Γράφει ο ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΑΡΕΛΛΗΣ
Ενας από τους κώδικες που διατηρεί στο σημαντικό τμήμα των (Τουρκικών) αρχείων της η Βικελαία Βιβλιοθήκη του Δήμου Ηρακλείου είναι και ο γνωστός ως ´Κώδικας των θυσιών´. Η ονομασία του πρέπει να είναι αρκετά παλιά· αναφέρεται από τον αείμνηστο Νικόλαο Σταυρινίδη, την ´ψυχή´ των δημοτικών αρχείων και για μερικά χρόνια έφορο της Βιβλιοθήκης ως ´ο Μακάβριος Κώδικας των θυσιών´.
Πρόκειται για ένα ιεροδικαστικό κατάστιχο, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου καλύπτεται από την απογραφή των ονομάτων και των περιουσιακών στοιχείων των Χριστιανών των δύο Νομών της Ανατολικής Κρήτης, του Ηρακλείου και του Λασιθίου, που εκτελέσθηκαν, αιχμαλωτίσθηκαν ή διέφυγαν κατά τη διάρκεια της μεγάλης ελληνικής επανάστασης του 1821 και των οποίων οι περιουσίες δημεύτηκαν από το οθωμανικό δημόσιο.
Ο Κώδικας αυτός, γραμμένος στα ´αυτοκρατορικά´ Τούρκικα ή με άλλη ονομασία, στην αραβική γραφή την καλούμενη nesh, παρουσιάσθηκε σε μένα (τότε υπηρετούσα ως δήμαρχος Ηρακλείου), από τον Νικόλαο Σταυρινίδη. Φυσικά εντυπωσιάσθηκα από την αξία και τη σπουδαιότητα του ´ντοκουμέντου´ που θα έπαιζε τον ρόλο του libro d? oro, του βιβλίου του χρυσού, του τόπου.
Ζήτησα από τον Νικόλαο Σταυρινίδη να τον επεξεργασθεί για έκδοση. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης, ήδη προχωρημένος στα χρόνια, αρνήθηκε, γιατί η δουλειά ήταν μεγάλη, κυρίως γιατί έπρεπε μεγάλος αριθμός ονομάτων να ταυτοποιηθούν και να συνδεθούν με ονόματα σύγχρονα, αν είναι αυτό δυνατόν.
Η έκδοση, όμως του Κώδικα, είχε καταντήσει για μένα έμμονη ιδέα. Απευθύνθηκα έτσι σε άλλους γνωστούς τουρκολόγους, στον Π. Χιδιρόγλου, στην Ελισάβετ Ζαχαριάδου ? Οικονομίδου και στον Βασίλη Δημητριάδη, μα και πάλι δεν βρήκα προθυμία. Τους τρόμαζε, ίσως ο όγκος της δουλειάς.
Δεν αποθαρρύνθηκα. Έτσι, όταν βρήκα τον Βασίλη Δημητριάδη απελευθερωμένο από τον πανεπιστημιακό φόρτο, απέσπασα τη σύμφωνη γνώμη του και μπήκε μπροστά η μετάφραση και ο σχολιασμός και η τεκμηρίωση του κώδικα.
Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Η έκδοση, για την οποία συνέπραξαν οι έγκυρες πανεπιστημιακές εκδόσεις και η Βικελαία Βιβλιοθήκη του Δήμου Ηρακλείου, ήταν πραγματικά λαμπρή από κάθε άποψη· η μετάφραση ήταν άψογη, η τεκμηρίωση πλήρης, οι ταυτοποιήσεις των ονομάτων (για τις οποίες βοήθησε ο Νικόλας Σταυρινίδης) με interlines ties (σημειώσεις) σχεδόν ολοκληρωτικές, η επιμέλεια των Βασίλη Δημητριάδη και της Διονυσίας Δασκάλου ουσιαστική.
