Λογοτεχνικό αφιέρωμα στον Μενέλαο Λουντέμη

Του Δημήτρη Δαμασκηνού*
Από τη Γιάλοβα στη Γαύδο!
Συμπληρώνονται φέτος 100 χρόνια από τη γέννηση του πολυγραφότατου αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης, πολιτικού πρόσφυγα και προοδευτικού λογοτέχνη Μενέλαου Λουντέμη (1912 – 22 Ιανουαρίου 1977), κατά κόσμον Δημήτριου (Τάκη) Βαλασιάδη, που σύμφωνα με το Βασίλη Βασιλικό, ´θεωρείται ο πιο πολυδιαβασμένος Ελληνας έπειτα από τον Νίκο Καζαντζάκη´1. Εργα του, όπως τα μυθιστορήματα ´Συννεφιάζει´, ´Οι κερασιές θ? ανθίσουν και φέτος´ και το μπεστ-σέλερ ´Ενα παιδί μετράει τ? άστρα´2 διαβάστηκαν και αγαπήθηκαν πολύ από τη νεολαία τις δεκαετίες του ?50, του ?60 και του ?70.
Παρόλα αυτά, κανένα αφιέρωμα ή επετειακή εκδήλωση δεν έχει μέχρι σήμερα προγραμματιστεί ενώ η μάλλον εμπαθής αποκαθήλωση του συγγραφέα από τον λογοτεχνικό Παρνασσό ως… ´ξεπερασμένου´ αποτυπώνεται και από το γεγονός πως στα σχολικά βιβλία των τάξεων Γυμνασίου – Λυκείου δεν υπάρχει ούτε μια σελίδα από το πολυσχιδές έργο του, το οποίο καλύπτει τις κατηγορίες της πεζογραφίας (μυθιστόρημα και διήγημα), της ποίησης, του θεάτρου – σεναρίου, του δοκιμίου, της σάτιρας, της ταξιδιωτικής και παιδικής λογοτεχνίας, τέλος του ντοκουμέντου.
Βέβαια δεν επιφύλαξαν οι κύκλοι του ´Υπουργείου της Διά Βίου Αμάθειας´ μόνο στον Μενέλαο Λουντέμη αυτή την ´τύχη´ αλλά και σε όλη την έξοχη γενιά των πνευματικών δημιουργών της αντίστασης, ώστε να ταφεί η πραγματική ιστορία της κι όπου δεν είναι αυτό μπορετό, να αλλοιωθεί, να απονευρωθεί, αν είναι δυνατό να ξαναγραφεί στα μέτρα των κυριάρχων. Η μνήμη ´κατασκευάζεται´ κι αυτό γίνεται εύκολο, όταν η πραγματική ιστορία δεν περνάει μέσα από τα σχολικά βιβλία3 .
Για τον Μενέλαο Λουντέμη απουσιάζει, επίσης, οποιαδήποτε αναφορά σε αρκετές ´δημοφιλείς´ γραμματολογίες της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σαν να μην υπήρξε ποτέ ο λογοτέχνης ή σαν να μην αξίζει η συνεισφορά του στα ελληνικά γράμματα ούτε τη δημόσια απόρριψη ή αποκήρυξη.   
Τιμητική εξαίρεση στη γενική απαξία συνιστά για το 2011 η θεατρική διασκευή από τον Λάκη Λαζόπουλο του τρυφερού, ουμανιστικού μυθιστορήματος ´Ενα παιδί μετράει τ? άστρα´ για το ΚΘΒΕ4.
Πέραν ωστόσο των ´επωνύμων´, το έργο του Μ. Λουντέμη είναι ιδιαίτερα αγαπητό στο αναγνωστικό κοινό, στους φίλους των γραμμάτων, στους αγωνιστές της δημοκρατίας και τους προοδευτικούς ανθρώπους στον τόπο μας, αν κρίνει κανείς τουλάχιστον και από τις συνεχείς επανεκδόσεις των σημαντικότερων κειμένων του.
