Γράφει ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ
Ο Βάμος έμελλε να παίξει και στην τελευταία επανάσταση της Κρήτης πρωταγωνιστικό ρόλο. Με την έναρξη της επανάστασης της «Μεταπολιτευτικής Επιτροπής» στις 3/9/1895 στο Κλήμα του Αποκορώνου, αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για την παρουσία των Τούρκων στην Κρήτη. Μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1889, το τούρκικο καθεστώς σκλήρυνε τη στάση του. Καταργήθηκαν τα προνόμια για τους χριστιανούς που είχαν κερδηθεί με τη «Σύμβαση της Χαλέπας» το 1878 και εντάθηκε η βία και η τρομοκρατία των κατακτητών. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν απ’ τα πιο μαύρα της τούρκικης κατοχής. Απέναντι σε αυτή τη βία είχαν δημιουργηθεί διάφορες ομάδες αρματολών, κυρίως στη δυτική Κρήτη, όπου χτυπούσαν στοχευμένα παίρνοντας εκδίκηση για τα δεινά που περνούσαν οι χριστιανοί. Μία ομάδα ήταν στα Σφακιά με επικεφαλής τους Ι. Μανουσογιαννάκη, Α. Κριαρά και Γ. Δασκαλογιάννη. Αλλη ομάδα ήταν αυτή με αρχηγό τον Ιωσήφ Λιάπη, τον οποίο είχαν επικηρύξει οι τουρκικές αρχές. Δυστυχώς ο Λιάπης σκοτώθηκε από ελληνικά χέρια το 1894. Η παρουσία του στους επόμενους αγώνες του έθνους θα ήταν σίγουρα μεγαλειώδης γιατί ήταν ένας εξαιρετικά ευφυής άνθρωπος. Η ομάδα που δρούσε στον Αποκόρωνα από το 1892 με ορμητήριο τον Βάμο, θα αποτελέσει αργότερα την ηγετική ομάδα της «Μεταπολιτευτικής Επιτροπής». Ηγέτες αυτής της ομάδας ήταν οι: Γεώργιος Μυλωνογιάννης, Στυλιανός Φωτάκης, παπα-Γαβρίλης Μανιουδάκης, Ιωσήφ Λεκανίδης και άλλοι. Την εποχή εκείνη (1895) ήταν πρωτοδίκης στον Βάμο ο Μανούσος Κούνδουρος. Ετσι τον Αύγουστο του 1895, ο Κούνδουρος θα ηγηθεί αυτής της ομάδας και θα δημιουργηθεί η πρώτη «Φιλική Εταιρεία» και ο στόχος της «Μεταπολίτευσης», με πολιτικό πρόγραμμα την αυτονομία της Κρήτης, ως ένα μεταβατικό στάδιο στην πορεία της προς την τελική Ενωση με τη μητέρα πατρίδα. Θαυμάσιος διπλωματικός ελιγμός,που θα δικαιωθεί στο τέλος. Ετσι θα αρχίσουν οι μάχες, με τον τουρκικό στρατό να δέχεται τη μία ήττα πίσω από την άλλη. Κομβικό σημείο σε αυτές της πολεμικές επιχειρήσεις, θα αποτελέσει η πολιορκία του Βάμου που διήρκησε δεκαπέντε ημέρες (3 – 18/5/1896). Ηταν σημαντική γιατί έβαλε την επανάσταση στη διεθνή σκηνή και διπλωματία. Ο Βάμος τότε ως πρωτεύουσα της Νομαρχίας Σφακίων, ήταν σημαντική περιοχή για την τούρκικη διοίκηση και περιελάμβανε δημόσιες υπηρεσίες και ένα σύνταγμα Τούρκων στρατιωτών. Στις 3/5/1896 θα επιτεθούν οι επαναστάτες πρώτα προς τον πύργο του στρατού, κατόπιν στο κτήριο του διοικητηρίου και θα γίνει πιό στενή η πολιορκία με αποκλεισμό των περασμάτων προς τα Χανιά.
´Οσοι πιστεύουν στο Χριστό και το σταυρό τους κάνουν
να πάρουν τα τουφέκια τους να τρέξουν εις του Βάμου
Στα τούρκικα στρατεύματα να πάμε να βαρούμε
όλοι να πολεμήσουμε και όλοι ας χαθούμε´.
Ολες οι απόπειρες του τουρκικού στρατού για λύση της πολιορκίας θα αποτύχουν γιατί τα περάσματα φυλάγονταν καλά.