Για την ιστορία και μόνο αναφέρω ότι όπως συνάγεται από τον Κώδικα, τα θύματα στους δύο Νομούς της Ανατολικής Κρήτης, το Ηράκλειο και το Λασίθι, έφταναν και ίσως ξεπερνούσαν τις είκοσι χιλιάδες, κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 σε σύνολο πληθυσμού, σύμφωνα με την απογραφή των Αιγυπτίων του 1832 – 1834 που δημοσιεύει ο Pashley, στις 36.000 περίπου (7.223 οικογένειες).
Αναζητήθηκε το κατάστιχο που θα πρέπει να περιείχε τις αντίστοιχες καταχωρίσεις για τους δύο Νομούς της Δυτικής Κρήτης, τα Χανιά και το Ρέθυμνο, δεν βρέθηκε, όμως, ούτε ανάμεσα στα 3.500 περίπου κατάστιχα που σώζονται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, στα Χανιά. Ενώ, βέβαια, η ανεύρεση και η μετάφρασή του θα έδιδε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τα γεγονότα της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη.
Ο ματαίως αναζητηθείς, στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Κώδικας της Δυτικής Κρήτης εντοπίσθηκε σχετικά πρόσφατα, στο Οθωμανικό αρχείο της πρωθυπουργίας, στην Τουρκία. Δύο απογραφικά κατάστιχα δήμευσης περιουσιών στην Κρήτη, του Ρεθύμνου (ML. VRD. TMT αρ. 16198) και των Χανίων (ML. VRD. TMT αρ. 16098) περιέχουν, όπως αναφέρεται στην επικεφαλίδα των ´τα δέντρα, τα σπίτια, τις γαίες και τα λοιπά περιουσιακά στοιχεία των ραγιάδων χωρίς κληρονόμους που σκοτώθηκαν στη διάρκεια του πολέμου´.
Για τα κατάστιχα αυτά που ασφαλώς είναι το ζητούμενο ´ταίρι´ του ´Κώδικα των θυσιών´ της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Δήμου Ηρακλείου, κάνει λόγο ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο των A. N?khet Adiyeke και Nuri Adiyeke που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Kebikec (2000), σελ. 107 – 113, με τον τίτλο ´Οι αποστασίες από το Ισλάμ στη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης´.
Το άρθρο των δύο Τούρκων ερευνητών αναδημοσιεύεται στα ´Χανιώτικα νέα´ λόγω της εξαιρετικής για την ιστορία της Κρήτης σημασίας του.
Η μετάφραση ανήκει στον κ. Ηλία Κολοβό του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών.
A. N?khet Adiyeke και Nuri Adiyeke
Οι αποστασίες από το Ισλάμ στην Κρήτη στη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης (1)
Η Κρήτη ήταν σχεδόν η τελευταία γεωγραφική περιοχή που ενσωματώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και η οθωμανική κυριαρχία δεν δημιούργησε ισχυρά ερείσματα στο νησί. Η ιδιαιτερότητα αυτή ήταν εμφανής στη διοικητική οργάνωση και στην κοινωνική δομή του νησιού υπό τους Οθωμανούς. Οι μουσουλμάνοι στην Κρήτη αναμίχθηκαν σε τέτοιο βαθμό με τους ντόπιους ορθόδοξους Ρωμιούς, ώστε τα μουσουλμανικά ονόματα ενώθηκαν με τα ρωμέικα. Στα έγγραφα συναντούνται συχνά ονόματα όπως Γιάννης Οσμάν, Χασάν Νικολάκης ή Μολλά Μεχμετάκης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, επιπλέον, συναντούνται και μουσουλμάνοι που είχαν μόνο ρωμέικα ονόματα (βλ. Πίνακα). Μουσουλμάνοι και Ρωμιοί ζούσαν μαζί και σε άλλες γεωγραφικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά η Κρήτη ήταν παράδειγμα συμβίωσης με την πραγματική έννοια. Παρ? όλο που η επίσημη γραπτή γλώσσα στο νησί ήταν τα τουρκικά και δόθηκε μεγάλη σημασία στην τουρκική εκπαίδευση και στον τουρκικό Τύπο, η γλώσσα που μιλούσε ο λαός ήταν τα ρωμέικα. Τα ρωμέικα δεν τα μιλούσαν απλώς Ρωμιοί και μουσουλμάνοι για να συνεννοηθούν μεταξύ τους αλλά και οι ίδιοι οι μουσουλμάνοι μεταξύ τους (2).
