Με ποιον τρόπο οι σύγχρονοι άνθρωποι παθητικά δέχονται διά της μουσικής, των ταινιών, της τηλεόρασης την εκμετάλλευση και τα εγκλήματα του ιμπεριαλισμού;
Επιμέλεια: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΕΜΜ. ΒΕΡΓΑΝΕΛΑΚΗΣ*
Ο Σοβιετικός κοινωνιολόγος και δημοσιογράφος Εντουαρντ Ρόζενταλ ήταν από το 1968 έως το 1973 διευθυντής του Γραφείου του πρακτορείου Τύπου «Νόβοστι» στην Ελβετία. Από τη θέση αυτή ήρθε σε άμεση επαφή με τη ζωή στις δυτικές χώρες. Στο βιβλίο του «Στόχος: Η φθορά των συνειδήσεων» παρουσιάζει μια πλευρά της ιδεολογικής πάλης, που συχνά περνά απαρατήρητη: τον αποπροσανατολισμό και τη συστηματική προετοιμασία των ανθρώπων, κυρίως των νέων, στις δυτικές χώρες, για να δέχονται παθητικά την ανοιχτή προπαγάνδα του ιμπεριαλισμού, την εκμετάλλευση και τα εγκλήματά του.
Ξεκινώντας από θέματα που, εκ πρώτης όψεως, φαίνονται άσχετα -όπως οι ταινίες τρόμου, τα κατασκοπευτικά και αστυνομικά μυθιστορήματα, τα περιοδικά μαζικής κατανάλωσης, η pop μουσική, η καλλιέργεια των «ειδώλων» κ.λπ.- αποδεικνύει, με εξαιρετική σαφήνεια και πειστικότητα, την προσπάθεια του ιμπεριαλισμού για τη «φθορά των συνειδήσεων» και τη σχέση που έχει η προσπάθεια αυτή με τις γενικότερες επιδιώξεις του.
«Τα σαγόνια του καρχαρία» και η απώλεια του «ουσιώδους»
Πώς, όμως, συντελείται η φθορά των συνειδήσεων μέσα από φαινομενικά «αθώες» ταινίες τρόμου, όπως «Τα σαγόνια του καρχαρία», «Τρόμος πάνω στον Βρετανικό», «Σεισμός», «Μπόινγκ 747 σε κίνδυνο» κ.ά.; Ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι καταστροφές στον κινηματογράφο βρίσκουν απήχηση στο κοινό επειδή εκείνο ζει σε έναν ασταθή κόσμο, όπου πραγματικές καταστροφές αναστατώνουν συνεχώς την καθημερινή ζωή σε έναν κόσμο «καρχαριών» με χίλιες όψεις (ανεργία, ναρκωτικά, πόλεμοι, ατυχήματα, αρρώστιες, φυσικές καταστροφές κ.ά.). Ο καθένας, λοιπόν, έχει τον «καρχαρία» του. Ακόμα κι αν τίποτα φοβερό δεν συμβεί, ο φόβος δεν παύει. Έτσι ο θεατής συνηθίζει στην ιδέα ότι οι καταστροφές είναι κάτι τόσο συνηθισμένο όσο και ο αέρας που αναπνέει. Επιπλέον, εκτός από την εξοικείωση του κοινού με τον φόβο και την αναμονή του κινδύνου οι ταινίες αυτές προκαλούν τον φόβο και δημιουργούν τέτοιες ψυχικές καταστάσεις που επείγει η εύρεση ενός αντίδοτου για διέξοδο. Το «μέσο» για τη σωτηρία πάντα ψιθυρίζεται στον θεατή, έστω και υποσυνείδητα. Μετά την προβολή της ταινίας «Τα σαγόνια του καρχαρία» και την εξαιρετική επιτυχία που σημείωσε ξεκίνησε μια βιομηχανία παραγωγής και κατανάλωσης εκατομμυρίων δολαρίων. Το ρύγχος του καρχαρία τυπώθηκε σε πουκάμισα και σορτς, τα κιάλια έγιναν δυσεύρετο είδος, οι ιδιοκτήτες παραλιών ξόδεψαν τεράστια ποσά στη διαφήμισή τους για να καθησυχάσουν τους πελάτες ότι: «Εδώ, όχι σαγόνια του καρχαρία». Μια κρίσιμη κατάσταση, λοιπόν, παραμερίζει καθετί το «ουσιώδες». Όταν, για παράδειγμα, έρχεται η καταστροφή στον «Βρετανικό» οι ταξικοί διαχωρισμοί των επιβατών δεν υφίστανται. Εδώ παίζεται η ζωή του ανθρώπου. Προβάλλεται το γεγονός ότι η κρίση δεν κάνει διάκριση σε κανέναν και το μόνο που μετράει είναι οι ανθρώπινες αρετές: αγάπη, καλοσύνη κ.