Είναι από αυτήν την άποψη χαρακτηριστικό πως στη Γ? Πανελλήνια Ερευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς και Πολιτιστικών Πρακτικών που παρήγγειλε το ΕΚΕΒΙ και διενήργησε για λογαριασμό του η Metron Analysis από τον Νοέμβριο ως τον Δεκέμβριο του 2010 και στην ερώτηση ´θα μπορούσατε να μου αναφέρετε δύο ονόματα συγγραφέων των οποίων τα βιβλία σας επηρέασαν καθοριστικά ή άλλαξαν τη ζωή σας´, οι συμμετέχοντες στην έρευνα απάντησαν με την εξής σειρά: Νίκος Καζαντζάκης (6%), Πάολο Κοέλιο (3%), Μενέλαος Λουντέμης (3%), Αλ. Παπαδιαμάντης (2%), Λένα Μαντά (2%), Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (2%)5.
Ποιος ήταν, όμως, ο Μενέλαος Λουντέμης, ποια η συνεισφορά του στα ελληνικά γράμματα και η λογοτεχνική αξία του έργου του σήμερα, θα προσπαθήσουμε με κριτικό πνεύμα να ιχνηλατήσουμε στο αφιέρωμα που ακολουθεί δίνοντας έμφαση στις πηγές και τα κείμενα.
***   
Ο Λουντέμης γεννήθηκε στο χωριό Αγία Κυριακή της Ανατολικής Θράκης το 19126. Το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο το εμπνεύστηκε από τον ποταμό Λουδία (Ludias) της μετέπειτα πατρίδας του7 .
Ηταν το μοναδικό αγόρι από τα πέντε παιδιά του Γρηγόρη Μπαλάσογλου (που με την εγκατάσταση του στην Ελλάδα έγινε Βαλασιάδης) και της Δόμνας Τσουφλίδη.
Πρόσφυγας από την Γιάλοβα μετά την τυχοδιωκτική μικρασιατική εκστρατεία και τον βίαιο εκπατρισμό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, εγκαθίσταται με την οικογένεια του πρώτα στην Αίγινα, μετά στην Έδεσσα8 και τελικά στο χωριό Εξαπλάτανος της Πέλλας, στο οποίο έζησε από το 1923 μέχρι το 1932 όταν έφυγε για την Κοζάνη.
Η οικογένεια του ήταν εύπορη αλλά χρεωκόπησε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή και ο Λουντέμης αναγκάστηκε να εργαστεί σκληρά στην εφηβεία του, πρώτα σε εργοστάσιο τούβλων, έπειτα ως λαντζιέρης, λούστρος, ψάλτης, δάσκαλος σε χωριά της Αλμωπίας, ακόμη και ως επιστάτης στα υπό κατασκευή την εποχή εκείνη, έργα του Γαλλικού ποταμού.
Στη Δ? τάξη του -εξατάξιου τότε- Γυμνασίου ´απεσύρθη´ για πολιτικούς λόγους όπως σημειώνεται στο Γενικό Ελεγχο του σχολείου και απεβλήθη απ? όλα τα Γυμνάσια της χώρας.
Οι πολιτικοί λόγοι ήταν η στράτευσή του με την αριστερά και τη δράση του μέσα από τις γραμμές του Κ.Κ.Ε.. Ηταν η περίοδος του Μεσοπολέμου που η αστική τάξη, θωράκιζε την εξουσία της αφενός θεσμοθετώντας το ´ιδιώνυμο´9  και προβαίνοντας σε απηνή διωγμό της αριστεράς και των αγωνιστών της και αφετέρου κάνοντας μια αγωνιώδη απόπειρα πνευματικής και ιδεολογικής ανασύνταξης, προσπαθώντας δηλαδή να κλείσει το ρήγμα του κατεστραμμένου εθνισμού μετά τη μικρασιατική καταστροφή και τη συνακόλουθη κατάρρευση της ´Μεγάλης Ιδέας´.
Γι? αυτό, στο μήνυμα της κοινωνικής αλλαγής θα αντιπαραθέσει το εξής δογματικό τρίπτυχο: ´αντικομμουνισμός – εθνικισμός – ελληνοκεντρισμός´10.
Θύμα αυτής της πολιτικής ήταν -ανάμεσα σε πολλούς βέβαια αγωνιστές- και ο νεαρός Μενέλαος Λουντέμης που είδε τη φτώχεια, την ταλαιπωρία, τις φυλακές και τις εξορίες να τον συντροφεύουν από τα πρώτα του βήματα.