Παρά την πολιτισμική συμβίωση, μετά το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα εμφανίστηκαν ανά περιόδους στην Κρήτη επαναστάσεις εναντίον της οθωμανικής διοίκησης.
Η εθνικιστική ιδεολογία που ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση είχε την πρώτη της επιτυχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με την Ελληνική Επανάσταση. Με αυτή την έννοια, η Επανάσταση της Ελληνικής Ανεξαρτησίας βρήκε πολλούς υποστηρικτές, όχι μόνο μεταξύ των Ρωμιών που ζούσαν στην περιοχή της σημερινής Ελλάδας, αλλά και μεταξύ των Ρωμιών στη Δυτική Ανατολία και στα νησιά του Αιγαίου· οι Ρωμιοί αυτών των περιοχών συμμετείχαν σε μεγάλους αριθμούς στις επαναστάσεις (Kutukoglu, 1986, 133 – 161). Στη διάδοση αυτής της επίδρασης είχε σημαντικό μερίδιο η Φιλική Εταιρεία, που ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό. Στην Κρήτη, επίσης, οι επαναστάσεις αυξήθηκαν στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης και έλαβαν χώρα σημαντικές μάχες, ιδιαίτερα στο Ρέθυμνο και στα Χανιά. Η οθωμανική διοίκηση, λόγω της αδυναμίας της να τις καταστείλει, ζήτησε τη βοήθεια του Μεχμέτ Αλή Πασά, του βαλή [διοικητή] της Αιγύπτου, στον οποίο ανατέθηκε η διοίκηση του νησιού (3).
Στην Κρήτη, εκτός από τους Ρωμιούς, μερικοί μουσουλμάνοι επίσης υποστήριξαν τις επαναστάσεις. Αν και ορισμένοι αρκέστηκαν στη συνεργασία, ορισμένοι άλλοι από τους μουσουλμάνους που υποστήριξαν την Επανάσταση εκχριστιανίστηκαν. Οι αποστάτες (mϋrted), [«μουρτάτες»]) στο σύνολό τους εγκατέλειψαν το νησί από φόβο για τη ζωή τους.
Η θρησκευτική μεταστροφή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ενθαρρυνόταν ιδιαίτερα και ήταν θεμιτή μόνο στην περίπτωση του εξισλαμισμού των μη μουσουλμάνων. Η θρησκευτική μεταστροφή των μουσουλμάνων ήταν αδιανόητη. Η αποστασία ενός μουσουλμάνου θεωρούνταν ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα από θρησκευτική, νομική και κοινωνική άποψη· η τιμωρία για τον άνδρα αποστάτη ήταν ο θάνατος και για τη γυναίκα η φυλακή μέχρι την επιστροφή της στο Ισλάμ. Γι? αυτό τον λόγο ήταν τελείως αδιανόητο να αποστατήσει κάποιος από το Ισλάμ και να συνεχίσει να ζει με άλλη θρησκεία. Πολύ σπάνια συναντούνται στις πηγές περιπτώσεις αποστασίας από το Ισλάμ κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συνεπώς, οι περιπτώσεις αποστασίας, ιδιαίτερα στο Ρέθυμνο, κατά την περίοδο των ελληνικών εξεγέρσεων, ήταν αποτέλεσμα των εξαιρετικών συνθηκών αυτής της περιόδου.
