Το πρωτότυπο καταστατικό ίδρυσης της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ), άλλα ιστορικά έγγραφα της πολιτικής περιόδου 1951 – 1967 και προσωπικά αντικείμενα, συγκαταλέγονται στα αδημοσίευτα ντοκουμέντα του προσωπικού αρχείου του ιδρυτή και προέδρου της Ιωάννη Πασσαλίδη.
Τα ιστορικά ντοκουμέντα περιέχονται στη συλλογή του εγγονού του Γιάννη Πασσαλίδη, δικηγόρου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Νισύριου, μέρος των οποίων προδημοσιεύει για πρώτη φορά το ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Στο αρχείο, που διανύει δύο ξεχωριστές περιόδους της πολιτικής ζωής του Ιωάννη Πασσαλίδη, την πρώτη από τη ζωή του στην ΕΣΣΔ και τη δεύτερη από την εγχώρια πολιτική κονίστρα, περιλαμβάνεται -μεταξύ άλλων- και μια ιστορική επιστολή του, με την ιδιότητα του “πληρεξουσίου της εθνοσυνέλευσης της Γεωργιανής Δημοκρατίας” προς την Πανευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη των Σοσιαλιστικών Κομμάτων της Ευρώπης, το 1922, όπου ασκεί δριμύτατη κριτική στον Λένιν και στους Μπολσεβίκους, μετά τη διαφυγή του στο Βερολίνο, εξαιτίας της επέμβασης σοβιετικών στρατευμάτων, τον προηγούμενο χρόνο, στη Γεωργία.
Η συλλογή περιέχει σημαντικό μέρος της πολιτικής και κοινωνικής δράσης του Γιάννη Πασσαλίδη, ο οποίος από φοιτητής Ιατρικής τα χρόνια της σοβιετικής επανάστασης, συντάχθηκε με τους μενσεβίκους και στη συνέχεια ως γιατρός (μαιευτήρας) εκλέχθηκε βουλευτής στη Βουλή της Δημοκρατίας της Γεωργίας, μέχρι και τη βίαιη επέμβαση του Κόκκινου Στρατού στη χώρα.
Ο Πασσαλίδης έγραψε την παραπάνω επιστολή από το Βερολίνο, όπου κατέφυγε για δύο χρόνια, προτού επιστρέψει στην Ελλάδα και αναμειχθεί στην εγχώρια πολιτική, κινούμενος πάντα ιδεολογικά στον χώρο της μεταρρυθμιστικής αριστεράς.
Ο ποντιακής καταγωγής πολιτικός τέθηκε επικεφαλής της ΕΔΑ της μετεμφυλιακής πολιτικής κίνησης, που συστέγασε για περίπου 17 χρόνια στελέχη του τότε παράνομου ΚΚΕ και άλλων τάσεων της αριστεράς και παρέμεινε αδιαμφισβήτητος ηγέτης της, μέχρι τη διάλυση της, με την έλευση της δικτατορίας.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ο πρόεδρος της ΕΔΑ δεν εγκατέλειψε τη Θεσσαλονίκη, παρ´ ότι η έδρα του κόμματός του οποίου ηγείτο βρισκόταν στην Αθήνα, ενώ άφησε την τελευταία του πνοή στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας, στο σπίτι του, στο οποίο είχε τεθεί, με εντολή των δικτατόρων, σε κατ´ οίκον περιορισμό, τον Μάρτιο του 1968.
Εξήντα χρόνια από την ίδρυση της ΕΔΑ δρομολογείται η αξιοποίηση του αρχείου του ιστορικού ηγέτη της, από την Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ) Β. Ελλάδας και άλλους φορείς της Θεσσαλονίκης.
ΤΟ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΔΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ
Το πρωτότυπο καταστατικό της ίδρυσης της ΕΔΑ το κρατούσε στο προσωπικό του αρχείο. Όπως φαίνεται στο οπισθόφυλλο, τέθηκε προς έγκριση από την Δ.Ε. της ΕΔΑ, έναν χρόνο αργότερα, το 1952, πιθανότατα λόγω των πολιτικών συνθηκών και εξαιτίας των εκτοπίσεων πολλών ηγετικών στελεχών της σε ξερονήσια.
