Η ιστορία της Κρήτης, που χάρισε στην ανθρωπότητα ακατάλυτα σύμβολα και ατράνταχτα θεμέλια πολιτισμού και ηρωισμού, μεταφέροντας απ? άκρη σ? άκρη της οικουμένης τον έρωτα για την ελευθερία, γράφτηκε στο πέρασμα των αιώνων με την ίδια σφραγίδα: τη θυσία.
Τόπος θυσίας, μαρτυρικός, και ο Γολγοθάς στην Αγιά. Στην τραγική πλαγιά που τη βρίσκουμε πάντα, σιωπηλή και πικραμένη. Όπου στη συστάδα των πεύκων της, δεν ακούμε πλέον χαρούμενο κελάδημα πουλιών και στους πυκνούς ολόγυρα θάμνους δεν νοιώθουμε, τ? άρωμα της φύσης της Κρητικής γης, το γνώριμο…
Εκεί, όπου, στο πλαίσιο των φετινών εκδηλώσεων του εορτασμού της 72ης επετείου της Μάχης της Κρήτης, θα ζωντανέψουν μνήμες. Εκείνου του Μάη του 1941 όλοι οι Κρήτες αδελφωμένοι, στάθηκαν όρθιοι και αγέρωχοι, ύψωσαν το ανάστημά τους απέναντι στον κατακτητή, υπερασπίζοντας με ακατανίκητο πάθος και πρωτόγνωρη αυτοθυσία την Ελευθερία και την αξιοπρέπειά τους.
Σε μία εκδήλωση που θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 20 Μαΐου 2013 στις 7μ.μ., με έντονο συγκινησιακό χαρακτήρα.
Αφού, ύστερα από χρόνια, έγινε δεκτό το αίτημα των τοπικών αρχών και θα μεταφερθεί στον ιστορικό αυτό χώρο, ο στύλος της Αγιάς, ιερό απόκτημα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, το Τίμιο Ξύλο της Ιστορίας της Κρήτης, ο περίφημος κορμός επί του οποίου έδεναν τους πατριώτες που προόριζαν κάθε μέρα για εκτέλεση, σε ύψος 1.30 μ. περίπου (όπου η καρδιά των τυφεκιζομένων).
Γράφει χαρακτηριστικά στα “Χ.Ν.” στις 19 Μαΐου 2010 σε άρθρο του με τίτλο “Φυλακές – Αγιάς ? Γολγοθάς”, ο δάσκαλος λαογράφος Σταμάτης Αποστολάκης:
«Ο ίδιος περίπου χώρος των φυλακών Αγιάς, προσαγορεύτηκε και γράφτηκε ως: “Το Χαϊδάρι της Κρήτης”, ο Κρανίου τόπος της τετραετίας 1941-45, για τους Κρητικούς”, και τους από άλλα μέρη της Πατρίδας μας πατριώτες, και τους Συμμάχους της Κοινοπολιτείας, που πολέμησαν, έδρασαν, έζησαν εδώ, τα χρόνια εκείνα, και η ζωή και δραστηριότητά των εμπλέκτηκε με τις φυλακές Αγιάς, “το ελληνικό Νταχάου” και “Άουσβιτς”.
Οι Αγροτικές Φυλακές Αγιάς κτίστηκαν στην τετραετία: 1928-1932 και συγκεκριμένα το 1930, στη ομώνυμη ελώδη τότε περιοχή Ν.Δ. των Χανίων και σε απόσταση από την πόλη 8 περ. χλμ.. Προορισμός της φυλακής η στέρηση, για ένα διάστημα της ελευθερίας των καταδίκων του κοινού Ποινικού Δικαίου, για σωφρονισμό. Οι κατάδικοι Αγιάς ηργάζοντο και εργάζονται και σήμερα, σε αγροτικά κτήματα αφενός για ωφέλεια του κοινωνικού συνόλου και αφετέρου διότι ο χρόνος φυλάκισης εδώ, διπλασιάζεται και επομένως οι έγκλειστοι αποδίδονται γρηγορότερα στην Κοινωνία.
Το Μάιο όμως του 1941, “κατά την από αέρος εισβολήν των Γερμανών” στην περιοχή, κατάφερε ο Στούντεντ με τις αλλεπάλληλες επιθέσεις του, να προσγειώσει εδώ το 3ο Σύνταγμα αλεξιπτωτιστών με επικεφαλής το συν/ρχη Χάϊντριχ. Είναι γνωστά όσα διαδραματίστηκαν κατά τη μάχη, εδώ. Οι λυσσαλέες επιθέσεις, οι καταλήψεις και ανακαταλήψεις, μέχρι την εδραίωση, τελικά, του εισβολέα.