Η Ελληνική Επανάσταση οδήγησε στην ίδρυση του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους. Το καθεστώς αυτό αναγνωρίστηκε πρώτα από τα κράτη της Δύσης και στη συνέχεια από την οθωμανική κυβέρνηση. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), το Οθωμανικό Κράτος κήρυττε γενική αμνηστία παράλληλα με την ελληνική κυβέρνηση και δεχόταν να μην θιγεί η ζωή όσων πολέμησαν εναντίον του καθώς και να μη δημευτούν οι περιουσίες τους (άρθρο 5: Oran, 1991, 58). Η οθωμανική κυβέρνηση, ωστόσο, είχε εξασφαλίσει με ένα φετβά [γνωμάτευση με βάση τον ισλαμικό ιερό νόμο] την εκτέλεση όσων είχαν συμμετάσχει στην εξέγερση και τη δήμευση των περιουσιών τους. Με αυτό τον τρόπο, άρχισαν να δημεύονται οι περιουσίες όσων είχαν σκοτωθεί στη διάρκεια της επανάστασης και όσων είχαν διαφύγει για διάφορους λόγους. Για τον εντοπισμό των υπό δήμευση περιουσιών διορίστηκαν ειδικοί αξιωματούχοι και γραμματείς και οι περιουσίες που κατέγραψαν δημοπρατήθηκαν με ανοιχτό πλειστηριασμό (Kutukoglu, 1986, 143). Και στην Κρήτη, οι περιουσίες όσων είχαν αναμιχθεί στην επανάσταση δημεύτηκαν (4) και εκποιήθηκαν με πλειστηριασμό για να χρησιμοποιηθούν τα έσοδα σε στρατιωτικές δαπάνες (5).
Στα κατάστιχα καταχωρίσθηκαν οι αιτιολογήσεις των δημεύσεων των περιουσιών για κάθε περίπτωση χωριστά. Δημεύτηκαν οι περιουσίες των αποθανόντων χωρίς κληρονόμους, των αιχμαλώτων ανδρών και γυναικών, των φυγάδων, των φυγάδων με τα παιδιά τους, όσων είχαν παιδιά στην αιχμαλωσία, των νεκρών. Επιπλέον, αναφέρονται και λίγοι αποστάτες από το Ισλάμ. Αυτοί καταχωρίσθηκαν ως «μουρτάτες», «προδότες (χαΐνηδες) μουρτάτες», «φυγάδες μουρτάτες».
Τα έγγραφα δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για το γεγονός ότι ήταν αποστάτες. Μπροστά από τα ονόματα των εκατοντάδων μουσουλμάνων φυγάδων, οι περιουσίες των οποίων δημεύτηκαν, αναγράφονται εκφράσεις όπως «φυγάς προδότης (χαΐνης)». Με παρόμοιο τρόπο καταχωρίσθηκαν με σαφήνεια στα κατάστιχα και οι αποστάτες.
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με ακρίβεια την έκταση των επεισοδίων αποστασίας στο νησί. Ούτε είναι σαφής η κατάσταση των οικογενειών των αποστατών. Αποστάτησαν μόνο οι ίδιοι ή εκχριστιανίστηκαν μαζί με τις οικογένειές τους; Για παράδειγμα, καταχωρίσθηκε ότι «ο προδότης (χαΐνης) Φακουλάκης Ιμπρισήμ αποστάτησε από το Ισλάμ και διέφυγε μαζί με τις τρεις αδελφές του…» (6).
Είναι αδύνατο να καταλάβουμε αν οι αδελφές του Φακουλάκη Ιμπρισήμ Εφέντη αποστάτησαν ή όχι. Άλλη μια ιδιαιτερότητα αποτελεί και η κατανομή των αποστατών στο νησί. Στην επαρχία των Χανίων εντοπίσαμε μια μοναδική περίπτωση. Αντίθετα, στην επαρχία του Ρεθύμνου, στους ναχιγιέδες [επαρχίες] του Αμαρίου και του Αγίου Βασιλείου εντοπίστηκαν πολλά περιστατικά. Φαίνεται μάλιστα ότι οι αποστασίες ήταν πολλές στα χωριά Απομέτολος [Απόστολοι;] και Κούμια. Για τον Χάνδακα δεν υπάρχει κατάστιχο και ιεροδικαστικός κώδικας και δεν μπορούμε να σχηματίσουμε άποψη.