Μάλιστα, με το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ εκείνης της πρώτης περιόδου είχαν εκλεγεί εξόριστοι πολιτικοί κρατούμενοι, γεγονός που είχε θεωρηθεί ως καίρια συμβολική πολιτική πράξη σχετικά με το αίτημα της αμνήστευσης των εγκλείστων και διωκόμενων για τα πολιτικά τους φρονήματα.
Στο πρώτο άρθρο του καταστατικού αναφέρεται: “Συνεστήθη τον Ιούνιο του 1951, με έδρα την πρωτεύουσα του κράτους, πολιτικός συνασπισμός, με τον τίτλο ´Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά´ και με το έμβλημα: Ειρήνη- Δημοκρατία – Αμνηστία”.
Ο στόχος της ΕΔΑ και τα μέσα που αυτός θα επιτευχθεί καταγράφονται στο δεύτερο άρθρο του καταστατικού: “Η αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών και η οικονομική και κοινωνική ανάπλαση της χώρας και αυτός ο σκοπός θα επιτευχθεί με τη συνένωση όλων των δημοκρατικών δυνάμεων της χώρας”.
Το καταστατικό κατατέθηκε στον Άρειο Πάγο δύο μήνες μετά τη σύνταξή του, το φθινόπωρο του 1951 και φέρει σε κάθε σελίδα του και στο οπισθόφυλλο του, τις υπογραφές των επικεφαλής και στελέχη των (πέντε) κομμάτων που συμμετείχαν στον πολιτικό συνδυασμό -μεταξύ αυτών οι Πασσαλίδης, Σαράφης, Πρωιμάκης, Μ. Κύρκος κ.ά.
Το αρχείο του Ιωάννη Πασσαλίδη περιλαμβάνει, επίσης, σπάνιο φωτογραφικό υλικό από την κοινοβουλευτική και κοινωνική δραστηριότητα του, επερωτήσεις στη Βουλή, τηλεγραφήματα από σημαντικές προσωπικότητες της περιόδου, αλληλογραφία, ψηφοδέλτια και υλικό, σημειώματα, αφιερώσεις κ.ά.
Ανάμεσα σ´ αυτά, ξεχωριστή θέση κατέχει η αφιέρωση του Κώστα Βάρναλη, που του γράφει: “ό,τι θεν ας λεν αι άλλοι / και οι δικοί μας ακόμα/ έχουμε το μεγαλύτερο το κόμμα / και το μεγαλύτερο κεφάλι”.
Μεταξύ των ευχετήριων τηλεγραφημάτων για την ονομαστική του εορτή βρίσκουμε τις ευχές του Γρηγόρη Λαμπράκη και άλλων βουλευτών, όπως οι Φίλων Κτενίδης, Ηλίας Ηλιού, Μιχάλης Κύρκος, Αλέξανδρος Μπαλτατζής, Σταμάτης Μερκούρης (πατέρας της Μελίνας Μερκούρη και βουλευτής της ΕΔΑ το 1958), Γιώργος Καστανίδης κ.ά.
Πολλές είναι οι ευχετήριες κάρτες από πολιτικούς κρατουμένους, μεταξύ αυτών και γυναίκες, σε διάφορες φυλακές της χώρας. Άλλωστε, η ΕΔΑ ήταν ο πολιτικός χώρος που έδινε κατ´ εξοχήν αγώνα για την αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων, ενώ μέσα στα αιτήματά της, που έθετε, όμως, με μεγαλύτερη ένταση κυρίως έπειτα από το 1958, χρονιά του εκλογικού της θριάμβου, ήταν και η νομιμοποίηση του παράνομου ΚΚΕ.
“Είναι λάθος η αντίληψη ότι υπήρχαν πολιτικοί κρατούμενοι μόνο σε περιόδους εκτροπής. Ιδιαίτερα μετά τη μεγάλη επιτυχία της ΕΔΑ, το 1958, άρχισαν οι μεγάλες δίκες στελεχών, που κατηγορούνταν σωρηδόν για κατασκοπεία και σε αυτό το κλίμα φτάσαμε στις αμφιλεγόμενες εκλογές του 1961”, λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο εγγονός του Πασσαλίδη Γιάννης Νισύριος.
Στα προσωπικά αντικείμενα του γιατρού συγκαταλέγεται μία σημαντική συλλογή από πίπες, δωρεές από κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης και της ΕΣΣΔ, εξ αυτών και του ΚΚ Μογγολίας καθώς και χώρες τις οποίες είχε επισκεφθεί.
