε τον Βάρναλη ο Ρίτσος, ´είναι ένα καλό ακόνι για το μυαλό μας και το ξυπνητήρι της συνείδησής μας´, ενώ η ποιητική του ματιά, όπως τονίζει, βρίσκεται σε ανοιχτή συνομιλία με τις σημερινές εξελίξεις. Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου που θα πραγματοποιηθεί αύριο, Κυριακή, στις 7 το απόγευμα στην αίθουσα του Τεχνικού Επιμελητηρίου οι ´διαδρομές´ μίλησαν με τον συγγραφέα για τον ´άγνωστο´ Βάρναλη, για την πολεμική που δέχθηκε από λογοτεχνικούς κύκλους, αλλά και τη δυναμική του έργου και της προσωπικότητάς του που εξακολουθεί να συγκινεί καθώς αναδεικνύει με συνέπεια την αναγκαιότητα για κοινωνική αλλαγή.
Ο τίτλος του βιβλίου σας είναι ´Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του´. Μιλήστε μας λίγο για τα ποιήματα αυτά και τη διαδρομή τους ως τη δημοσίευσή τους;
Να ξεκαθαρίσω καταρχήν ότι χρησιμοποιήθηκε ο όρος ´αδημοσίευτα´ που δεν αποδίδει απόλυτα την πραγματικότητα. Μιας και κάποια από αυτά τα ποιήματα (11), είχαν δημοσιευτεί στον καιρό τους. Εγώ τα αλίευσα από εξαντλημένα περιοδικά ή δυσεύρετες εφημερίδες. Ο σωστός όρος για αυτά τα ποιήματα είναι ´αθησαύριστα´. Και οκτώ ποιήματα που αλίευσα από το αρχείο Βάρναλη.
Το πρώτο από αυτά πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1908 στο περιοδικό ΗΓΗΣΩ και το τελευταίο είναι ένα ποίημα αφιερωμένο στον Μ. Λουντέμη που δημοσιεύτηκε στα 1966 στην ´Αυγή´. Αξιοπρόσεχτα είναι δύο ποιήματα που δημοσιεύει σε περιοδικά το 1928 με τα οποία σατιρίζει την καθυστερημένη πολιτικά και κοινωνικά συνείδηση. Διαβάζοντας αυτά τα ποιήματα, σίγουρα θα προκύψει το ερώτημα, ακόμη και στα χείλη του ειδικού, ´γιατί κάποια από αυτά τα άφησε ο Βάρναλης έξω από τις συλλογές του´; Όμως το βιβλίο δεν περιλαμβάνει μόνο τα ποιήματα. Αλλά και άγνωστα κείμενα τα οποία ενδιαφέρουν τους μελετητές αλλά θα απολαύσουν και θα διδαχτούν οι αναγνώστες.
Τα ποιήματά αυτά τι νέο κομίζουν σε ό,τι αφορά την προσέγγιση του έργου του Βάρναλη. Φωτίζουν κάποιες άγνωστες ίσως -έως σήμερα- πτυχές του;
Συνήθως λόγος γίνεται για τον ποιητή Βάρναλη, όμως πίσω από τον λογοτέχνη βρίσκεται ο αγωνιστής, ο στοχαστής ο φιλόσοφος, ο κριτικός της Τέχνης, ο μαχητής δημοτικιστής και γλωσσολόγος. Στο βιβλίο φωτίζονται και αυτές οι πλευρές του Βάρναλη. Το πολύπλευρο ταλέντο του και η μεγάλη μόρφωσή του τού έδωσαν τη δυνατότητα να έχει πολλά εκφραστικά μέσα πέραν της ποίησης.
Με όποιον τρόπο επιλέγει να εκφραστεί ξέρει πολύ καλά τι θέλει να πει σε ποιους να το πει και πώς να το πει. Χαρακτηριστική είναι η συνέντευξη που έδωσε το 1931 στο περιοδικό ´Εβδομάς´. Μια συνέντευξη απολαυστική όπου εκλαϊκεύεται η διαφορά υλισμού – ιδεαλισμού με έναν τρόπο μοναδικό. Το ίδιο εκλαϊκευτικό και απολαυστικό είναι το σατιρικό κείμενο ´Λόγια και πράξις´. Η κατάθεσή του στη δίκη Λουντέμη το 1956 είναι διαχρονικά επίκαιρη για το ρόλο της Τέχνης και του δημιουργού. Τέλος, η κριτική του στην ´Γραμματική Τριανταφυλλίδη´, ενός ανθρώπου που ξέρει καλά τη γλώσσα και τους νόμους της. Μαζί και η αναλυτική αναφορά στην εμπλοκή του στα Αθεϊκά και στα Μαρασλειακά.