Tα ονόματα και οι περιουσίες των αποστατών στην επαρχία του Ρεθύμνου που εντοπίσαμε στο κατάστιχο της δήμευσης είναι τα εξής:
Στους ιεροδικαστικούς κώδικες καταχωρίσθηκαν επίσης, εκτός από τις περιουσίες που δημεύτηκαν, οι τιμές και οι αγοραστές τους. Όπως φαίνεται από τους ίδιους κώδικες, οι διαδικασίες αυτές συνεχίστηκαν αρκετά χρόνια. Σε μια καταχώριση της 4ης Απριλίου 1821 διαβάζουμε: «…ο χαλασμένος μπαξές, μισό στρέμμα αμπέλι και ένα ερειπωμένο σπίτι του αποστάτη Αλή, που ξεσηκώθηκε παλαιότερα, πουλήθηκε για 80 γρόσια στον Μολλά Μεχμετάκη Αλή Αγά…» (7). Ενίοτε οι καταχωρίσεις αυτές μεταφέρουν πληροφορίες ευρύτερου ενδιαφέροντος. Για παράδειγμα, σε μια καταχώριση της 17ης Οκτωβρίου 1821 αναφέρονται τα εξής: «…ο ληστής Ασαμπάκης Γιουσούφ, από τους κατοίκους του χωριού Αγιασίλη [Αγίου Βασιλείου;] στο ναχιγιέ του Αγίου Βασιλείου, αποστάτησε, μεταστράφηκε, θεός φυλάξει, από τη θρησκεία του Μωάμεθ και ασπάστηκε τον χριστιανισμό. Το σπίτι, οι νερόμυλοι, το χωράφι, ο μπαξές και όλη η περιουσία αυτού του προδότη της θρησκείας στο παραπάνω χωριό δημεύτηκαν σύμφωνα με τον νόμο και πουλήθηκαν με αντίτιμο χίλια γρόσια σε σένα, τον Αλή Αγά. Να μην αναμιχθεί κανείς σε καμία περίπτωση. Για να τα καταλάβεις και να τα κατέχεις καταγράφηκε και διαφυλάχθηκε το παρόν διάταγμα και σου δόθηκε για να το χρησιμοποιήσεις αν χρειαστεί. Να δώσει ο Θεός να τηρηθεί ο νόμος γι? αυτό το ζήτημα, να καταλαμβάνεις και να κατέχεις τα παραπάνω χωρίς την ανάμιξη άλλων, να διαφυλάττεις με προσοχή το διάταγμά μας που αποδεικνύει ότι είναι περιουσία σου, να πράττεις σύμφωνα με το διάταγμα και να φυλάγεσαι από αντίθετες σε αυτό πράξεις» (8).
Σε μια άλλη καταχώριση, αναφέρονται μαζί τέσσερα άτομα που φαίνεται ότι ήταν συγγενείς και μια ενιαία πώληση των περιουσιών τους: «Ο Χουσεΐν, γιος του Μεχμέτ Ρετζέπ, ο Ιμπραήμ, γιος του Μουσταφά Ρετζέπ, ο Μουσταφά, γιος του Χουσεΐν Ρετζέπ και ο Γιάννης, γιος του Χασάν Ρετζέπ, από τους κατοίκους του χωριού Μιλάνος [Μέλαμπες;] στο ναχιγιέ του Αγίου Βασιλείου, δέχθηκαν, θεός φυλάξει, τον χριστιανισμό και διέφυγαν για να γίνουν υπήκοοι στο ρωμέικο μιλέτι. Το σύνολο των χωραφιών, των ελαιοδέντρων, των μουριών, δεκατρία σπίτια, μισό ελαιοτριβείο, τα αμπέλια και όλα τα υπάρχοντά τους στο παραπάνω χωριό πουλήθηκαν για χίλια εκατό γρόσια στον Καρπούζογλου Αλή Αγά, όπως φαίνεται στη διαταγή που έχει στα χέρια του. Με βάση αυτή σημειώθηκε η παρούσα επεξήγηση. 1η Τζεμαζιγιουλέβελ 240 [22 Δεκεμβρίου 1824]» (9).