Κατά την επίσκεψή του στην ΕΣΣΔ, το 1960, φωτογραφήθηκε με τον ηγέτη της Νικήτα Χρουτσώφ. Στην ίδια φωτογραφία διακρίνεται δίπλα και ο Αντώνης Μπριλλάκης, διακεκριμένο στέλεχος του ΚΚΕ της εποχής, με τον οποίο, παρά τις πολιτικές τους διαφωνίες τους, τους συνέδεε μακροχρόνια φιλία και κουμπαριά.
Πλούσιο είναι και το φωτογραφικό αρχείο της συλλογής με φωτογραφίες από την κοινοβουλευτική του δράση, τις ορκωμοσίες της ΕΔΑ, τα πολιτικά του διαπιστευτήρια (διπλωματικές ταυτότητες, κάρτες), οι επερωτήσεις καθώς και τα δεκάδες τηλεγραφήματα κι οι ευχετήριες κάρτες.
ΨΥΧΗ ΤΗΣ ΕΔΑ
Ο Γιάννης Πασσαλίδης υπήρξε η “ψυχή” του εγχειρήματος της ΕΔΑ, η οποία αποτέλεσε χώρο ενιαίας νόμιμης πολιτικής έκφρασης διαφόρων τάσεων της αριστεράς από τη λεγόμενη δημοκρατική, μεταρρυθμιστική αριστερά, μέχρι και τη ριζοσπαστική, επαναστατική αριστερά, που εκπροσωπούσε το παράνομο ΚΚΕ.
Γεννημένος στη Σάντα του Πόντου από αγρότες γονείς και σπουδαγμένος στα Πανεπιστήμια της Οδησσού και του Βερολίνου, ο Ιωάννης Πασσαλίδης συντάχθηκε με τους μενσεβίκους την περίοδο των επαναστατικών αλλαγών στη Ρωσία και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση κι εκλέχτηκε στη Βουλή της Γεωργίας ως ο μόνος Έλληνας βουλευτής.
Μετά την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων στη χώρα το 1921 (για την οποία ευθυνόταν ο Στάλιν, που αμέσως μετά δέχτηκε οξεία κριτική με το αίτημα της διαγραφής του από τον Λένιν) κατέφυγε στο Βερολίνο για να επιστρέψει το 1923 στη Θεσσαλονίκη, μετά τη μικρασιατική καταστροφή.
Εκλέχθηκε βουλευτής της “αβασίλευτης” Βουλής στην Εθνοσυνέλευση του 1923. Εξέφρασε την αντίθεσή του στην εκτέλεση των έξι. Από το 1923 μέχρι το 1930 υπηρέτησε ως διευθυντής στο ρωσικό μαιευτήριο Θεσσαλονίκης.
Η δράση του ήταν πολυσχιδής. Στην κατοχή συνελήφθη από τους Γερμανούς και κρατήθηκε στις φυλακές του Επταπυργίου. Στη διάρκεια της απελευθέρωσης ίδρυσε το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος και εντάχθηκε στο ΕΑΜ, εκφράζοντας, όμως, την αντίθεσή του στον ένοπλο αγώνα του ΚΚΕ. Το 1951 ίδρυσε την ΕΔΑ σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες και έδωσε το όνομα “Αυγή” στην εφημερίδα του κόμματος. Το εμπνεύστηκε ο ίδιος, από τον τίτλο μιας προεπαναστατικής εφημερίδας της Οδησσού.
Όπως εξομολογείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Γιάννης Νισύριος, ο παππούς του είχε αποσπάσει από τον πρωθυπουργό της εποχής, στρατάρχη Παπάγο, τη διαβεβαίωση ότι δεν θα έκλεινε την εφημερίδα, όπως είχε κάνει νωρίτερα με τη “Δημοκρατική” καθώς σύμφωνα με το επιχείρημα του Πασσαλίδη, η εφημερίδα εξέφραζε έναν διευρυμένο νόμιμο “δημοκρατικό” χώρο. Ο Παπάγος τήρησε την υπόσχεσή του.
