Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, εκπαιδευτικού Δ.Ε.
Δρόμο καλά να σχίσω τους, σ’ εχθρούς καλά θρεμένους,
σ’ εχθρούς πολλούς, πολλ’ άξιους, πολλά φαρμακωμένους
(Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Β’, απ. 6) 1
Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική
Ο Κ. Παλαμάς εκφράζει ως λογοτέχνης και διανοούμενος τις δύο μεγαλύτερες ανοδικές ´στιγμές´ της αστικής τάξης και του ´αναγεννητικού εγχειρήματός´ της, την τρικουπική δηλαδή (1875-1895) και τη βενιζελική (1910-1920).
Η προσάρτηση της Επτανήσου (1864), της Θεσσαλίας (1882), της Μακεδονίας και της Ηπείρου (1912/13) επέβαλε και την πολιτιστική και ιδεολογική εν-σωμάτωση των νέων χωρών στον αναπτυγμένο εθνικό κορμό. Ο Παλαμάς εκείνη την περίοδο ´εθνικοποιεί´ μαζί με τον Σολωμό και τους δύο άλλους Επτανήσιους, τον Κάλβο και τον Βαλαωρίτη. Ο ίδιος, άλλωστε, ο ποιητής θα πρωταγωνιστήσει στην πρώτη μεγάλη σολωμική επέτειο (1898), με την παρουσίαση της νέας εθνικής έκδοσης των Απάντων του Σολωμού με τα νέα, συγκροτημένα Προλεγόμενα του Κ. Παλαμά (1901)2. Τότε ήταν που εξέφρασε την ευχή να βρεθεί ένας νέος εκδότης και εξηγητής του Σολωμού, όμοια σοφός με τον Πολυλά αλλά λιγότερο αισθηματικός από αυτόν. Και συμπλήρωνε: ´Ανάγκη αργά ή γρήγορα να φανεί, ακόμη κι αν έτρεχε κίνδυνο να ’βγει από τα χέρια του σμικρυμένη κάπως η δόξα του ποιητή. Πρώτα η αλήθεια´.
Μετά το ναυάγιο της τυχοδιωκτικής ´Μεγάλης Ιδέας´ (1922) ακριβώς μέσα στην ιδεολογική κρίση που επακολούθησε, εμφανίστηκε το διαβόητο βιβλίο του Γ. Αποστολάκη Η ποίηση στη ζωή μας (1923), αυτού του τεχνοκριτικού που κατά τον Κ. Βάρναλη ήταν: “γερμανόπληχτος, μεταφυσικός ιδεαλιστής, μισάνθρωπος, ακοινώνητος, αγέλαστος, απολυταρχικός, πουριτανός. Μεγαλομανής μ’ επίγνωση της αδυναμίας του – αλλιώς δεν εξηγιέται η φαρμακίλα του´ 3.
Με το έργο του Αποστολάκη ´Η ποίηση στη ζωή μας´, ένας κατά Καρλάυλ αποπνευματωμένος, χωρίς σάρκα και οστά και για τούτο ιστορικά ανύπαρκτος ´Σολωμός´ χρησιμεύει ως άλλοθι για την προβολή ενός ´ηρωικού´ ποιητικού ινδάλματος και τη βίαιη και αυθαίρετη διαγραφή του έργου του Παλαμά και ολόκληρης της νεοελληνικής ποίησης και λογοτεχνίας. ´Ο Αποστολάκης´, θα γράψει χαρακτηριστικά ο Κ. Βάρναλης, ´αρνήθηκε, χτύπησε, γκρέμισε και ποδοπάτησε τους πάντες και τα πάντα – εξόν από το Σολωμό και το δημοτικό τραγούδι… Όμως εκείνος, που του στάθηκε καρφί στο μάτι και τόνε χτυπάει και τον ξαναχτυπάει σ’ όλες του τις μελέτες ο Αποστολάκης, είναι ο Κωστής Παλαμάς. ´Φτωχός άνθρωπος, παραδαρμένος, ξεραΐλα της καρδιάς και σκοτείνια της φαντασίας, κατασκότεινη ψυχή, τοπάρχης του Ψυχάρη, η χυδαιότερη λαοκρατία και αναρχία αντιβουίζει στους στίχους του, ξηρότατα εγωιστής· ξεκολλημένος από τη ζωή δεν αξίζει τον κόπο κ.λπ. κ.λπ.´ 4.
