Το Τζαμί της Νέας Χώρας ήταν ένα από τα 4 τεμένη της εκτός των τειχών πόλης των Χανίων [1] που λειτουργούσαν κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας και έως το 1923 όταν με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, η οποία βασίστηκε στην θρησκευτική ταυτότητα, εκπατρίστηκαν οι Κρητικοί μουσουλμάνοι.
Τότε στις 30 Ιανουαρίου 1923, υπογράφηκε στην Λωζάννη της Ελβετίας εκ μέρους της Ελλάδας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και της Τουρκίας από τον Ισμέτ Ινονού, με την παρουσία του Νορβηγού Φρίντγιοφ Νάνσεν [2], αντιπροσώπου της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ), “Σύμβασις αφορώσα την ανταλλαγήν των Ελληνο-τουρκικών πληθυσμών και Πρωτόκολλον, υπογραφέντα την 30ην Ιανουαρίου 1923” η οποία στο άρθρο 1 έλεγε: «Από της 1 Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων Ελληνικού Ορθοδόξου θρησκεύματος εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων Μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατετημένων επί των Ελληνικών εδαφών.[…]».
Το τζαμί βρίσκεται σε μια μικρή πλατεία μεταξύ της οδού Σκίνερ και της πλατείας Βαφέ και το κτήριο του διατηρείται σχεδόν το ίδιο όπως τον 19ο αιώνα, με ελάχιστες παρεμβάσεις, χωρίς το μιναρέ. Για το τέμενος αυτό μέχρι τώρα, με τη σύνθεση πληροφοριών από διάφορες πηγές γνωρίζαμε κατά προσέγγιση ότι πρέπει να κατασκευάστηκε λίγο μετά το 1873, ότι «είναι κιβωτιόσχημο, δηλαδή ακολουθεί τον τύπο του ουλού τζαμί (Μεγάλο τζαμί)» που «απλοποιήθηκε σε μια αίθουσα με κεραμίδια αντί για θόλο» και «η αρχιτεκτονική του δεν είναι καθαρά μουσουλμανική, ενώ έχει νεοκλασικά στοιχεία». Επίσης ότι «Οπως και ο τεκές των Μεβλεβήδων υπήρξε βάση εξόρμησης των “ζουρίδων” [3], που διενεργούσαν νυχτερινές καταδρομές σε κοντινά χριστιανικά χωριά». [4]
Ο αείμνηστος δάσκαλος κατά την Κρητική Πολιτεία και τον Μεσοπόλεμο, Νικόλαος Γ. Κυριακάκης (ο ιδρυτής του “Πάρκου των Πευκακιών”, που λαθεμένα σήμερα ονομάζεται “πάρκο Πολυχρόνη Πολυχρονίδη” και για την αποκατάσταση της αδικίας το πάρκο πρέπει να πάρει το όνομά του), ως διευθυντής το 1922 του διτάξιου αρρεναγωγείου Νέας Χώρας, που μετονομάστηκε το 1924 σε 3ο Δημ. Σχολείο Αρρένων Χανίων, ο οποίος κατέγραψε αργότερα -το 1955- την έκθεση «Ιδρύσεως Δημοτικού σχολείου κατά πρώτον και Διδακτηρίου εν Νέα Χώρα Χανίων και οι διδάξαντες εν αυτώ», αναφέρει ότι πριν το ’22 ενώ δίδασκε εντός ων τειχών σε περίπου 120 άρρενες μαθητές της Νέας Χώρας, με την ίδρυση σχολείου ανέλαβε τα επόμενα χρόνια να διδάξει στα 300 – 400 νεοχωριτάκια με άλλες δύο δασκάλες (Κρυστάλλω Μάντακα και Αναστασία Νιαουνάκη). Ομως ελλείψει κτηρίου δίδαξαν «εντός της αιθούσης του Ναού της περιφερείας Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης» και στη συνέχεια λόγω μεμψιμοιριών του εφημερίου, έφυγαν κι ανέβηκαν «εις Τάμπια του Φρουρίου της Δυτικής πλευράς» όπου επισκεύασαν 3 ευάερες και ευήλιες αίθουσες «χρησιμοποιουμένας άλλοτε ως θεραπευτηρίου υπό των Ρωσσικών Στρατευμάτων κατοχής». Σχετικά με το τζαμί σημειώνει: «[…] Εδιδάξαμεν εκεί ευχαρίστως το 1924 – 25 ολόκληρον Σχολικόν έτος. Εν τω μεταξύ αποχωρήσασαι εκ της περιφερείας ταύτης πάσαι αι Οθωμανικαί οικογένειαι ομάς χριστιανών αντικαταστήσαντες τους Οθωμανούς κατεκρήμνισαν το Τέμενός των (Τζαμί της περιφερείας των), κατεδάφισαν τον μιναρέν του και κατεχράσθησαν μάλιστα πολλά ωκοδομικά υλικά του. Εν τέλει όμως διενοήθησαν ότι πρέπει να γίνη διδακτήριον για τα παιδιά των προς διάσωσίν των εκ της ανωμάλου Τάμπιας. Εν τω μεταξύ με προσεκάλεσεν (σ.σ. ο επιθεωρητής) να κατεβάσω τους μαθητάς από την Τάμπια και να εισέλθω εις το ερηπωμένο τέμενος. Προσελθών όμως και παρατηρήσας την κατάστασιν εις ην ευρίσκετο τους υπέδειξα ότι για να επισκευασθή και χρησιμοποιηθή ως διδακτήριον θα χρειασθώσι διπλάσια χρηματικά έξοδα των όσων θα δώσωμεν διά την αγοράν οικοπέδου εν καταλλήλω χώρω της περιφερείας που ευρίσκοντο τότε πολλά και ευθηνά. Δυστυχώς όμως δεν εισηκούσθην και εν τη επιμονή των εν συννενοήσει μετά της τότε Σχολικής Εφορείας ηναγκάσθημεν να προβώμεν εις την επισκευήν και την καθαριότητα του τεμένους τούτου. […]» [5].
ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΟ ΧΑΝΙΩΝ – ΝΕΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ – ΑΝΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΤΖΑΜΙΟΥ
Μετά τη μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866-69 μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων αναγκάστηκε να φύγει από την ύπαιθρο του νομού κι εγκαταστάθηκε γύρω από τα τείχη της πόλης των Χανίων. Στην Καινούργια Χώρα «με τις διαδοχικές εγκαταστάσεις, μόνιμες ή προσωρινές, ο οικισμός σταδιακά έλαβε τη μορφή μιας τυπικής επαρχιακής μουσουλμανικής συνοικίας». Τα παραπάνω στοιχεία δεν μας δίνουν επαρκείς πληροφορίες για το πώς, πότε και από ποιους ιδρύθηκε το τζαμί της Νέας Χώρας. Με τον εντοπισμό όμως από τον νομικό και ιστορικό ερευνητή Ευθύμη Λεκάκη* των σημαντικών αρχείων του Ιεροδικείου Χανίων, δηλ. του μουσουλμανικού δικαστηρίου, έχουμε πλέον μια σημαντική πηγή άντλησης πληροφοριών που δεν είναι αλλού καταγεγραμμένες. Στο Ιεροδικείο τηρούνταν πλήρη πρακτικά των εκδικαζόμενων δικών, στην ελληνική γλώσσα. Απ’ αυτά προκύπτει ότι η συνοικία, εκτός από τα έως τώρα γνωστά της ονόματα, Νέα Χώρα, Καινούργια Χώρα, Νεάπολις, αποκαλούνταν και με τα ονόματα Νέα Συνοικία και Νεοχώριον.
Σε μια από τις δίκες με αριθμό 173 που δικάστηκε στις 29 Ιουνίου του 1915, ημέρα Δευτέρα και ώρα 10η π.μ., η υπόθεση ήταν σχετική με το τζαμί της Νέας Χώρας. Ετσι μαθαίνουμε ότι το τζαμί είχε ανεγερθεί σίγουρα πριν από το 1888, από τη Χαμηδέ χανούμη η οποία όπως φαίνεται ήταν πλούσια μουσουλμάνα θυγατέρα του Σαπουντζάκη Χαϊδέρ Αγά η οποία απεβίωσε στην Κωνσταντινούπολη αφήνοντας ως διαχειρίστρια τη νεώτερη αδελφή της Γιλζιδέ χανούμη ως συνετή και γνωστική.