Για την ιστορία, ο κ. Νισύριος τονίζει ότι “σε όλες τις δίκες που ακολούθησαν για την ´Αυγή´, από τους βασικούς μάρτυρες υπεράσπισης της συνέχισης της κυκλοφορίας της εφημερίδας ήταν ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης”, ο οποίος σε κάθε δίκη υποστήριζε ότι η “Αυγή” ασκεί “δημοσιογραφική κριτική, όπως όλες οι άλλες εφημερίδες”…
Με την έλευση της δικτατορίας, ο Ιωάννης Πασσαλίδης τέθηκε σε κατ´ οίκον περιορισμό στο σπίτι του, στην οδό Τσιμισκή και εξέπνευσε στις 14 Μαρτίου 1968.
Σε όλη τη διάρκεια της κοινοβουλευτικής του ζωής, ο Πασσαλίδης έδωσε σκληρές μάχες στο Κοινοβούλιο κι έξω από αυτό για την αμνήστευση και την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις δημοκρατικές ελευθερίες και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η ακτινοβολία του υπήρξε μεγαλύτερη από τα όρια του κομματικού χώρου, τον οποίο εκπροσωπούσε. Για τις δωρεάν ιατρικές υπηρεσίες του προς τους φτωχούς και τους ανήμπορους είχε αποκτήσει το προσωνύμιο “ο γιατρός των φτωχών”.
Είναι αξιοσημείωτη η δημοφιλία του από το γεγονός ότι στις αναπληρωματικές εκλογές του 1953, με το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ, κατέλαβε τη δεύτερη θέση (πρώτη εκλέχθηκε η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής Ελένη Σκούρα της ΕΡΕ, τη δεύτερη θέση κατέλαβε ο Ιωάννης Πασσαλίδης και την τρίτη η Βιργινία Ζάννα της ΕΠΕΚ), ενώ την εποχή εκείνη η εκλογική δύναμη της ΕΔΑ ήταν περιορισμένη.
Πάντως, στο επίπεδο της Αυτοδιοίκησης η ΕΔΑ για μεγάλο διάστημα είχε την πολιτική ηγεμονία στην πλειοψηφία των Δήμων της περιοχής Θεσσαλονίκης.
Την πολιτική δράση του Πασσαλίδη διέκρινε η ασυμβίβαστη αγωνιστικότητα για την υπεράσπιση των αρχών του, αλλά και η σύνεση και η μετριοπάθεια.
Ακόμη και ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο ιστορικός ηγέτης του ΚΚΕ, παρά τις όποιες διαφωνίες του (μία εξ αυτών η άρνηση του Πασσαλίδη να συμπεριλάβει στο ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ τον Νίκο Μπελογιάννη), ουδέποτε ήρθε σε ανοιχτή ρήξη μαζί του, ενώ ιστορικά στελέχη του ΚΚΕ παρέμειναν προσωπικοί φίλοι του -ο Αντώνης Μπριλλάκης στεφάνωσε την κόρη του.
Ο Πασσαλίδης, με την ηπιότητα των απόψεών του και την ολοκληρωμένη προσωπικότητά του, κέρδισε την αναγνώριση, όχι μόνο των πολιτικών φίλων του, αλλά και των πολιτικών του αντιπάλων, όπως ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος κ.ά.
Σε όλη τη διάρκεια της πολιτικής ύπαρξης της ΕΔΑ έντονη ωστόσο ήταν η “καχυποψία” του λοιπού πολιτικού κατεστημένου για την “εθνικοφροσύνη” της ΕΔΑ καθώς μία από τις συνήθεις ερωτήσεις προς αυτόν σε κάθε συνέντευξη Τύπου ήταν πώς προσδιορίζει τις σχέσεις της ΕΔΑ με το ΚΚΕ.
Εκτός από τις πολιτικές δίκες και τις διώξεις και μέσα στο Κοινοβούλιο δίνονταν πολιτικές μάχες για να τηρηθούν οι ισορροπίες.
Χαρακτηριστική είναι η επιστολή προς το προεδρείο της Βουλής του 1956, με υπογραφές 17 βουλευτών της ΕΔΑ υπέρ της στήριξης της υποψηφιότητας για το προεδρείο της Βουλής του βουλευτή Αθηνών της ΕΔΑ Γεράσιμου Αυγερόπουλου. Την επιστολή υπογράφουν εκτός του Ι. Πασσαλίδη, οι: Σ. Σαράφης, Η. Ηλιού, Γ. Σπηλιόπουλος, Γ. Αυγερόπουλος, Β. Θανασέκου, Π. Πετροπουλάκης, Ε. Πρωιμάκης, Α. Μπριλλάκης, Α. Πατσάντας, Γ. Πρίφτης, Π. Γλίγλης, Β. Εφραιμίδης, Γ. Ευαγγέλου, Κ. Τσιγαράς, Α. Λασκαρίδης, Ι. Παπαδημητρίου.