Αμέσως μετά, στην είσοδο των μέχρι τότε Αγροτικών Φυλακών, τέθηκε η γερμανική πινακίδα:
“-KRIEGSWEHRMA-CHT GEFANGNIS – Στρατιωτικές Πολεμικές Φυλακές”».
«Κτίζονται καινούργια κελιά, μια ολάκερη πτέρυγα. Ενισχύεται ο ψηλός μαντρότοιχος. Τοποθετούνται διπλές σκοπιές, συρματοπλέγματα, φωλιές πυλοβόλων, που κάνουν αδύνατη την απόδραση των δυστυχισμένων εκείνων, που η κακή τους μοίρα θα τους έριχνεν εκεί. Τρόμος θανάτου απλώνεται σ? όλη την περιοχή, από τις πρώτες μέρες, ως το τέλος της γερμανικής Κατοχής, διάστημα κατά το οποίο 20.000 περίπου Κρητικοί, πέρασαν απ´ αυτή την Κόλαση…». Ρωτούμε τον “σφαιροφαγωμένο στύλο της Αγιάς”, που είναι στη “Μάντρα”, στη λαγκαδιά, λίγο πιο πάνω από τις φυλακές, αν μετρούσε όσους τον “ακουμπούσαν” ώσπου να ξεψυχήσουν, από τις γερμανικές ριπές, αξημέρωτα, μα δε μας απαντά!
Στεκόμαστε στα χείλη του πηγαδιού πλάϊ στο Μνημείο κι αναρωτούμε, με πόσων πατριωτών τα σφαιροφαγωμένα κορμιά γέμισεν, και με πόσα άλλα χωρισμένα από τον μακάβριο πέλεκυ, ανέβασε και ξεχείλισε νερά και αίματα, μα κείνο σιωπηλό μένει…»
Και λίγο πιο κάτω:
«Ανηφορίζουμε όμως για… τον Γολγοθά της Κρήτης.
Διαβάζουμε στο ιερό συναξάρι των Παθών της Κρήτης, την “Εκθεση δηλ. της Επιτροπής διαπιστώσεως των ωμοτήτων των Γερμανών εν Κρήτη”, τα παρακάτω:
“…Εις δε την Μάνδραν, η Επιτροπή εβάδιζεν επί ημίσειαν ώραν εν μέσω τάφων ομαδικών και μεμονωμένων, των μεν αναγνωρισθέντων εις ποίους νεκρούς ανήκουν, των δε τελείως αγνώστων…. Κατά χώραν ευρίσκεται και ο περίφημος κορμός δένδρου επί του οποίου επέδεναν τους εκεί εκτελούμενους και όστις εις ύψος 1,30 του μέτρου περίπου, ένθα η καρδία των τυφεκιζομένων, έχει καταφαγωθεί από τας σφαίρας…”
Τούτα τ´ αθώα θύματα του Ναζισμού, τίμησαν τ? όνομα και τον τόπο τους. Γι? αυτό θά ?ναι στους αιώνες η Μνήμη τους αιώνια, και οι επιζώντες, δεν θα τους ξεχάσουν ποτέ!…».