Ταυτόχρονα ο Αποστολάκης επιτίθεται με σφοδρότητα κατά του νέου για την Ελλάδα σοσιαλισμού και ειδικότερα κατά του Γ. Σκληρού, αλλά και εναντίον οποιασδήποτε προοδευτικής δημοκρατικής κίνησης στην εποχή του, όπως ήταν η χειραφέτηση της γυναίκας και η συμμετοχή της στην πνευματική ζωή 5.
Η απάντηση ήρθε με το βιβλίο του Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική (1925), στο οποίο ο Κ. Βάρναλης κατορθώνει, για πρώτη φορά στην ιστορία της νεοελληνικής κριτικής και γραμματολογίας, να δώσει μιαν ολοκληρωμένη εικόνα του μεγάλου εθνικού ποιητή και του έργου του, με όλες τις όψεις και τις φωτοσκιάσεις του και για τούτο εικόνα πολύ πιο πραγματική και αληθινή από το εικόνισμα των ειδωλολατρών του 6.
Ο Βάρναλης δηλώνοντας ότι ´θαυμάζει τον Σολωμό, όσο ή και περισσότερο από κάθε άλλον´, επιχειρεί να πραγματοποιήσει την ευχή του Παλαμά και να αποκαταστήσει τον Σολωμό στις πραγματικές του διαστάσεις, χωρίς μεταφυσική, γιατί, όπως δηλώνει ´μονάχα ο θαυμασμός, που κρατιέται από την αντικειμενική γνώση της πραγματικότητας έχει αξία, γιατί έχει θεμέλιο. Είναι θαυμασμός δικαιολογημένος´.
Σ’ αυτό το μνημειώδες έργο της νεοελληνικής γραμματείας ο Κ. Βάρναλης μοχθεί να ξεκαθαρίσει την κριτική της ψευδολογίας για τον Σολωμό και το έργο του. Γράφει σε κάποιο σημείο: ´Εκεί που πρέπει να σταματάει κάθε τεχνοκρίτης και κάθε λογοτεχνικός κριτικός, δεν είναι οι ιδέες ή οι αλήθειες καθεαυτές, μα το αισθητικό τους αποτέλεσμα´.
Και συνεχίζει: ´Δύο είναι οι θεμελιακές αισθητικές (και γενικότερα φιλοσοφικές αρχές) του Σολωμού: το απόλυτο και το υψηλό, δηλ. η πνευματική ελευθερία´7. Και τις δύο αυτές αρχές ο Σολωμός τις μορφοποίησε στα ποιήματά του, και κυρίως στους ´Ελεύθερους πολιορκημένους´ με τρόπο μεγαλοφυή και ανεπανάληπτο.
Ο Κώστας Βάρναλης κάνει βέβαια κριτική και στον Ιάκωβο Πολυλά που στα 1859, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του μεγάλου ´δασκάλου´ του είχε εκδώσει τα Προλεγόμενά του για το έργο του Σολωμού. Στο στόχαστρο του Βάρναλη βρίσκεται τόσο η τάση ´εθνικοποίησης´ του έργου του Σολωμού από τον Πολυλά, όσο και η τάση του πρώτου επιμελητή του Σολωμικού έργου να μετριάσει κάπως την καθάρια δημοτική γλώσσα που ο μεγάλος αυτός ποιητής χρησιμοποίησε στα έργα του, ώστε να μην δέχεται βίαιες επιθέσεις από τους γλωσσαμύντορες της ρομαντικής σχολής των Αθηνών που με τον ακραίο εξαρχαϊσμό μεσουρανούσαν στην υποτυπώδη ´πνευματική ζωή´ του πρότυπου ελληνικού βασιλείου στα μέσα του 19ου αιώνα και πριν την Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα. Θα γράψει χαρακτηριστικά ο Κ. Βάρναλης για τον πρώτο επιμελητή και εκδότη του έργου του Σολωμού:
´Ο Πολυλάς έβαλε χέρι και στην περίφημη φράση του Σολωμού: “Κλείσε μες την ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθείς μέσα σου να λαχταρίζει κάθε είδος μεγαλείου”. Την έχει κουτσουρέψει. Ολάκερη η φράση είναι: “Κλείσε μες την ψυχή σου την Ελλάδα (ή ό,τι άλλο). Θα αισθανθείς να λαχταρίζει μέσα σου κάθε είδος μεγαλείου και θα είσαι ευτυχισμένος”.
