Οι φωτοαναδρομές είχαν ασχοληθεί και στο παρελθόν με την ΑΒΕΑ. Στον αριθμό 63 (το 2006) είχα κάνει ένα μικρό αφιέρωμα με 5 παλιές φωτογραφίες. Σήμερα θα δούμε ακόμα 5 φωτογραφίες από το ιστορικό εργοστάσιο που έφτασαν πρόσφατα στα χέρια μου. Από το όλο συγκρότημα ελάχιστα έχουν απομείνει σήμερα. Το ξεκίνημα του 21ου αιώνα συνέπεσε με τη σάρωση των σημαντικότερων ίσως υπολειμμάτων του χαρακτηριστικού αυτού βιομηχανικού μνημείου, του παλιότερου και μεγαλύτερου κάποτε των Χανίων, ενώ το εκσυγχρονισμένο πλέον εργοστάσιο μετακόμισε στα Παπαδιανά Κεραμειών. Ας θυμηθούμε σε αδρές γραμμές αυτή την ιστορική πορεία, που συνδέεται άλλωστε με τα βιώματα των παλιότερων Χανιωτών. Κι εγώ συμπεριλαμβάνομαι σ’ αυτή την κατηγορία, αφού γεννημένος στη Νέα Χώρα ανατράφηκα με τη μυρουδιά του σαπουνόλαδου και τις φωνές των πλανόδιων πωλητών σαπουνιού που αγόραζαν και “κατσιγάρους”…
Το εργοστάσιο ιδρύθηκε το 1889 δίπλα στο Εβραϊκό κοιμητήριο από τον Jules Deiss (Ιούλιο Δέις), ένα πρωτοπόρο Γάλλο χημικό που είχε καταφέρει να απομυζεί το λάδι από τους πυρήνες του συνθλιμμένου ελαιόκαρπου, το οποίο επεξεργαζόταν. Ο ίδιος είχε δημιουργήσει ένα όμοιο εργοστάσιο στην Τυνησία και εξήγαγε το πυρηνέλαιο στη Γαλλία, για την παραγωγή σαπουνιού τύπου Μασαλίας. Η ειρήνη και σχετική σταθερότητα που ακολούθησε τη σύμβαση της Χαλέπας σε συνδυασμό με την πλούσια ελαιοπαραγωγή του νησιού, ήταν οι παράγοντες που παρακίνησαν τον άνθρωπο αυτό να προβεί στη σημαντική αυτή για την εποχή εκείνη “επένδυση”. Το 1878 ιδρύθηκε το ημιαυτόνομο καθεστώς της Κρήτης και για πρώτη φορά η Κρητικοί χριστιανοί είχαν σχεδόν ίδια δικαιώματα με τους μουσουλμάνους. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι να εγκατασταθούν στα Χανιά αρκετοί Ευρωπαίοι υπήκοοι που ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο και τη βιομηχανία. Το 1894, το εργοστάσιο αγοράζεται από την εταιρία Sahel Tunisien, ενώ για την εξυπηρέτησή του θα γίνει το πρώτο ρήγμα στα τείχη, στη περιοχή της πύλης του San Salvatore το 1899. Αυτό προβλεπόταν από την άδεια οικοδόμησης που έδωσε το “Γενικόν Διοικητικόν Συμβούλιον Κρήτης” το 1889. Στην αρχική του φάση, το εργοστάσιο περιελάμβανε το ελαιουργείο, το εκχυλιστήριο, τις δεξαμενές, το ξηραντήριο, το θερμαστήριο και το σιδηρουργείο. Το 1916, τρία χρόνια μετά την Ενωση με την Ελλάδα, το εργοστάσιο αγοράζεται από πέντε Χανιώτες επιχειρηματίες (Πέτρος Μαρκαντωνάκης, Γεώργιος Κασιμάτης, Κωνσταντίνος Μανουσάκης, Ιωάννης και Κυριάκος Ναξάκης), που δημιουργούν ομόρρυθμη εμπορική εταιρία με την ονομασία Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρία “Ανατολή” (ΑΒΕΑ).