Σχετικά με τα ποιήματα. Να διευκρινίσω ότι δε δημοσίευσα όλο το άγνωστο ποιητικό υλικό που είχα υπόψη μου. Δεν ήταν στις προθέσεις μου να κάνω μια συνολική φιλολογική κριτική έκδοση. Περιορίστηκα σε αυτά που με βοηθούσαν να απαντήσω σε κάποια ερωτήματα. Γιατί γράφει, πότε γράφει; Γιατί κάποια από τα ποιήματά του ενώ τα δημοσίευσε στον καιρό τους, αργότερα δεν τα συμπεριέλαβε στις συλλογές ποιημάτων που εξέδωσε; Εκ των πραγμάτων όμως τίθεται πλέον το ζήτημα της συνολικής έκδοσης του ποιητικού έργου του Βάρναλη.
Ο Βάρναλης υπήρξε μια χαρακτηριστική περίπτωση διανοουμένου. Ανθρωπος ανήσυχος, πήρε θέση στο γλωσσικό ζήτημα που ´έκαιγε´ στην εποχή του, στρατεύτηκε πολιτικά και το έργο του ήταν σε άμεση συνάρτηση με τις κοινωνικές εξελίξεις του καιρού του. Πόσο κατά την εκτίμησή σας βάρυνε η έντονη προσωπικότητά του πάνω στο έργο του;
Στο πρόσωπο του Βάρναλη συναντήθηκαν τα βασικά γνωρίσματα του πνευματικού ηγέτη. Η επαφή του με τις μαρξιστικές ιδέες, η βαθιά και αφομοιωμένη μόρφωση, το ελεύθερο, ανήσυχο και απείθαρχο πνεύμα, η διεισδυτική κριτική του σκέψη, η μαχητικότητα, η ευαισθησία αλλά και η απουσία μικροαστικής σεμνοτυφίας. Ολα αυτά τον βοήθησαν να καταλάβει όλα όσα συμβαίνουν (Α´ Παγκόσμιος Πόλεμος, Οχτωβριανή Επανάσταση, Μικρασιατική Καταστροφή) την αιτία τους και να γίνει ο βασικός λογοτεχνικός εκφραστής των νέων ιδεών. Είναι εποχή που η εργατική τάξη αποκτά συνείδηση της θέσης και του προορισμού της και εντείνεται η σύγκρουση με την αστική τάξη. Για να δούμε το βάθος αυτής της σύγκρουσης και την έκφρασή της στη λογοτεχνία και την Τέχνη ας ρίξουμε μια ματιά στη ´σύγκρουση´ του Βάρναλη με τον Παλαμά, αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Με το ποίημα ´Λευτεριά´ ο Βάρναλης ως εκφραστής των διεκδικητών και των επαναστατών απαντά στον ιδεαλισμό, στον εθνικισμό και τον αντικομμουνισμό του Παλαμά. Είχε και την αίσθηση του συνδημιουργού της ιστορίας. Λέει ο ίδιος, ο πνευματικός ηγέτης πρέπει ´να βλέπει πιο καθαρά και πιο μακριά από τους άλλους, να καταλαβαίνει περισσότερο και να νιώθει βαθύτερα το χρέος να γίνει στρατιώτης του δικαίου και να παλεύει με την τάξη, που της ανήκει το μέλλον´. Όλα αυτά τον έκαναν οδηγητή του λαού στην πάλη για την κοινωνική αλλαγή.