Ο Πολυλάς αφαίρεσε μερικές λέξεις, για να εθνικοποιήσει το νόημα αυτής της φράσης, ενώ όπως την έχει γραμμένη ο Σολωμός, το νόημά της είναι και γενικότερο και φιλοσοφικότερο – δεν είναι αποκλειστικά εθνικό, αλλά ανθρώπινο […] 8.
Η ´Γυναίκα της Ζάκυθος´ δεν είναι έργο ´εθνικό´. Δηλαδή δεν είναι υμνωδία της πατρίδας, ´της μητέρας, της μεγαλόψυχης στον πόνο και στη δόξα´, παρά είναι… ´αντεθνικό´, αφού σατιρίζει τους κακούς πατριώτες! Κι ως τόσο ο Σολωμός ο ίδιος τους δίδαξε πως ´το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό´. Κ’ η ´Γυναίκα της Ζάκυθος´ είναι από τα πιο αληθινά ποιητικά έργα της λογοτεχνίας μας. Αριστούργημα […] 9.
Και στο κομμάτι των ´Μεσολογγίτισσων´ που δημοσίεψε ο Πολυλάς άλλαξε πολλές λέξεις ´επί το ελληνικώτερον´. Ο Σολωμός έγραψε: ´Μισολογγίτισσες´, ´Μισολόγγι´, ´Ζάκυθο´, ´βόιδα´, ´ακούανε´ κι ο Πολυλάς διόρθωσε: ´Μεσολογγίτισσες´, ´Μεσολόγγι´, ´Ζάκυνθο´, ´βόιδια´, ´ακούανε´. Ίσως γι’ αυτό χαρακτηρίζει τη γλώσσα αυτού του έργου για ´απλοελληνική´, δηλαδή χυδαία ή ιδιωματική γλώσσα, ενώ η δική του γλώσσα (βλέπε γλώσσα των ´Προλεγομένων´ και των ´Στοχασμών´) είναι η περί διαγραμμάτου δημοτική! Γι´’ αυτό και διόρθωσε το ´Μισολόγγι´ και τη ´Ζάκυθο´!
Κι όμως σε κανένα του έργο ο Σολωμός δεν έγραψε τόσο πλέρια δημοτική και στο τυπικό και στο πνεύμα. Οι ιδιωματισμοί του, πού και πού, αντίς να χαλάνε, δυναμώνουν το ύφος του. Κι όταν συλλογιστεί κανείς, πως το έργο αυτό το ’γραψε ο Σολωμός πριν φύγει για την Κέρκυρα (1828) δηλ. το πολύ τριάντα χρονώ νέος, απορεί πώς δημιουργήθηκε η λεζάντα, πως ο Σολωμός δεν ήξερε ελληνικά! Τα ήξερε και τα ένιωθε και τα έγραφε τόσο τέλεια, που θα τα ζηλεύανε κι ο Ψυχάρης, ο Θεοτόκης, ο Βλαχογιάννης […] 10
Και προχωρώντας σε μια συνολική αποτίμηση του Σολωμού γράφει χαρακτηριστικά:
Ο ποιητής των υπέροχων αποσπασμάτων και των σκόρπιων στίχων έχει μια προνομιακή θέση στα νεοελληνικά γράμματα. Μας έδωσε δείγματα ποιητικής συνείδησης και στοχασμού, αλλά προ πάντων τέχνης, που δεν επαναληφτήκανε – και που δεν έπρεπε να επαναληφτούν, γιατί κάθε επανάληψη είναι φανερό σημάδι παρακμής του πνεύματος […].