Στην υπόθεση εκδικαζόταν ποιος θα έχει την διαχείριση του τζαμιού: ο διευθυντής των θρησκευτικών Ιδρυμάτων Χανίων Ιβραήμ Εφένδης Αρναούτογλους ή να αναγνωριστεί ως διαχειρίστρια (μουτεβελλήνα) η ενάγουσα Γιλδιζέ χανούμη.
Στο απόσπασμα του Ιεροδικείου γράφεται: «[…] ως εξάγεται εκ του υπ’ αριθμ. 133 και χρονολογίαν 2 Ρεβιούλ Εββέλ 1307 [6] εγκύρου αφιερωτηρίου, όπερ υπάρχει καταχωρισμένον εν τη 109η σελίδι του βιβλίου αφιερωμάτων, του σωζομένου εις το Γραφείον του εβκαφείου [7] Χανίων, πράγματι η αγαθοεργός γυνή Χαμηδέ χανούμη θυγάτηρ του Σαπουντζηζαδέ [8] Χαϊδέρ Αγά, έχει ανεγείρει εις την νέαν συνοικίαν εκείνον το Ιερόν Τέμενος […]».
Στο κτηριακό συγκρότημα του τζαμιού συμπεριλαμβάνονταν το Ιερό Τέμενος με αυλή καθώς και ένα σχολείο κι ένα σπίτι με μαγειρείο στην αυλή, προορισμένο για κατοικία του Ιμάμη. Στα πρακτικά του Ιεροδικείου αναφέρεται: «[…] είχεν ανεγείρει εις την νέαν συνοικίαν εν ιερόν τέμενος μετά αυλής, ενός σχολείου, μιας οικίας με μαγειρείον μετά αυλής […]». Και παρακάτω: «[…] έχει ανεγείρει εις την νέαν συνοικίαν εκείνον το Ιερόν Τέμενος περί ου αναφέρει ο πληρεξούσιος της εναγούσης, ως και εν σχολείον και μίαν οικίαν προωρισμένην διά κατοικίαν του Ιμάμη […]».
Είμαστε πλέον σίγουροι ότι το μουσουλμανικό σχολείο στεγαζόταν στο κτήριο του τζαμιού και πιθανόν να λειτουργούσε και πριν την Κρητική Πολιτεία. Στην περίοδο της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας στην Καινούργια Χώρα το πρώτο μονοτάξιο μουσουλμανικό σχολείο ιδρύθηκε με το διάταγμα 11/7-10-1899 και ως πρώτος δάσκαλος διορίστηκε ο Ιβραχήμ Μπουρλάκης με μισθό 80 δρχ. αλλά επειδή παραιτήθηκε αντικαταστάθηκε από τον Ζεκρή Αγαδάκη με μισθό 55 δρχ.
Για τη συντήρηση και λειτουργία του Ιερού Τεμένους η Χαμηδέ χανούμη φρόντισε να του κληροδοτήσει ακίνητο από το οποίο θα έχει μόνιμα εισοδήματα. Στα πρακτικά γράφεται: «[…] αφιέρωσεν και εκληροδότησεν εις αυτό έν εργαστήριον αυτής όπερ κείται εντός των Χανίων εις την συνοικίαν Γιουσούφ Πασά πλησίον του Κρυ(ο)βρυσαλίου, και συνορεύει γύρωθεν με το μαγαζίον του Πολυχρόνη Κνιθάκη, με το χάνιον της Ευανθίας Κυριάκου και με δημόσια οδόν, έχει δε έν ανώγειον δωμάτιον και άλλα εξαρτήματα. […]». Επίσης από το ίδιο πρακτικό, μαθαίνουμε ότι το 1915 συνεχίζει να «τελείται νυν προσευχή εις το Ιερόν εκείνο Τέμενος, υφίστανται δε οι όροι και τα λοιπά αφιερωμένα κτήματα.».