Για αρκετούς δημιουργούς της γενιάς του Βάρναλη η αριστερή ιδεολογία σφράγισε την ποιητική και λογοτεχνική τους πορεία, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις αυτό στάθηκε η αιτία που ορισμένοι μεταγενέστεροι μελετητές και λογοτεχνικοί κύκλοι θέλησαν να υποβαθμίσουν την αξία του έργου τους. Ποια είναι η δική σας άποψη σε ό,τι αφορά τη δυναμική του έργου του και τη δυνατότητά του να συνομιλεί με το σήμερα;
Ο Βάρναλης ανέτρεψε τον εαυτό του. Σε ηλικία 35 περίπου ετών δραπετεύει από τον κόσμο του ιδεαλισμού, της μεταφυσικής, της αρχαιολατρίας και του εθνικισμού και περνά στον κόσμο των ανθρώπων του μόχθου και του ιστορικού υλισμού. Είναι ο πρώτος από τον κύκλο των ριζοσπαστών λογοτεχνών του καιρού του που μόλις τέσσερα χρόνια μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση μετουσίωσε τον κομμουνισμό σε ποιητικό λόγο. Και μάλιστα μοναδικής αισθητικής αξίας. Ταυτόχρονα ήταν και ο πρώτος που δοκίμασε να πιαστεί με σύνθετα θέματα αισθητικής και λογοτεχνικής κριτικής. Τα έβαλε με τα ιερά και τα όσια της αστικής κοινωνίας. Η επίθεση που δέχτηκε ήταν ανεπανάληπτη. Μέχρι και πορνογράφο τον χαρακτήρισαν. Εζησε τον διωγμό της σιωπής, της συκοφαντίας, της προκατάληψης για το έργο του, μα δε λύγισε. Εμεινε σταθερός στις επαναστατικές ιδέες του. Ο Βάρναλης σε αντίθεση με τις ηλιθιότητες της κριτικής, θέλει να είναι ο ´μπροστάρης του λαού στης λευτεριάς τη μάχη´. Μπροστάρης ενός λαού ξυπνημένου. Αυτό εκφράζει ήδη από τους ´Μοιραίους´, που όπως λέει ο ίδιος ´χτυπά κείνην τη μερίδα του λαού που δεν μπορεί να δει την αιτία της δυστυχίας του και αυτοεγκαταλείπεται. Αν άλλοτε οι μοιραίοι άνθρωποι ήταν περισσότεροι και τώρα λιγότεροι δεν είναι θέμα. Το γεγονός είναι ότι υπάρχουν, υπήρχανε και θα υπάρχουνε μοιραίοι όσο υπάρχει κοινωνική ανισότητα κι όσο αυτή η ανισότητα θα καλλιεργεί την ομαδική “εκ των άνω τύφλωση” του έθνους´. Κοιμισμένες συνειδήσεις που περιμένουν σωτήρες υπάρχουν και σήμερα που τσακίζουν τα λαϊκά δικαιώματα, εξαθλιώνουν τη ζωή των εργαζομένων μα ταυτόχρονα ζητούν από τον λαό υπομονή και θυσίες για τη ´σωτηρία της πατρίδας´ δήθεν. Ποιας πατρίδας όμως; Του λαού που παράγει τον πλούτο αλλά δυστυχεί και υποφέρει ή μιας χούφτας παράσιτων που τον κλέβουν; Σε εμάς απευθύνεται, στο λαό, και μας λέει: «Δικιά σας η πατρίδα, μα τίποτα δικό σας μέσα σ’ αφτήνε: χωράφια και παλάτια, καράβια και χρήμα, Θεοί κι εξουσία, σκέψη και θέληση – όλα ξένα!…´. Μιλά μαζί μας και μας λέει: ´Φτωχέ σου μάραναν/ κόποι και πόνοι/ τη θέληση άβουλη/ πιωμένοι αφιόνι!