Στα 1933 ο Μενέλαος Λουντέμης εξορίζεται για τη δράση του στη Γαύδο. Εκείνη την εποχή η Γαύδος, όπου ´σπανίζουν οι άνθρωποι και τα ζα και τα δέντρα´11 , ´αυτό το ξερονήσι που παράγει μόνο θανατηφόρους σκορπιούς, που πέθαναν αρκετοί κομμουνιστές από την πείνα, τις στερήσεις και τις αρρώστιες και δίκαια ονομάστηκε νησί του θανάτου´12 , ήταν ένας από τους κυριότερους και χειρότερους τόπους εξορίας τη δεκαετία του ?30.
Το 1931-32, άλλωστε, ήταν εκεί ο Θαν. Κλάρας (Αρης Βελουχιώτης) και ο Ανδρέας Τζήμας (Σαμαρινιώτης) και το ?34-35 πολλοί επιφανείς αγωνιστές του κομμουνιστικού κινήματος, όπως οι Μήτσος Παρτσαλίδης, Μιλτ. Πορφυρογένης, Β. Μπαρτζιώτας. 
Μάλιστα υπάρχει μαρτυρία του Τάκη Φίτσου πως συνάντησε συνεξόριστό του στη Γαύδο το 1933 τον νεαρό τότε Μενέλαο Λουντέμη: ´Πάμε στη Γαύδο! Στο Λιβυκό πέλαγος´. Ό,τι ήταν αργότερα η Γιούρα (τηρουμένων των αποστάσεων και αναλογιών). Τι τραβούσαν εκεί οι εξόριστοι, πού να το συλλάβει ο νους μας! Δεν ´τραβούσαν´ απλώς, πέθαιναν. Ητανε κόλαση!.. Πριν φτάσουν εκεί, έπρεπε να περάσουν από το Καθαρτήριο στα Σφακιά. Να ζήσουν δυο – τρεις μέρες (ευτυχείς αν ήταν μόνον ώρες) στην Αστυνομία στ? Ασκύφου. Να ταφούν ζωντανοί εφτά οργιές κάτω απ? τη γη. Μέχρι να τους ανεβάσουν στον Απάνω κόσμο. Για να τους πάρει το πλεούμενο και να τους ´ξεβράσει´ στο ερημονήσι. Από τους πρώτους στη Γαύδο ο Φίτσος, όπως και ο Κλάρας και πολλά άλλα στελέχη επώνυμα(…) υπάρχει ένα σπουδαίο ιστορικό ντοκουμέντο, ένα συγκλονιστικό γραπτό κείμενο, ένα βιβλίο 25 σελίδων, το ρεπορτάζ του Τάκη Φίτσου με τίτλο ´ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ – ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ´. Τέτοιο κείμενο είναι σπάνιο είδος(…)
Ο Φίτσος ήταν ο πρώτος. Ύστερα θα ?ρθουν ο Θέμος Κορνάρος, ο Μενέλαος Λουντέμης κ.ά.. Το ρεπορτάζ φέρει ημερομηνία 15 Μάη 1933 και καταλήγει με έκκληση για Αμνηστία13 .
Πολύτιμη πηγή για τη ζωή των εξορίστων στη Γαύδο είναι, επίσης, το εξαιρετικό -ως μαρτυρία και ως λογοτέχνημα- αφήγημα του Μπερτ Μπερτλς ´Εξόριστοι στο Αιγαίο´. Ο αυστραλός δημοσιογράφος ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1935-36 και επισκέφθηκε την Ανάφη και τη Γαύδο.
Στο ´νησί του θανάτου´ βρίσκει δεκατρείς εξόριστους (επί Κονδύλη είχαν αυξηθεί σε 60). Κατοικούσαν σε ένα κτίσμα που είχαν κτίσει οι ίδιοι το ?32 – ?34, το επονομαζόμενο από τους λιγοστούς κατοίκους και ´παλάτι´… Στην Ανάφη, όπου φτάνει έπειτα από ταξίδι που διήρκεσε 3 μέρες και 4 νύχτες, συναντά τους 35 εξόριστους -ανάμεσά τους και δυο γυναίκες- και, όπως και στη Γαύδο, ζει μαζί τους, μοιράζεται το φαγητό, το δάγκωμα των κοριών και των ψύλλων, τις συζητήσεις και την αγωνία τους, περιγράφει και καταγράφει περιστατικά, ονόματα και προσωπικές ιστορίες14 .