Το φθινόπωρο του 1937 λειτούργησε το νέο διδακτήριο του 5ου Δημοτικού Σχολείου και οι μαθητές μεταφέρθηκαν από το κτήριο του τζαμιού σ’ αυτό. Το 1938 στο τζαμί εγκαταστάθηκαν, προσωρινά, περίπου 12 οικογένειες Ελλήνων προσφύγων από τον Πόντο και την περιοχή του Καυκάσου από τη Σοβιετική Ενωση. Αργότερα το κτήριο του τζαμιού πουλήθηκε σε ιδιώτη και σήμερα είναι τόπος κατοικίας.
(*) Θέλω να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον αγαπητό φίλο Ευθύμη Λεκάκη που μου υπέδειξε τα αρχεία του Ιεροδικείου Χανίων τα οποία μελετά, καθώς και για τις διαφωτιστικές όσο και πολύτιμες διευκρινίσεις του.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Σύμφωνα με τον Μανώλη Μανούσακα στην εντός των τειχών πόλη των Χανίων λειτουργούσαν σε παλαιότερα (χριστιανικούς ναούς) ή νεοανεγειρόμενα κτήρια, 11 τζαμιά και 3 τεκέδες ενώ στην εκτός των τειχών πόλη 4 τζαμιά, 2 τεκέδες και 4 μαυσωλεία (τουρμπέδες). Στην επαρχία του νομού λειτουργούσαν 16 τζαμιά. Βλ. Μανώλη Μανούσακα, Τζαμιά, Τεκέδες και Τουρμπέδες στο Νομό Χανίων, β΄ έκδοση, εκδ. Ερεισμα, Χανιά 2013.
[2] Φρίντγιοφ Νάνσεν – Fridtjof Nansen (1861 – 1930): Νορβηγός εξερευνητής στον Βόρειο Πόλο, επιστήμονας, διπλωμάτης, πολιτική προσωπικότητα και ανθρωπιστής. Υπήρξε ο πρώτος Ύπατος Αρμοστής της Κοινωνίας των Εθνών για τους Πρόσφυγες. Το 1922 του απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης για την προσφορά του στους πρόσφυγες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η προτομή του υπάρχει και στην Αθήνα, στο παρκάκι της Βασ. Κωνσταντίνου, απέναντι από τη Ριζάρη.
[3] Στα τέλη Μαΐου 1824 της μεγάλης Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη ο αγώνας πήρε μορφή ανταρτοπόλεμου. Ανταρτικές ομάδες συνέχισαν τον αγώνα με νυκτερινές επιθέσεις και δολιοφθορές κατά των Τούρκων. Αυτοί ήταν οι διαβόητοι Καλησπέρηδες. Ανάλογες ανταρτικές ομάδες που ονομάζονταν Ζουρίδες σχημάτισαν και οι Τούρκοι.
[4] Βλ. Η Αλίβρεκτος Νέα Χώρα: Γιάννης Καλογεράκης, Νέα Χώρα – Εικόνες του Χώρου και του Χρόνου, σελ. 111.
[5] Βλ. Η Αλίβρεκτος Νέα Χώρα: Γιώργος Γ. Πιτσιτάκης, Βήματα εκπαίδευσης στην Καινούργια Χώρα, σελ. 282-283.
[6] Η αραβική χρονολογία Ρεβιούλ Εββέλ 1307 αντιστοιχεί με την ελληνική Ιούλιος 1888.
[7] Το Εφκάφι ή εφκαφείο (εβκαφείο) είναι Δημόσια Υπηρεσία που είχε στη δικαιοδοσία της όλα τα κτήρια που ήταν αφιερωμένα σε φιλανθρωπικά ιδρύματα της μουσουλμανικής κοινότητας. Στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του, συντηρούσε και σχολείο. Βρισκόταν στην σημερινή οδό Ρούσου Βουρδουμπά, στα βόρεια του Αγίου Νικολάου Σπλάντζιας.
[8] Το αραβικό – ζαδέ στο τέλος των επιθέτων των ανθρώπων είναι αντίστοιχο του κρητικού -ακης. Για παράδειγμα, το Σαπουντζηζαδέ θα πει Σαπουντζάκης και το Μελιγκουνζαδέ θα πει Μελιγκουνάκης κ.ο.κ.