Τα ονόματα που καταχωρίσθηκαν στα κατάστιχα της δήμευσης και τα ονόματα των αποστατών που εντοπίσαμε στους ιεροδικαστικούς κώδικες δεν αναφέρονται στα ίδια άτομα. Στα δεκαεπτά άτομα που συναντήσαμε στα κατάστιχα των δημεύσεων του Ρεθύμνου και των Χανίων πρέπει να προστεθούν επίσης έξι που συναντήσαμε στους ιεροδικαστικούς κώδικες.
Δεν μπορούμε βέβαια να θεωρήσουμε ότι ο αριθμός αυτός καλύπτει το σύνολο των επεισοδίων αποστασίας στο νησί. Όπως επισημάνθηκε και παραπάνω, η έλλειψη ιεροδικαστικών καταστίχων από τον Χάνδακα και τα Χανιά μας εμποδίζει να προχωρήσουμε σε συμπεράσματα για τον αριθμό των αποστασιών.
Δεν φαίνεται σωστό οι ενέργειες των αποστατών να αποδοθούν σε οικονομικούς λόγους. Εκτιμώντας από τις καταχωρίσεις, με την εξαίρεση ορισμένων, η οικονομική κατάσταση των αποστατών από το Ισλάμ δεν ήταν ιδιαίτερα κακή. Μεταξύ τους μάλιστα βρίσκονταν και μερικοί σε πολύ καλή κατάσταση. Είναι γνωστό ότι οι μουσουλμάνοι στο νησί, από την εποχή της κατάκτησης ακόμα, παντρεύονταν πολύ συχνά με Ρωμιές. Μιλούσαν στα παιδιά τους ρωμέικα και τους έδιναν επιπλέον και ρωμέικα ονόματα (10). Γι? αυτό τον λόγο, μπορεί να ήταν ίσως περισσότερο εύκολο, σε σχέση με άλλες περιοχές, για κάποιον που ζούσε στην Κρήτη και είχε χριστιανή μητέρα και συγγενείς να αποστατήσει.
Συμπερασματικά, στην οθωμανική ιστορία μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τη μικρή αλλά σταθερή ύπαρξη ατομικών εξισλαμισμών. Ένα παράδειγμα πολύ μικρότερων σε αριθμό επεισοδίων αποστασίας από το Ισλάμ ήταν στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Δεν είναι σαφείς οι ακριβείς λόγοι και διαστάσεις αυτού του φαινομένου. Θεωρούμε ότι οι αποστασίες αυτές, όπως έχουμε επισημάνει και παραπάνω, είναι ένα αρκετά ενδιαφέρον παράδειγμα εξαιρετικών περιπτώσεων σε μια ιδιαίτερη εποχή.
(1) ´Yunan isyani sirastnda Girit? te Irtidad Olaylan´, Kebikec, 10 (2000), 107 – 113.
[Σ.τ.μ. Στην τουρκική αρθροβιβλιογραφία η Ελληνική Επανάσταση αναφέρεται συνήθως υποτιμητικά ως «στάση, εξέγερση» (isyan), ενώ π.χ. η Γαλλική Επανάσταση αναφέρεται συνήθως ως τέτοια (devrim). Στη μετάφραση χρησιμοποιήθηκε ο όρος «επανάσταση» για να αποφευχθεί η σύγχυση του αναγνώστη].
(2) Adiyeke 1994, 99. Ο Ταχμιστζήζαντε Μεχμέτ Ματζίτ Εφέντη διηγείται ότι πολλοί Κρήτες μουσουλμάνοι, όταν ήρθαν στην Τουρκία, δεν ήξεραν τουρκικά και γι? αυτό τους αποκαλούσαν άπιστους (´γκιαούρηδες´) Miroglu Sahin, 1917, 32.