«Στου Βάμου είν’ ο Κούνδουρος με τσ’ άλλους νύχτα μέρα
βάρδια φυλλάτ’ ακοίμητος Καρτσάβλι και Πιχέρα».
Στις 12 Μαΐου θα ξεσπάσουν σφαγές χριστιανών στην πόλη των Χανίων, την ώρα που γινόταν διαπραγματεύσεις με τους επαναστάτες για τη λύση της πολιορκίας. Οι πρόξενοι των μεγάλων δυνάμεων ενημερώνουν τις κυβερνήσεις τους και καταφθάνουν ευρωπαϊκά πλοία. Στην Αθήνα λαός και εφημερίδες κατακρίνουν την αδράνεια της κυβέρνησης και αξιώνουν να σταλεί βοήθεια προς τους επαναστάτες. Κατόπιν όμως πιέσεων των μεγάλων δυνάμεων δεν θα σταλεί βοήθεια, αλλά η ελληνική κυβέρνηση θα αξιώσει την επαναφορά της συνθήκης της Χαλέπας. Το Κρητικό Ζήτημα θα παρουσιαστεί και στον διεθνή Τύπο. Οι σφαγές στα Χανιά θα σταματήσουν στις 14/5/1896 κάτω από την πίεση των μεγάλων δυνάμεων και θα αρχίσουν διεθνείς διαπραγματεύσεις. Όμως στις 18/5/1895 οι ηγέτες της Επιτροπής θα είχαν μία συνάντηση στους Αρμένους με προκρίτους που ήθελαν τη λύση της πολιορκίας με συμβιβαστική λύση. Αυτή τη συνάντηση την είχαν πληροφορηθεί οι Τούρκοι και με στρατό που είχαν στείλει από της Καλύβες θα καταφέρουν να σπάσουν την πολιορκία καθώς είχε αδυνατίσει η φρουρά των περασμάτων.
«Και φθάνει Αβδουλάχ πασάς με έξι χιλιάδες
μαρσάρει και πυρ ομαδόν και πάτησε τις βάρδιες
ολίγοι εφυλάττανε κι αντίσταση δε βρήκε
δυό τρεις έπιασε ζωντανούς ταις κεφαλαίς επήρε».
Εσπευσμένα θα επιστρέψουν οι επαναστάτες και θα αρχίσει μία σφοδρότατη μάχη όπου στο τέλος θα γίνει σώμα με σώμα. Το αποτέλεσμα θα είναι οι Τούρκοι φεύγοντας να αφήσουν περί τους τριακόσιους νεκρούς, τον πύργο και το διοικητήριο στις φλόγες. Από τη μεριά των επαναστατών θα έχουμε περίπου είκοσι νεκρούς.
«Είκοσι εφονεύθησαν, όλοι καλ’ ανδρειωμένοι
ο πόλεμος δεν σταματά το αίμα δεν λιγαίνει
φωνάζουν κλαίνε τα χωριά,βοά η επαρχία
καμπάνες παίζουν νεκρικά εις κάθε εκκλησία.
Έθαψαν τους χριστιανούς όλους στα μοναστήρια
τους Τούρκους κατεπλάκωσαν στα παλιοπατητήρια».
Με τη σπουδαία αυτή νίκη τους,οι χριστιανοί θα περιορίσουν την τουρκική παρουσία,μόνο στα Χανιά. Το καλοκαίρι του ιδίου έτους,θα παραχωρηθεί ένα νέο πολίτευμα για την Κρήτη,όπου όμως δεν θα τηρηθεί από τους Τούρκους και έτσι θα ξεκινήσουν νέοι αγώνες μέχρι να δημιουργηθεί η Κρητική Πολιτεία με την έλευση του Πρίγκιπα Γεωργίου στη Σούδα στις 9/12/1898. Οι περήφανη γενιά των πολιορκητών του Βάμου, θα γράψει αργότερα νέες σελίδες δόξας,με τον Μακεδονικό Αγώνα και τους βαλκανικούς πολέμους,έως ότου έρθει η πολυπόθητη Ένωση με την Ελλάδα στις 1/12/1913 απ’ τα χέρια του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου.
Πηγές: Μανούσου Κούνδουρου “Ιστορικαί και Διπλωματικαί Αποκαλύψεις“
Ιωσήφ Λεκανίδη “Ημερολόγιον Απελευθερωτικής Επαναστάσεως 1895-1898“
Ελευθερίου Πρεβελάκη “Η πολιορκία του Βάμου και οι διπλωματικές της συνέπειες“
Δημήτρη Καλλιγιάννη:“Η πολιορκία του Βάμου“(έμμετρη απόδοση).