Μαρτυρία Γιάννη Σκαλίδη
Συγκλονίζει η μαρτυρία του 86χρονου, σήμερα, Γιάννη Σκαλίδη, ο αδελφός του οποίου, Ελευθέριος, στα 22 του χρόνια, ξεψύχησε στον στύλο της Αγιάς:
«Το 1944, στις 13 Αυγούστου, οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό Βάθη. Οι αντάρτες σκότωσαν ένα Γερμανό και αυτοί, για εκδίκηση, πήραν ομήρους 100 άτομα. Στα Καλουδιανά τους ξεχώρισαν και έφεραν περίπου 50 άτομα στην Αγιά, μεταξύ αυτών και τον αδελφό μου, όπου, ένα πρωί, τους εκτέλεσαν. Κάτοικοι της Αγιάς αλλά και φυλακισμένοι προσπάθησαν, μάταια να εμποδίσουν τους Γερμανούς να ολοκληρώσουν την πράξη τους… Τα βασανιστήρια ήταν φρικτά. Οι φωνές, “μάνα μου, νερό”, αντηχούν ακόμη στα αυτιά μου… Οταν φύγαν οι Γερμανοί, με φροντίδα του τότε Δημάρχου Χανίων, Νικολάου Σκουλά, βρήκαμε τους ομαδικούς τάφους στον Γολγοθά, ονομασία που δόθηκε από εμένα. Αναγνωρίσαμε όλους τους νεκρούς. Εγώ, με τον Μιχάλη Κοντυπυράκη, τον πατέρα του οποίου εκτέλεσαν οι Γερμανοί, τοποθετήσαμε στο σημείο που ήταν ο Στύλος της Αγιάς, ένα ξύλινο σταυρό και πηγαίναμε επί 50 χρόνια, για να τελέσουμε το μνημόσυνό τους. Επί Νομαρχίας Γεωργίου Κατσανεβάκη, και μετά από αίτημα των συγγενών των θυμάτων, της ΙΛΑΕΚ και του Δ/ντή των Φυλακών της Αγιάς, κατασκευάστηκε το μνημείο που υπάρχει σήμερα», μας επισημαίνει ο κ. Σκαλίδης.
Ο κ. Γιάννης Σκαλίδης.
Κρανίου τόπος
Οι εκτελέσεις αυτές της Αγυιάς, γινόταν σ? ένα σημείο που βρισκόταν κοντά στη Βορειοδυτική γωνιά του μεγάλου περιβόλου των. Εκεί υπήρχε ένας στύλος όπου προσδενόταν κάθε μελλοθάνατος. Οι άλλοι – επειδή συχνά στο εκτελεστικό απόσπασμα εστέλλοντο κατά ομάδες- ήσαν υποχρεωμένοι να περιμένουν την σειράν των και να παραστέκουν μάρτυρες της τύχης του συνανθρώπου των, που μερικές φορές ετύχαινε να είναι πατέρας, γυιός, αδελφός, συνηθέστατα δε ή συγγενής ή φίλος των.
Για να κάμουν το μαρτύριο των μελλοθανάτων μεγαλύτερο, οι Γερμανοί τούς έδεναν οπισθάγκωνα και τους υποχρέωναν να σκύβουν και να ακουμπούν τα κεφάλια των σ´ ένα τοίχο που βρισκόταν μπροστά των, από τον οποίον το σώμα των απείχεν ένα μέτρο. Σ? αυτό το αρκετά βασανιστικό σκύψιμο περίμεναν τη σειρά των για τις χώρες του θανάτου και άκουγαν την υστάτη κραυγή του εκτελουμένου, τις ομοβροντίες του αποσπάσματος και τον ξηρό κρότο της χαριστικής βολής. Πρέπει να σημειωθή ότι μόλις το θύμα δενόταν στο στύλο, ο επικεφαλής του εκτελεστικού αποσπάσματος του εκαρφίτσωνε στο στήθος και ακριβώς στο μέρος της καρδιάς ένα χαρτάκι για να βλέπουν πού θα σκοπεύουν οι στρατιώται. Αραγε γινόταν αυτό για να μη βασανίζεται το θύμα ή για να δοκιμάζεται η σκοπευτική δεινότης των εκτελεστών;
Ποιός ξέρει… Ο στύλος αυτός των Φυλακών της Αγυιάς βρέθηκε μετά την απελευθέρωση. Κι ήταν σε πολλά σημεία καταφαγωμένος από τις χιλιάδες των σφαιρών, που εδέχθη όταν εχρησιμοποιείτο σαν είδος είδος σταυρού μαρτυρίου για τις εκατοντάδες των Κρητικών νεομαρτύρων…
Από ´Ιστορικό του εν έτει 1953 ανεγερθέντος μνημείου – οστεοφυλακίου, των εκτελεσθέντων κατά την κατοχή εις τας φυλακάς Αγυιάς´
Μαντινάδες του 1945
? Καταραμένη να ?σαι Αγυιά, και βάτους να γεμίσεις,
γιατί δεν άφηκες καρδιά να μην τηνε ραΐσεις!
? Καταραμένη να ´σαι Αγυιά και βάλτους να γεμίσεις,
γύρω τριγύρω να καείς, στη μέση να βουλήσεις!
? Τση Κρήτης τ΄άγια χώματα, όπου κι ανε τα σκάψεις,
αίμα παλικαριών θα βρεις, κόκκαλα θα ξεθάψεις!