(3) Για την περίοδο του Μεχμέτ Αλή Πασά στην Κρήτη βλ. Adiyeke, 1993, 295 – 315. Δεν φαίνεται πολύ σωστό να θεωρηθεί ότι η παραχώρηση της διοίκησης της Κρήτης στον Μεχμέτ Αλή Πασά έγινε αποκλειστικά ως αντάλλαγμα της υποστήριξης που εξασφάλισε στη διάρκεια των Επαναστάσεων. Πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του στο σημείο αυτό την αντιπαλότητα της Οθωμανικής κυβέρνησης με τον Μεχμέτ Αλή Πασά και τις αξιώσεις του τελευταίου στη Συρία..
(4) Στο Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας βρίσκονται δύο απογραφικά κατάστιχα δήμευσης περιουσιών στην Κρήτη, του Ρεθύμνου (ML. VRD. ΤΜΤ, αρ. 16198) και των Χανίων (ML VRD. ΤΜΤ. αρ. 16089). Η επικεφαλίδα του καταστίχου του Ρεθύμνου είναι η εξής: «Αναλυτικό κατάστιχο των δέντρων, σπιτιών, γαιών και άλλων περιουσιακών στοιχείων των ραγιάδων χωρίς κληρονόμους που σκοτώθηκαν ή διέφυγαν στη διάρκεια του πολέμου από τα χωριά της επαρχίας του Ρεθύμνου». Παρόμοια είναι και η επικεφαλίδα του καταστίχου των Χανίων. Τα παραπάνω κατάστιχα έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο του φόρου επιτηδευμάτων, χωρίς να έχουν καμία σχέση με αυτόν. Επιπλέον, στην Κρήτη δεν επιβλήθηκε φόρος επιτηδευμάτων.
(5) Πολλά παραδείγματα στους Ιεροδικαστικούς Κώδικες του Ρεθύμνου αρ. 68 και 253 στο Αρχείο της Διεύθυνσης Ευαγών Ιδρυμάτων Κωνσταντινούπολης (Vakiflar lstanbul Bolge M?d?rl?g?).
(6) Kατάστιχο Χανίων.
(7) Ιεροδ. Κώδικας Ρεθύμνου αρ. 68, σ. 24.
(8) ο.π., σ. 3.
(9) ο.π., σ. 22.
(10) Tukin, 1945, 196.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Adiyeke, Ayse Nukhet (1993), «Μια αναφορά για την κατάσταση στην Κρήτη επί Μεχμέτ Αλή Πασά», Belgeler, τ. 15, τεύχος 19 (στα τουρκικά).
Adiyeke, Ayse Nukhet (1993), Η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Κρίση στην Κρήτη (1896 – 1908), διδακτορική διατριβή (υπό έκδοση από το Τουρκικό Ίδρυμα Ιστορίας), Σμύρνη (στα τουρκικά).
K?t?koglu, M?bahat (1986), «Η στάση των Ρωμιών της Ανατολίας και των Νησιών στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης και οι συνέπειές της», Τρίτο Σεμινάριο Στρατιωτικής Ιστορίας, Ελληνοτουρκικές Σχέσεις, Αγκυρα (στα τουρκικά).
Miroglu, Ismet και Ilhan Sahin (επιμ.) (1977), Αναμνήσεις από την Κρήτη, Ισταμπούλ (στα τουρκικά).
Oran, Baskin (1991), Το πρόβλημα της Δυτικής Θράκης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, Άγκυρα (στα τουρκικά).
Tukin Cemal (1945), «Οι επαναστάσεις της Κρήτης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Κρήτη μέχρι το 1821», Belleten, τ. 9, τεύχος 24 (στα τουρκικά).
Μετάφραση: Ηλίας Κολοβός (Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών).