ά. Δίδεται ένας γενικός εξαγνισμός από τα αμαρτήματα και όλοι οι επιβάτες ενώνουν τις προσπάθειές τους για να σώσουν το «βυθιζόμενο καράβι», που είναι βέβαια το καπιταλιστικό σύστημα. Ως μέσο, λοιπόν, για σωτηρία από την κρίση παρουσιάζεται η «συμμαχία των κοινωνικών τάξεων» και η «κοινωνική γαλήνη». Αξιοποιώντας το στοιχείο του «πανικού» οι ταινίες αυτές αρχικά προβάλλουν τον ζωώδη φόβο στις κρίσιμες καταστάσεις, όπου χάνεται κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό και ο καθένας προσπαθεί να σώσει τον εαυτό του. Όμως οι έκτακτες καταστάσεις θέλουν έκτακτα μέτρα, αναζητούν δηλαδή το μέσο σωτηρίας, το οποίο διαθέτει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: π.χ. τον καρχαρία θα σκοτώσει ο αρχηγός της Αστυνομίας, ο θαρραλέος Μπρόντυ, ένας καλός οικογενειάρχης και υπόδειγμα ένστολου. Αντίθετα ο τυφλωμένος από το δόλωμα του κέρδους Κιντ, ο θαλασσόλυκος και έμπειρος ψαράς, πεθαίνει γιατί προσφέρθηκε να σκοτώσει τον καρχαρία με αντάλλαγμα μια γενναιόδωρη αμοιβή. Ο φτωχός Κιντ, λοιπόν, δεν εξαγνίζεται αρκετά και δεν πλησιάζει ικανοποιητικά το «ουσιώδες». Αυτό στην πραγματικότητα είναι μια «ενισχυτική ηθική». Το ηθικό δίδαγμα που απορρέει είναι ότι σε περίπτωση καταστροφής πρέπει να αναζητήσουμε καταφύγιο δίπλα σε μια ισχυρή προσωπικότητα και να στηριχτούμε σε στιβαρά χέρια, π.χ. σε μια οικονομική κρίση, που ο πανικός κατακλύζει το Χρηματιστήριο, στρεφόμαστε αμέσως προς τους οικονομολόγους και τους πολιτικούς κι αν δεν υπάρχουν ικανοί τέτοιοι, σε μια ισχυρή εξουσία. Επιτυγχάνεται συνεπώς η «διασκέδαση του κοινού» με παράλληλη τήρηση όλων των κανόνων της «προπαγάνδας του ψυχολογικού καταναγκασμού», δηλαδή της «φθοράς των συνειδήσεων». Αν πάρουμε ένα άτομο με διαυγές μυαλό και ισορροπημένη σκέψη, μπορούμε να το πείσουμε μόνο με λογική και ορθολογιστική επιχειρηματολογία. Δεν είναι εύκολο να το χειραγωγήσουμε ψυχολογικά. Συμβαίνει, όμως, εντελώς το αντίθετο, αν το ίδιο άτομο αγωνιά ή καταδιώκεται από φόβο. Ας πούμε ότι σε συνθήκες κρίσης ζει την αγωνία να χάσει τη δουλειά του. Μπορούμε να το «ηρεμήσουμε» εξηγώντας του τον κοινωνικό χαρακτήρα των κρίσεων, αλλά θα πρέπει να του αποκαλύψουμε τον χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος, γεννήτορα των κρίσεων, γεγονός που θα το «ανησυχήσει» ακόμα περισσότερο. Οι ειδικοί της αστικής προπαγάνδας αποφεύγουν το ρήμα «επαναστατικοποιώ». Προτιμούν να παρουσιάζουν στο άτομο μια ακρωτηριασμένη εξήγηση της κατάστασης, η οποία, όμως, είναι σαφής για να μπορεί εύκολα να τη συσχετίζει κανείς. Για παράδειγμα οι κρίσεις είναι το ίδιο μοιραίες με τους σεισμούς και αν η κρίση πάρει τη μορφή ενός ρύγχους καρχαρία ο συσχετισμός είναι τέλειος. Έτσι «διεγείρονται» οι συνειδήσεις και προκαλείται πανικός. Το πεδίο, λοιπόν, είναι προετοιμασμένο για να δεχτεί το άτομο οποιαδήποτε προπαγάνδα χωρίς αντίσταση κι από πάνω να νιώθει και ευγνωμοσύνη. Παίζοντας με τα αισθήματα και τον συναισθηματικό κόσμο του ατόμου βρήκαν τον καλύτερο τρόπο να ουδετεροποιούν την ικανότητά του να σκέπτεται με τη βοήθεια της λογικής. Συνεπώς, αυτός είναι κι ο καλύτερος τρόπος για να εξαναγκάσει κανείς τις μάζες να ενεργούν υπό την επήρεια τεχνητών τονωτικών.