? Κρήτη να ?σαι περήφανη για τ? άξια παιδιά σου,
θεριά σε πολεμήσανε, μα πέσανε μπροστά σου!
Η ανθολόγηση από το έργο: Σταμ. Α. Αποστολάκη:
´Η Μάχη της Κρήτης, στο Δημοτικό τραγούδι του Νησιού´, Χανιά 1991.
Νεοριζίτικο
Φωνές και κλάψες άκουσα, στου Γολγοθά τον τόπο. (1)
– Είντα ν? αυτό το σύθρηνο, τούτο το μοιρολόϊ,
κλαίν? οι μανάδες τα παιδιά και τσ? άντρες των οι χήρες,
κι οι γι? αδερφοί τ? αδέρφια τους· και τα παιδιά τον κύρη,
βρύσες τα δάκρυα τρέχουνε και κολυμπούν στο χώμα,
κι απού την τόση λύπηση και τον καημό τον τόσο,
Τα δέντρα γέρνουν τα κλαδιά, μαραίνονται τα χόρτα·
Ανάθεμά σας Γερμανοί, κι εκάψετε την Κρήτη!
παραλλαγή: (1) όθεν τσ? Αγυιάς τον κάμπο.
Τσ? Αγυιάς το δοκάρι
«Σαν τ? άγιο ξύλο του Σταυρού, στου Γολγοθά το λόφο
στσ? Αγυιάς εις τ? άγια χώματα, τα αιματοβαμμένα
μια μέρα της Ανάστασης και Λευτεριάς της Κρήτης
με φρίκη τ? αντικρύσαμε και σέβας το Δοκάρι!
Στη Γης να στέκει καρφωτό, με σφαίρες ξεσχισμένο…
το τίμιο ξύλο το ιερό, με γ? αίματα βαμμένο!…
Πάνω του ανοίγει ο Ουρανός κι αγγέλοι κατεβαίνουν!
Μαζί των φτερουγίζουνε, ψυχές των Αντρειωμένων!
Λαμπρό ?να φωτοστέφανο, τυλίγει τ? άγιο ξύλο!
Γίνεται στήλη αστραφτερή φωθιάς κόκκινη γλώσσα…
Με θεϊκή λαλιά βροντά, σαν της Γραφής το βάτο…
– Σε μένα ?δέναν Ήρωες της λευτεριάς προμάχους
και τους γαζώναν οι ριπές κι οι φλόγες πολυβόλων
ατσαλοβάφουν τις ψυχές και τις Μορφές ?ξαγνίζουν
για σύμβολα παλικαριάς κι αθάνατης θυσίας!…
Κι οι πιο μικροί και ταπεινοί, αδύναμοι και σκάρτοι
πάνω μου αγέρωχοι, στητοί κι ατρόμητοι λεβέντες
βροντοφωνούν σαν Ήρωες, στην υστερνή τους ώρα:
– Ζήτω η Κρήτη, η Λευτεριά, κάτω σκυλιά και Χίτλερ
αντιβοούνε τα βουνά κι οι λαγκαδιές του τόπου!…
Κι εμείς σ? αγνό προσκύνημα κάτω απ? τ? αγίο ξύλο
Λαός τριγύρω μυρμηγκιά, μαζί με Πολεμάρχους
τον ίδιο Ύμνο ψέλνουνε, γονατιστοί με σέβας!
Και σας μου έλαχε η τιμή και το βαρύ το Χρέος
με δέος τρέμοντας, σεπτούς Νεκρούς να προσφωνήσω
τούτος ο Ύμνος ο γλυκός κι αρμονικός γροικήθη:
´-Επέσατε θύματα Αδέλφια Εσείς
σε άνιση μάχη κι αγώνα…´
Στο μέρος τούτο το ιερό, το μ? αίμα ποτισμένο,
απόγονοι όλοι εσείς, επιφανών Ηρώων,
πρέπει να χτίσετε Βωμό, Μέγα ναό της Δόξας,
και πα… στην άγια Τράπεζα, τ? ατίμητο Δοκάρι
στήσετε να το προσκυνούν, αιώνια τα παιδιά σας.
Να πάρουν ξόμπλι, δύναμη, για Λευτεριά, Πατρίδα!´
Γαβρίλης Παπαδάκης
(Καμπιανός)
(από το βιβλίο: Σταμ. Α. Αποστολάκη:
´Η Μάχη της Κρή-
της στη Νεοελληνική Ποίηση´, Χανιά, 1995, σ. 69-70).