“Εδηλώθη ότι ευρέθησαν υπέρ αυτού 16 ψηφοδέλτια / δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα”, τονίζεται στην επιστολή, με ημερομηνία 16/10/1956.
Η κριτική στους μπολσεβίκους για το Γεωργιανό Ζήτημα
Ξεχωριστή θέση κατέχουν στη συλλογή οι ανέκδοτες χειρόγραφες επιστολές του Γιάννη Πασσαλίδη, τη δεκαετία του 1920. Κάποιες είναι συνταγμένες και στη ρωσική γλώσσα. Ο Πασσαλίδης διετέλεσε βουλευτής της Γεωργίας από το 1918 έως και το 1921.
Ως πληρεξούσιός της, απευθύνεται σε μία από αυτές, τον Φεβρουάριο του 1922, από το Βερολίνο, προς τη Συνδιάσκεψη των σοσιαλιστικών κομμάτων της Ευρώπης της εποχής, ασκώντας δριμύτατη κριτική στον Λένιν και στους μπολσεβίκους.
Βεβαίως, πρέπει να υπογραμμισθεί ότι η επιστολή του έχει συνταχθεί υπό το βάρος της σοβιετικής επέμβασης στη Γεωργία, το 1921, για την οποία υπήρξε μετέπειτα και εσωτερική αντιπαράθεση στο μπολσεβίκικο κόμμα κι επομένως η οπτική του Πασσαλίδη αντιπροσωπεύει τις απόψεις του, εκείνη την περίοδο και είναι σαφώς επηρεασμένη από το κλίμα της εποχής. Διότι, στη συνέχεια της πολιτικής του πορείας και παρά την ιδεολογική διαφοροποίησή του, ο Πασσαλίδης, δεν δίσταζε να αναγνωρίζει τα όποια θετικά επιτεύγματα σε διάφορους τομείς της ΕΣΣΔ.
Στην αρχή της επιστολής, που έχει τίτλο “Οι μπολσεβίκοι της Ρωσίας και η Γεωργιανική Δημοκρατία”, ο Πασσαλίδης γράφει:
“Το πρώτο ζήτημα που θα θέσουν οι μπολσεβίκοι της Ρωσίας στην ερχόμενη Πανευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη θα είναι βέβαια το να αναγνωριστούν και επίσημα, από μέρους των Δυνάμεων, ως οι ((γνήσιοι (διαγραμμένο)) αντιπρόσωποι του ρωσικού λαού. Το τι θα κάνει η Συνδιάσκεψη δεν το γνωρίζουμε, ένα μόνο πράγμα ξέρουμε, πως οι μπολσεβίκοι, όχι μόνο τώρα, μα ποτές, δεν αντιπροσώπευαν τη γνώμη και τη θέληση της πλειοψηφίας του ρωσικού λαού…”
Ο Πασσαλίδης καταγγέλλει τους μπολσεβίκους για την “τετράχρονη δικτατορία τους” και τους κατηγορεί για “τρομοκρατία” και “μακελειό”, που “ρήμαξε” την “πλούσια χώρα της Ρωσίας” και “τις ανθισμένες πόλεις της”.
Λέει, επίσης, πως το πρόγραμμα του Λένιν “απέτυχε τελείως”, όπως και ότι “η ιδέα της άμεσης και αποτόμου εφαρμογής του κομμουνισμού είναι μια σαφή χίμαιρα”, ενώ παρακάτω τη χαρακτηρίζει “ουτοπία”.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Πασσαλίδης εκείνη την εποχή έκλεινε υπέρ των θεωρητικών απόψεων του Γκεόργκι Πλεχάνωφ “πατέρα του ρωσικού μαρξισμού”, ο οποίος διατηρούσε την άποψη ότι οι συνθήκες στην τσαρική Ρωσία δεν ήταν ακόμη ώριμες για το πέρασμα στη δικτατορία του προλεταριάτου, εξαιτίας της κυρίως αγροτικής προβιομηχανικής δομής της οικονομίας της.