Για σένα θα γίνω «Τζέημς Μποντ»
Υπάρχει άραγε συνταγή επιτυχίας για τα αστυνομικά – κατασκοπευτικά μυθιστορήματα; Ο Ε. Ρόζενταλ αναλύει το φαινόμενο Ζεράρ ντε Βιλλιέ, του πλέον, τότε, επιτυχημένου συγγραφέα τέτοιων μυθιστορημάτων. Ο ντε Βιλλιέ σε συνέντευξή του αποκαλύπτει τη «συνταγή» της επιτυχίας της λεγόμενης «κατασκοπευτικής λογοτεχνίας»: «Οι άνθρωποι διψάνε για όνειρα. Εγώ φτιάχνω όνειρα μέσα από την πραγματικότητα. Η συνταγή -με τη μαγειρική έννοια- είναι απλή: Η σάλτσα είναι οι σκηνές βίας. Προσθέτω μια πρέζα σαδισμού και αλατίζω με ερωτισμό. Αυτό το ´πιάτο´ ζητά ο αναγνώστης. Όποιος αγοράσει τα βιβλία μου δεν μπορεί να παραπονεθεί ότι πέταξε τα λεφτά του από το παράθυρο». Ο Ε. Ρόζενταλ συμπεραίνει πως μέσα από τη γλυκανάλατη λογοτεχνία αναπτύσσεται στο άτομο μια διανοητική παθητικότητα και οι δημιουργικές του ικανότητες ναρκώνονται. Οι ειδικοί της «φθοράς των συνειδήσεων» προτιμούν οι άνθρωποι να καταπίνουν «μασημένες» πληροφορίες παρά να χρησιμοποιούν τη σκέψη τους. Πράγματι αυτού του είδους ταινίες ή αστυνομικά μυθιστορήματα εγγυώνται την ευχαρίστηση: το κοινό ξέρει από πριν ότι παρακολουθώντας τον ήρωα θα μπορέσει να ξεφύγει σε μακρινές εξωτικές χώρες, θα ζήσει απίστευτα δυστυχήματα, θα έχει αισθηματικές περιπέτειες με πανέμορφες κοπέλες και τελικά μετά από πολλαπλές περιπέτειες θα βγει νικητής από μια φοβερή πάλη σώμα με σώμα. Πόσο εύκολο, όμως, είναι ο καθένας να ταυτιστεί με τον Τζέημς Μποντ και άλλους ομοίους του; Πολύ εύκολο. Αν αφήσουμε κατά μέρος το ατσάλινο βλέμμα και το μυώδες κορμί, ο ήρωας δεν διαθέτει και τόσο εκθαμβωτικά χαρακτηριστικά. Η διάνοιά του δεν είναι από τις πλέον ανεπτυγμένες και αν προσέξουμε καλά το πράγμα ο ήρωας είναι πιστό αντίγραφο του «μέσου Αμερικανού», προικισμένος με όλες τις ιδιότητες του σύγχρονου ανθρώπου. Το μόνο που απαιτείται για την ταύτιση είναι να αφεθείς και να αφήσεις τη φαντασία σου ελεύθερη. Έτσι δημιουργείται ένας πρωτόγονος τύπος καταναλωτή με συνέπεια η λογοτεχνία και η τέχνη να αποτελούν κερδοσκοπική επιχείρηση και το λογοτεχνικό έργο ή το έργο τέχνης να ανταποκρίνεται στις εμπορικές ανάγκες. Χάνονται, λοιπόν, οι ιδιότητες της αυθεντικής λογοτεχνίας και τέχνης. Ταυτόχρονα χάνουν την ευκαιρία να δημιουργήσουν ένα κοινό προικισμένο και με υψηλό επίπεδο μόρφωσης.