O Μενέλαος Λουντέμης, ωστόσο, δεν κάμπτεται από τα εμπόδια. Παρά το γεγονός ότι ήταν αδύναμος και ελαφρά κουτσός (μια πληγή δεμένη σε γύψο που άργησε να βγει, άφησε ατροφικό το ένα του πόδι), είχε ωραίο πρόσωπο και μια προμηθεϊκή σπίθα στην ψυχή του, που τη φλόγιζε απύθμενη φιλοδοξία. Ελεγε και ξανάλεγε στους δικούς του: ´Εγώ θα γίνω συγγραφέας, θα δοξαστώ στην Ελλάδα!´. Αποτελεί μοναδικό φαινόμενο αυτοδίδακτου και αυτοδημιούργητου συγγραφέα στα γράμματά μας. Προικισμένος με γνήσιο πολύπλευρο ταλέντο και μεγάλη ακαταμάχητη θέληση κατόρθωσε όσο κανείς άλλος να κατανικήσει τα εμπόδια και τα χτυπήματα της αχάρηστης ζωής του. Δούλεψε κάτω από συνθήκες που μόνο ένα δυνατό ταλέντο σαν το δικό του θα μπορούσε να αντιμετωπίσει, χωρίς να καμφθεί15.
*εκπαιδευτικός Δ.Ε.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. «Πολιτισμός: Μενέλαος Λουντέμης» από τη Δημοτική Επιχείρηση «Καταρράκτες Έδεσσας» (ΔΕΚΕ).
2.  Στα «βήματα» του Μέλιου… Βασισμένη στο σπουδαίο, αυτοβιογραφικό έργο του Μενέλαου Λουντέμη «Ένα παιδί μετράει τ? άστρα», ήταν η ομότιτλη μουσική παράσταση που παρουσιάστηκε σε πρώτη εκτέλεση (20, 21/11/2009, 8.30μμ), στην αίθουσα «Τριάντη» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, σε μουσική Γιώργου Βούκανου, κείμενα – σκηνοθεσία Γιάννη Βόγλη και στίχους Μαίρης Βούκανου. Το «Νεανικό Πλάνο», επίσης, σχεδίαζε το 2008 να περάσει στην κινηματογραφική παραγωγή με αρχή το «Ένα παιδί μετράει τ? άστρα», από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Μενέλαου Λουντέμη, με σενάριο – σκηνοθεσία Δ. Σπύρου, σε διεθνή συμπαραγωγή (Ελλάδα-Καναδάς-Βουλγαρία).
3. Και βέβαια δεν είναι μόνο η παραγνώριση του έργου του Μενέλαου Λουντέμη. Μακριά η Ρόζα Ιμβριώτη, η Ρίτα Μπούμη – Παπά, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, η Έλλη Αλεξίου, η Σοφία Μαυροειδή – Παπαδάκη και τόσες άλλες. Ίδια αντιμετώπιση έχει και ο Θέμος Κορνάρος, ο Νίκος Καρβούνης, ο Φώτης Αγγουλές, ο Γεράσιμος Σταύρου, ο Ζήσης Σκάρος, ο Θράσος Καστανάκης και βέβαια ο Βασίλης Ρώτας, ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο Χάρης Σακελλαρίου και μια πλειάδα άλλων νεότερων που πλούτισαν τη λογοτεχνία της Αντίστασης.
4.  Βλ. Έφη Μαρίνου, «Όσα φέρνει ο χρόνος», από την έντυπη έκδοση Επτά, (24 Ιουλίου 2011), εφημ. Ελευθεροτυπία, Τρίτη 24 Ιαν 2012. Τη θεατρική διασκευή σκηνοθετεί ο Γιάννης Ρήγας στις παραστάσεις που δίνονται στην Πειραματική Σκηνή της Μονής Λαζαριστών, στη Θεσσαλονίκη. Μια τρίλεπτη παρουσίαση στο YouTube: http://youtu.be/1CHVzsusk5o.
5. Ολγα Σέλλα, Όσα μας ενδιαφέρει για να διαβάσουμε, Γ? Πανελλήνια Ερευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς από το ΕΚΕΒΙ, εφημ. Καθημερινή, 05-04-2011.
6.  Σύμφωνα με το Δήμο Εξαπλατάνου, φέρεται γεννημένος το 1911. Άλλες πηγές τον εμφανίζουν γεννημένο το 1906 ή το 1907. 
7. Από την ιστοσελίδα του Δήμου Εξαπλατάνου.
8. Το Κρατικό Οικοτροφείο Εδέσσης τον περιέθαλψε σε ηλικία έντεκα χρονών.