“Πώς την εννοούν την αυτοδιοίκηση (των εθνών) φαίνεται από τα εξής: Τι έκαναν στο Αζερμπαϊτζάν, στην Αρμενία ή στη Γεωργία; Τους τσαλαπάτησαν την ελευθερία τους και μάλιστα με τρόπο, που μόνο στην προϊστορική εποχή συναντά κανείς”, γράφει ο Πασσαλίδης, συνεχίζοντας την κριτική του στους μπολσεβίκους.
Στη συνέχεια, κάνει αναδρομή στην κήρυξη ανεξαρτησίας της Γεωργίας, το 1918, ενόσω είχε επικρατήσει στη Ρωσία η μπολσεβίκικη επανάσταση και στην ανάδειξη στη Γεωργία, ύστερα από εκλογές, του “σοσιαλδημοκρατικού κόμματος (μενσεβίκοι)” υπό τον “Ν. Ζορδάνια” και στα τρεισήμισι χρόνια ευημερίας και ομαλότητας της χώρας, παρά “τους γείτονες με σκοπούς ιμπεριαλιστικούς” και παρά το γεγονός ότι “η επανάσταση έβραζε”.
Και στο τέλος αναφέρεται και πάλι στην μπολσεβίκικη επέμβαση:
“Στις 11 Φεβρουαρίου 1921, χωρίς καμμία αφορμή, χωρίς καμμία ούτε απλή προειδοποίηση, άγρια και άνανδρα επετέθησαν της Γεωργίας”.
Ο Πασσαλίδης γράφει ότι ο λαός ξεσηκώθηκε “αλλά ήταν αδύνατο να αντισταθούν στον άγριο και μεγάλο όγκο των ρώσων μπολσεβίκων”.
Ο Πασσαλίδης κλείνει την επιστολή του λέγοντας ότι στην Πανευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη “πρέπει και η ελληνική αντιπροσωπία να υποστηρίξει το ζήτημα του αδειάσματος της Γεωργίας, από τα στρατεύματα του Λένιν”.
“Για τα γεγονότα στη Γεωργία ήταν υπεύθυνος ο Στάλιν”, λέει, σχολιάζοντας την ιστορική επιστολή Πασσαλίδη, ο γραμματέας της ΕΔΙΑ Β. Ελλάδας Τριαντάφυλλος Μηταφίδης, που σημειώνει ότι “ο Στάλιν, όχι μόνο δέχτηκε σφοδρή κριτική από τον Λένιν, αλλά ο ιστορικός ηγέτης της ΕΣΣΔ είχε θέσει, με αφορμή αυτά που συνέβησαν, από τότε στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, για πρώτη φορά, το θέμα της διαγραφής του”.
Οι κρίσεις του Πασσαλίδη στην επιστολή είναι αυτονόητο ότι εκφράζονται στο πλαίσιο της θεσμικής του θέσης, αυτής του εξόριστου βουλευτή της Γεωργίας, της ιδεολογικής του συμπόρευσης με τους μενσεβίκους κι ενώ είχε προηγηθεί και η ένοπλη δράση του Κόκκινου Στρατού στη Γεωργία.
Είναι, επίσης, αυτονόητο ότι ήταν μια εποχή βίαιων επαναστατικών αλλαγών κι επομένως φορτισμένες συναισθηματικά για όσους τις έζησαν.
Μολονότι, ο Πασσαλίδης παρέμεινε ιδεολογικά αντίθετος στην πρακτική του μπολσεβικισμού και της επαναστατικής αριστεράς, αυτό δεν τον εμπόδισε μεταγενέστερα να συμπλεύσει αρμονικά με το ΚΚΕ στο πλαίσιο της ΕΔΑ, να επισκεφθεί την ΕΣΣΔ και να διατηρεί άριστες σχέσεις με τα κομμουνιστικά κόμματα της εποχής.
Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί για την ιστορία. ότι από τις πρώτες πολιτικές κινήσεις του, ως νεοεκλεγμένος βουλευτής με το κόμμα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στην ελληνική βουλή του 1923, έναν μόλις χρόνο μετά την επικριτική του επιστολή, ήταν να ζητήσει από την ελληνική πολιτεία την επίσημη αναγνώριση της ΕΣΣΔ.