Η μουσική της «αναβράζουσας» παθητικότητας
Πώς, όμως, παρά τη φαινομενική βιαιότητα και τα θορυβώδη χαρακτηριστικά της, η μουσική των Rolling Stones -εν αντιθέσει με αυτή των Beatles- καλλιεργεί την παθητικότητα και κυρίως την «αναβράζουσα παθητικότητα»; Αρχικά τα τραγούδια των Rolling Stones αφορούσαν τα ναρκωτικά, το σεξ και το αλκοόλ. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 τα τραγούδια τους ξαφνικά άρχισαν να μιλούν για «εξέγερση» και αργότερα για «επανάσταση». Βέβαια, δεν καθόριζαν με ποιον τρόπο θα γινόταν αυτή. Το ζήτημα ήταν απλά και μόνο να καταστρέψουμε τον παλιό κόσμο και έτσι σταματούσαν εκεί. Γι? αυτό οι Rolling Stones αγκαλιάστηκαν από το κίνημα εξέγερσης της νεολαίας και κυρίως η δυτική φοιτητική νεολαία έκανε έμβλημά της τα τραγούδια τους στην αναρχική και αυθόρμητη εξέγερσή της ενάντια στην «κοινωνία των γερόντων». Προέβαλαν δηλαδή μια επιθετική βία, που έκανε βέβαια θόρυβο, αλλά παρέμενε άγονη και δεν παρουσίαζε πραγματικό κίνδυνο. Μια βία και μια δύναμη της οποίας η εξουσία ξεπερνούσε την εξουσία της πολιτικής, επειδή οι πολιτικοί αποδεικνύονται ανίκανοι να αλλάξουν τον κόσμο. Οι Rolling Stones εξομοίωσαν τους στείρους πολιτικούς με τους πραγματικούς πολιτικούς άντρες και την πολιτική δράση γενικά και έστρεψαν εκατοντάδες χιλιάδες θαυμαστές τους μακριά από την πολιτική και κοινωνική δραστηριότητα. Οι οπαδοί των Stones ταυτίζονται μαζί τους, με την άρνησή τους να συμμετάσχουν στην πολιτική ζωή και συγχρόνως με την περιφρόνησή τους για το εργοστάσιο ή το γραφείο – δουλειά. Οι νεαροί θαυμαστές, όσο κι αν δεν μπορούν να επιτρέψουν στον εαυτό τους να τους μιμηθούν, δηλαδή να μην δουλεύουν, ικανοποιούνται όταν ακούνε την προφορική άρνηση των «αστικών αξιών». Μέσα στο μεθύσι, όμως, αυτό της μουσικής δεν προσέχουν το πανάκριβο σμαράγδι στο δόντι του Μικ Τζάγκερ, αυτού που διαμαρτύρεται ενάντια στην καταναλωτική κοινωνία, ξεχνούν ότι τα εξωφρενικά κοστούμια προέρχονται από τους πιο ακριβούς οίκους μόδας της Ευρώπης και ότι η αναμαλλιασμένη κόμμωσή τους είναι έργο των μεγαλύτερων κομμωτών. Έτσι, λοιπόν, η τέχνη των Stones δεν επικαλείται τη σκέψη. Προκαλεί, όμως, την απελευθέρωση των ενστίκτων, που αποτελεί ευκολότερο στόχο. Το άτομο υιοθετεί σιγά – σιγά μια παθητική στάση, μια στάση φυτού απέναντι στη ζωή. Διεγείρονται οι ενστικτώδεις αντιδράσεις, αμβλύνονται οι διανοητικές ικανότητες και δημιουργείται ορισμένος τρόπος σκέψης, ένας pop τρόπος σκέψης. Το κοινό, λοιπόν, μένει απαθές προς την αυθεντική τέχνη. Η μουσική βιομηχανία του μονοπωλίου έχοντας ως στόχο το κέρδος και την άμεση αποδοτικότητα προτιμά να ικανοποιεί τα πρωτόγονα γούστα παρά να επιδείξει έναν αποδοτικό αλτρουισμό, δηλαδή να διαπαιδαγωγήσει την προτίμηση των ανθρώπων για μια αυθεντική τέχνη, ισοπεδώνοντας έτσι την καλλιτεχνική ζωή σ? ένα επίπεδο λίγο πιο πάνω από το μέσο με παράλληλη εμφάνιση ενός καλλιτεχνικού κομφορμισμού, ο οποίος συμβαδίζει με τον πολιτικό κομφορμισμό που εμφυτεύεται επίσης στο άτομο από τη νεαρή ηλικία.