Από το 1918, άρχισαν να κατασκευάζονται το σαπωνοποιείο, το συσκευαστήριο και το κτήριο των γραφείων, η “οικία”.
Το 1935 γίνονται εκτεταμένες εργασίες ανακατασκευών και το εργοστάσιο λειτουργεί με μεγάλη επιτυχία μέχρι τον πόλεμο, οπότε υφίσταται σημαντικές καταστροφές από τους βομβαρδισμούς.
Μεταπολεμικά οι ζημιές αποκαταστάθηκαν και το 1951 το 50% των μετοχών αγοράζεται από την Ενωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Χανίων και Ρεθύμνου και το 45% από την Ελαιουργική και 10 συνεταιρισμούς της περιοχής Χανίων.
Το 1955, το θερμαστήριο τροποποιείται για να δεχτεί νέο μηχανολογικό εξοπλισμό, ενώ δημιουργήθηκε και μονάδα παραγωγής ζωοτροφών από την ψίχα του πυρηνόξυλου.
Μετά τη μεταφορά του εργοστασίου στη νέα του θέση, (πριν 13 χρόνια) η εταιρία συνεχίζει να παράγει ντόπιο σαπούνι, συσκευασμένο ελαιόλαδο και αρκετά ακόμα προϊόντα, στηρίζοντας την τοπική οικονομία. Κρίμα όμως που χάθηκε η ευκαιρία για μια πιο έξυπνη διαμόρφωση, που θα διέσωζε περισσότερα στοιχεία χωρίς να ελαττωθεί η οικονομική αξία του ακινήτου, αξιοποιώντας επ’ ωφελεία όλων έναν ιδιαίτερο ατμοσφαιρικό χώρο.
Οι πρώτες δύο φωτογραφίες προέρχονται από το λεύκωμα του Pluvinel και δείχνουν την ΑΒΕΑ του 1890. Τότε ανήκε ακόμα στον Deiss. Διακρίνεται, εκτός από τη μνημειακή αρχική πρόσοψη και μια ξύλινη προβλήτα που δε διατηρήθηκε φαίνεται για πολύ καιρό. Στο βάθος τα βουνά της Μαλάξας.
Η τρίτη και η τέταρτη δείχνουν μια επίσκεψη του Ελευθερίου Βενιζέλου στις αρχές της δεκαετίας του ’30 στο εργοστάσιο, ίσως με την ευκαιρία της ανακαίνισης του 1935. Ο Βενιζέλος είχε σημαντικούς δεσμούς με τους ιδιοκτήτες της επιχείρησης.
Προσέξτε τις διαφορές με τις φωτογραφίες του 1890. Το μικρό κτίσμα στην τρίτη φωτογραφία βρισκόταν στη βορειοανατολική γωνία, δίπλα στην κυρία είσοδο και τη θάλασσα. Σωζόταν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70.
Η πέμπτη, δείχνει το κεντρικό τμήμα του κτηριακού συγκροτήματος, ό,τι δηλαδή και η τρίτη, το 1970. Οι μεγαλύτερες αλλαγές εντοπίζονται στο κτήριο του θερμαστηρίου με τις καμινάδες, που είχε καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς στον πόλεμο και ανακατασκευάστηκε μεταπολεμικά. Δίπλα του τα γραφεία, που γκρεμίστηκαν το 2000 αφήνοντας μόνο το θερμαστήριο με τις καμινάδες του. Οι επόμενες 2 προέρχονται από το διαδίκτυο:
Η έκτη είναι μια ελαιογραφία του ιδρυτή Jules Deiss και προέρχεται από το αρχείο της εταιρίας.
Η έβδομη τέλος, είναι από το παλιό σαπωνοποιείο λίγο πριν την κατεδάφισή του.