/ Αν είν’ ο λάκκος σου/ πολύ βαθύς,/ χρέος με τα χέρια σου/ να σηκωθείς´. Οι στίχοι του παραμένουν, γι’ αυτό και σήμερα συνεχίζει να κονταροχτυπιέται με την κριτική. Πιο εκλεπτυσμένα σήμερα. Με απομόνωση στοιχείων από τα έργα του ή τα γραπτά του κείμενα. Ενοχλεί η ποίησή του, το έργο του. Και δεν το λέω αυθαίρετα. Στη διαδικασία συγγραφής του βιβλίου έψαξα όσο μπόρεσα αυτά που γράφτηκαν για τον Βάρναλη. Και έχω μια καλή εικόνα. Ποσοτικά οι αναφορές είναι πολύ λίγες, αναντίστοιχες της σπουδαιότητας του έργου του. Και ποιοτικά να το εκτιμήσουμε, θα δούμε ότι σε πολύ καλά αφιερώματα ή κείμενα θα υπάρχουν οι αναφορές εκείνες που θα προσπαθήσουν να αφαιρέσουν την ουσία του έργου ή να μειώσουν την αξία του. Αυτός ο ποιητής λείπει από τα σαλόνια των εφημερίδων και παρότι δεν τον διδάχτηκαν στο σχολείο, με ένα τρόπο μιλάει σε όλους. Και μπορεί να μην ξέρουν όλοι πολλά περί Βάρναλη, ξέρουν όμως τους ´Μοιραίους´, και τον ´Κυρ Μέντιο´ το ´Σύμβολον αιώνιο´ του δουλευτή λαού – θύμα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης που ´Αν ξυπνήσεις, μονομιάς/ θά ’ρτει ανάποδα ο ντουνιάς´. Ποιος είναι ο κυρ Μέντιος; Δεν είμαι εγώ, εσείς, όλοι εμείς που καθημερινά μοχθούμε και παράγουμε τον πλούτο αυτής της χώρας; Ποια η ανταμοιβή μας; Τι μπορούμε να απολαύσουμε από όσα δικαιούμαστε; Αντιθέτως στερούμαστε τα πλέον αναγκαία. Γιατί; Δε θα το συνεχίσω. Ας κάνουμε μόνοι μας τις επόμενες σκέψεις. Ξεκινώντας από αυτό που ζούμε σήμερα. Ας πάρουμε υπόψη αυτό που λέει ο Βάρναλης, τίποτε δε χαρίζεται. Κερδίζεται.
Συχνά κινητήρια δύναμη για μια μελέτη είναι η αγάπη και ο θαυμασμός του μελετητή για το έργο ή και την προσωπικότητα ενός δημιουργού. Στη δική σας περίπτωση;
Ο Βάρναλης, ο παππούς των λαϊκών αγώνων όπως τον αποκάλεσε ο Ρίτσος είναι ένα καλό ακόνι για το μυαλό μας και το ξυπνητήρι της συνείδησής μας. Αυτό είναι επαρκής αιτία για να ασχοληθεί κάποιος με τον Βάρναλη.
Η βιβλιοπαρουσίαση
Το βιβλίο του δημοσιογράφου – συγγραφέα Ηρακλή Κακαβάνη ´Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του´ θα παρουσιαστεί αύριο, Κυριακή, 24 Φεβρουαρίου στην αίθουσα του Τ.Ε.Ε (Νεάρχου 23) στα Χανιά, στις 7μ.μ..
Την παρουσίαση διοργανώνουν ο πολιτιστικός σύλλογος ´Οι Φίλοι των Γραμμάτων´ και το βιβλιοπωλείο Πετράκη. Για τον Κώστα Βάρναλη και το βιβλίο θα μιλήσουν οι: Μαρία Μαθιουδάκη, φιλόλογος, Δημήτρης Δαμασκηνός, φιλόλογος και ο ίδιος ο συγγραφέας Ηρακλής Κακαβάνης, ενώ τη συζήτηση θα συντονίσει ο Γιώργος Πρεκατσάκης.
Στην αρχή της εκδήλωσης θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ του Τάσου Ψαρρά γαι τη ζωή και το έργο του Κώστα Βάρναλη από την τηλεοπτική σειρά ´Εποχές και συγγραφείς»´ καθώς και στιγμές από την πάνδημη κηδεία του.
Επίσης, θα διαβαστούν γνωστά του ποιήματα και μελοποιημένα ποιήματα θα ερμηνεύσουν οι: Παναγιώτης Λεοντόπουλος, Στέλιος Μαραγκάκης, Νάγια Πιέρρου και η Σοφία Σακελλαρίου.
Η είσοδος είναι ελεύθερη για το κοινό.