Ισως το επόμενο «αστέρι» να είσαι εσύ?
Τι συμβαίνει, όμως, πραγματικά με τα νεανικά περιοδικά -τύπου «Hit» και «Pontium»- και τη συστηματική «καλλιέργεια των ειδώλων»; Ο συγγραφέας αναφέρει πως βασικός στόχος των νεανικών περιοδικών, των διαγωνισμών για την ανάδειξη του επόμενου «αστεριού», αλλά και της προβολής γνωστότατων καλλιτεχνών, που ξεκίνησαν από το μηδέν και έφτασαν στην κορυφή (γιατί όχι και συ;), είναι η σφυρηλάτηση της συμπεριφοράς του ατόμου, δηλαδή να του εμπνεύσει επιθυμίες και επιδιώξεις. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η πλειονότητα των νεανικών περιοδικών έκανε την εμφάνισή της μετά τον Μάη του 1968 στο Παρίσι. Οι ηγετικοί κύκλοι συνειδητοποίησαν τότε τον κίνδυνο του να αφήσουν τη νεολαία ελεύθερη στον εαυτό της. Έτσι έβαλαν στόχο να της δημιουργήσουν καθορισμένες προτιμήσεις και ανάγκες προσπαθώντας να την τραβήξουν στον χώρο της υλικής και πολιτιστικής κατανάλωσης. Στον τομέα, λοιπόν, της παραγωγής η διαχωριστική γραμμή μεταξύ αφεντικών και εργαζομένων είναι εξαιρετικά σαφής, όμως, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο τα ταξικά συμφέροντα να εξαφανίζονται μπροστά στα γενικότερα συμφέροντα της κατανάλωσης. Στο επίπεδο αυτό είναι εύκολο να υποβάλει κανείς στον νέο άνθρωπο την ιδέα πως αρκεί να φορά την ίδια γραβάτα ή το ίδιο κοστούμι με γνωστούς εκατομμυριούχους για να ταυτιστεί μαζί τους. Πως το συμφέρον του είναι να μην αγωνίζεται εναντίον τους, αλλά αντίθετα να κάνει προσπάθειες για να τους «φτάσει». Οι αντιλήψεις και οι θεωρίες που εντυπώνουν αυτά τα περιοδικά στο μυαλό της νεολαίας γίνονται συχνά ένα εντελώς συγκεκριμένο σύστημα σκέψης καθώς οι νέοι ωριμάζουν.
Επίλογος
Ο άνθρωπος είναι ένα σκεπτόμενο ον, προικισμένο με την ικανότητα να κάνει συλλογισμούς. Χωρίς αυτήν την ικανότητα στερείται της βασικής ιδιότητας που τον κάνει ανθρώπινο ον. Όσο εξελίσσεται η ιστορία τόσο περισσότερο αυτή η ικανότητα συμβάλλει στην εξέλιξη της ανθρώπινης λογικής και διάνοιας. Όμως, όταν το άτομο βρεθεί υποταγμένο στη συναισθηματική μεταχείριση, αφήνει να του επιβληθούν κρίσεις και γνώμες καθαρά απατηλές, αντιλήψεις και τυποποιημένες ιδέες που αφομοιώνονται χωρίς σκέψη καθώς αυτή του η ικανότητα απαιτείται ελάχιστα. Αντίθετα, ο τομέας των αισθήσεων και των συγκινήσεων υπερφορτώνεται με αποτέλεσμα το άτομο να εγκαταλείπει σταδιακά το κριτικό του πνεύμα, κύριος στόχος των ειδικών της φθοράς των συνειδήσεων μέσω της υποβολής για να εισχωρήσουν στον εσωτερικό κόσμο του ατόμου και να υποδουλώσουν τη λογική και διάνοια σ? ένα σύστημα που πέρασε πια η εποχή του.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στο παρόν άρθρο διατηρήθηκαν σκοπίμως αυτούσια πολλά αποσπάσματα του βιβλίου και άλλα υπέστησαν μικρές μεταβολές και προσθήκες. Ο σχολιασμός από πλευράς του γράφοντος είναι διακριτικός, ώστε να μην αλλοιωθεί το ουσιώδες νόημα και μήνυμα του συγγραφέως.
*φιλόλογος