9. Το πρώτο άρθρο του νομοσχεδίου που κατατέθηκε από την κυβέρνηση το 1928 είχε τίτλο «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Προέβλεπε ποινή φυλάκισης εναντίον οποιουδήποτε οργάνωνε ή κατεύθυνε κομμουνιστική ή παρόμοια κίνηση, που απέβλεπε στην ανατροπή με βίαια μέσα του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή στην επικράτηση, με τη βία μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. Το δεύτερο άρθρο, τιμωρούσε οποιονδήποτε δημόσια υποστήριζε τον κομμουνισμό ή έκανε σχετικό προσηλυτισμό. Το τέταρτο και πέμπτο άρθρο απαγόρευαν όλες τις κομμουνιστικές συγκεντρώσεις, χαρακτηρίζοντας τες, εκ προοιμίου, ως «επικίνδυνες» για τη δημόσια ασφάλεια, καθώς και κάθε ένωση φυσικών προσώπων που διακήρυσσαν κομμουνιστική ή παρόμοια ιδεολογία. Είναι ο νόμος που έμεινε γνωστός ως «ΙΔΙΩΝΥΜΟ», και θα τεθεί σε ισχύ το 1929. Εφαρμόζεται με αυστηρότητα μέχρι το 1936, που θα αντικατασταθεί από έναν ακόμη πιο σκληρό νόμο της δικτατορίας Μεταξά.
10. Ο Άγγελος Ελεφάντης αναφέρει πως «οι επίσημοι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους, σχολείο, Πανεπιστήμιο, Τύπος, Εκκλησία ακολουθούν απαρέγκλιτα την ακόλουθη γραμμή πλεύσης: αντικομμουνισμός, εθνικισμός, ελληνοκεντρισμός, γλωσσικός συντηρητισμός, εκπαιδευτικός σκοταδισμός. Είναι το νέο τρίπτυχο δίπλα στο πάντα χρήσιμο «Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια». Τα μεγάλα ιδεολογήματα με τα οποία θα προσπαθήσουν να πειθαρχήσουν το κοινωνικό σύνολο και να γιατρέψουν την τραυματισμένη έννοια του υπερβατικού έθνους» (Βλ. Άγγελος Ελεφάντης, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο, 3η εκδ., Αθήνα: Θεμέλιο, 1999, σελ. 380).
11. Κώστας Γκριτζώνας, «Ομάδες Συμβίωσης», Φιλίστωρ, 2000, σ.
12.  Κώστας Γκριτζώνας, ο.π. σ. 34-35.
13.  Την έκκληση υπογράφουν οι εξόριστοι: Τ. Φίτσος, Θ. Κλάρας, Καραμπέτσος, Σκράπας, Μάζαρης, Ι. Μολάς, Θ. Ριγανάς, Κ. Σανιδάς, Ι. Τσέκος, Ανδρεαδέλης, Δελόλμας, Τσουμάκος, Πετρίδης, Δράμιτσας, Καπόλας, Μωραΐτης, Ασ. Γκιουβέκας, Ταμπαζόπουλος, Παπαζήσης, Μ. Λίτσκας, Λ. Τζήμας, Μαντζαρίδης, Σαραντάκης, Σ. Μαρμαράς, Π. Καλαναρχόπουλος, Δ. Αλεξόπουλος, Κ. Μελίκογλου, Μίγκος («Ρίζος» 30/5/1933).
14. Όπως εκείνη ενός νεαρού δασκάλου από την Πελοπόννησο, του Θόδωρου Γκοβάτσου, που εκτοπίσθηκε γιατί ο παπάς του χωριού του τον κατηγόρησε ότι δεν δίδασκε στους μαθητές του τα της δημιουργίας του κόσμου βάσει της Αγίας Γραφής, αλλά της επιστήμης  Ο δάσκαλος δεν ήταν κομμουνιστής. Έγινε μετά την εξορία, όπως πολλοί άλλοι. (Βλ. Μπερτ Μπερτλς, «Εξόριστοι στο Αιγαίο. Αφήγημα πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος», μτφρ. Γιάννης Καστανάρας, πρόλογος-εισαγωγή Ντέιβιντ Κλόουζ – Άλκης Ρήγος, Φιλίστωρ, 2002, σελ. 171-172).
15.  «Πολιτισμός: Μενέλαος Λουντέμης» από τη Δημοτική Επιχείρηση «Καταρράκτες Έδεσσας» (ΔΕΚΕ).