Αν υπάρχουν αντιρρήσεις για τον Σολωμό, αυτές είναι βιογραφικές – δηλαδή ένα θέμα έξω απ’ την καθαυτό περιοχή της τέχνης, βοηθητικό όμως για την ερμηνεία πολλών στοιχείων του έργου του ποιητή. Γιατί οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του είναι ανεπαρκείς. Αλλά και σ’ αυτό το σημείο οι απόλυτοι θαυμαστές του κάνανε τη σχετική ζημιά. Συγχίζοντας την προσωπικότητα και το έργο, θελήσανε να μας δώσουν έναν άνθρωπο άψογο, ωσάν να είναι απαραίτητη προϋπόθεση η αγιότητα του δημιουργού για την τελειότητα του έργου κι όχι η μεγαλοφυΐα 11.
Το έργο του Βάρναλη θεωρήθηκε η πρώτη απόπειρα μαρξιστικής προσέγγισης λογοτεχνικού έργου στην Ελλάδα και, συνδυαζόμενο με το αντικείμενό του, το έργο δηλαδή του Σολωμού, πυροδότησε οξύτατες αντιπαραθέσεις μεταξύ των λογίων της εποχής που δεν περιορίστηκαν στα φιλολογικά πλαίσια· προσέλαβαν γοργά πολιτικό χαρακτήρα, οδήγησαν σε πολιτικές συνέπειες. Ο Αποστολάκης αφενός πήρε αμέσως την ´αμοιβή´ του από τον δικτάτορα Θ. Πάγκαλο 12: διορίστηκε στην έδρα της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο νεότευκτο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1926).
Ο Κ. Βάρναλης αφετέρου απολύθηκε από τη θέση του ως καθηγητής του ίδιου κλάδου στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία από τους πολιτικούς και ιδεολογικούς πάτρωνες του Αποστολάκη 13.
´Βάρναλης, καθηγητής εις την Παιδαγωγικήν Ακαδημίαν, δηλαδή την αυθαίρετον Σχολήν του Γληνού´ θα γράψει κάποιος επίδοξος εθνοσωτήρας στον πρωθυπουργό Μιχαλακόπουλο για το Φως που καίει. Και θα συνεχίζει:
Εάν επιθυμείτε και έχετε καιρόν αναγνώσατέ το όλον, αλλά πάντως αναγνώσατε τας σελίδας 40 (τελευταίον στίχον) 53 όπου υβρίζει την Παναγίαν, τέλος δε από της σελίδος 61 μέχρι τέλους.
Το κτήνος αυτό είναι Βουλγαρικόν. Είναι και κωφόν. Εν τούτοις, επειδή είναι μαλλιαρόν, εν γνώσει των πίστεών του, το απέστειλαν δις ή τρις υπότροφον!´.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, -Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική, εκδ. Κέδρος, Ιούλιος 1987, σελ. 22.
2. βλ. Γιώργος Βελουδής, Ο Σολωμός των Ελλήνων. 200 χρόνια από τη γέννηση του εθνικού μας ποιητή, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 11/01/1998.
3. Κώστας Βάρναλης, Αισθητικά και κριτικά, τόμος Β’, Αθήνα 1978, Κέδρος, σελ. 249-252.
4. Κώστας Βάρναλης, Αισθητικά και κριτικά, τόμος Β’, Αθήνα 1978, Κέδρος, σελ. 249-252.
5. Βλ. Γιώργος Βελουδής, ο.π., εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 11/01/1998.
6. Βλ. Γιώργος Βελουδής, ο.π., εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 11/01/1998.
7. Βλ. Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, ο.π., σελ. 59).
8. Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, -Οι Στοχασμοί του ποιητή κτλ, ο.π., σελ. 111.
9. Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, -Οι Στοχασμοί του ποιητή κτλ, ο.π., σελ. 118.
10. Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, -Οι Στοχασμοί του ποιητή κτλ, ο.π., σελ. 119-120.
11. Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, -Οι Στοχασμοί του ποιητή κτλ, ο.π., σελ. 136.
12. Ο Βάρναλης έκανε στο βιβλίο του έναν ευνόητο υπαινιγμό για «παγκαλιστές αισθητικούς».
13. βλ. Γιώργος Βελουδής, ο.π., εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 11/01/1998.
