“Δεν υπάρχουν δύο ίδιες μεταφράσεις. Δύο μεταφραστές που θα μεταφράσουν το ίδιο βιβλίο θα δώσουν δύο διαφορετικές εκδοχές που θα βασίζονται στις διαφορετικές ερμηνείες τους. Επομένως, κάθε μεταφραστής δίνει τη δική του εκδοχή στον αναγνώστη».
Ο βραβευμένος μεταφραστής Κρίτων Ηλιόπουλος έχει στο ενεργητικό του δεκάδες μεταφράσεις ισπανόφωνων συγγραφέων, όπως ο Ignacio Taibo II, ο Carlos Fuentes και ο Roberto Bolano.
Παρόλα αυτά, όπως υπογραμμίζει ο ίδιος, η απόλαυση της ανάγνωσης συνεχίζει να τον συντροφεύει, σε πείσμα της ψυχρής επαγγελματικής ματιάς που αποκτάει κανείς μετά από τόσες λογοτεχνικές σελίδες…
Με αφορμή την παρουσία του Κρίτωνα Ηλιόπουλου στα Χανιά, όπου θα μιλήσει αύριο, Κυριακή, στις 7 το απόγευμα στο ΤΕΕ-ΤΔΚ (Νεάρχου 23), στην εκδήλωση που διοργανώνουν “Οι Φίλοι των Γραμμάτων” με θέμα “Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία και Επανάσταση”, οι “διαδρομές” θέλησαν να μπουν για λίγο στο “εργαστήρι” του διακεκριμένου μεταφραστή για να πάρουν μια μικρή γεύση από τις χαρές αλλά και τις δυσκολίες της μετάφρασης…
Λένε ότι ο μεταφραστής μαζί με τον συγγραφέα είναι συνδημιουργός του βιβλίου που μεταφράζει. Συμφωνείτε;
Είναι συνδημιουργός κατά κάποιο τρόπο. Το βιβλίο βέβαια είναι του συγγραφέα αλλά ο μεταφραστής κάνει μια δική του ανάγνωση και κάθε ανάγνωση είναι μια ερμηνεία. Δύο άνθρωποι που θα διαβάσουν το ίδιο βιβλίο θα βγάλουν ο καθένας τα δικά του συμπεράσματα. Κατά τον ίδιο τρόπο δύο μεταφραστές που θα μεταφράσουν το ίδιο βιβλίο θα δώσουν δύο διαφορετικές εκδοχές που θα βασίζονται στις διαφορετικές ερμηνείες τους. Με άλλα λόγια δεν υπάρχουν δύο ίδιες μεταφράσεις. Κάθε μεταφραστής δίνει τη δική του εκδοχή στον αναγνώστη κι εκείνος διαβάζει με τη διαμεσολάβηση της ερμηνείας του μεταφραστή. Κατά αυτή την έννοια ο μεταφραστής είναι συνδημιουργός.
Πόσο μπορεί να σας παιδέψει η μετάφραση μιας λέξης;
Αυτό είναι το τραγικό μέρος της μετάφρασης αλλά και το βίτσιο του μεταφραστή. Μπορεί τα περισσότερα πράγματα να γίνονται αυτοματοποιημένα αλλά κάποια στιγμή να κολλήσεις σε μια λέξη και να κάνεις μία, δύο ημέρες ή ακόμα και μια εβδομάδα για να καταλήξεις. Ωστόσο, έρχεται η στιγμή που πρέπει να πάρεις αποφάσεις. Προσωπικά θεωρώ ότι μια από τις ικανότητες που πρέπει να έχει ένας μεταφραστής είναι να παίρνει γρήγορα αποφάσεις. Αποφάσεις για το αν θα επιλέξει αυτό το επίθετο ή το άλλο, αν θα βάλει μια λέξη που είναι πιο μοντέρνα ή πιο παλιά, αν η λέξη που θα χρησιμοποιήσει αλλοιώνει το νόημα ή είναι πιστή στο πρωτότυπο κ.ά. Ολες αυτές τις αποφάσεις πρέπει να τις παίρνεις γρήγορα. Από την άλλη, το να σε παιδέψει κάποια λέξη αποτελεί μέρος της ομορφιάς της δουλειάς μας που σε βάζει σε ένα κλίμα δημιουργικότητας. Είναι σαν προσπαθείς να λύσεις μια σπαζοκεφαλιά ή ένα σταυρόλεξο.
Ποια θεωρείτε την πιο σημαντική αρετή ενός μεταφραστή;
Εκτιμώ ιδιαίτερα τη σεμνότητα και τη μετριοπάθεια. Δεν μου αρέσει όταν ο μεταφραστής κάνει επιδεικτικά τη δουλειά του. Για παράδειγμα εμμένει σε μια λεξιλαγνεία ή βρίσκοντας εξεζητημένες εκφράσεις. Συνήθως αυτού του τύπου τη μετάφραση την κάνει ο μη επαγγελματίας μεταφραστής που είναι ταυτόχρονα και συγγραφέας και θέλει να επιβεβαιώσει τη δική του ερμηνεία για το κείμενο όπως είπαμε και πριν. Η προσωπική άποψη, παρότι πάντα υπάρχει, δεν πρέπει να τονίζεται. Ο μεταφραστής δεν μπορεί να είναι αόρατος, δεν υπάρχει αυτό, αλλά δεν πρέπει να μπαίνει πάνω από το κείμενο ή τον συγγραφέα.
Μετά από τόσες μεταφράσεις η απόλαυση της ανάγνωσης παραμένει ζωντανή ή την έχει σκοτώσει η επαγγελματική ματιά;
Η αλήθεια είναι ότι απολαμβάνω την ανάγνωση. Αν δεν την απολαμβάνω δεν γίνεται καλή η μετάφραση. Βέβαια, τις περισσότερες φορές είχα την τύχη να μού αρέσουν αυτά που μεταφράζω και μάλιστα αποφεύγω να διαβάζω πρώτα τα βιβλία που θα μεταφράσω, δηλαδή διαβάζω και μεταφράζω ταυτόχρονα, για να μην χάνω τη χαρά του αναγνώστη. Βέβαια μετά από τόση λογοτεχνία σίγουρα εντοπίζεις πιο εύκολα τις αδυναμίες του πρωτότυπου λ.χ. ορθογραφικά ή τυπογραφικά λάθη. Αυτό μειώνει λίγο τη μαγεία του κειμένου.
Διαβάζοντας ξανά παλιές μεταφράσεις σας θα τις “πειράζατε” σήμερα;
Βεβαίως. Πρώτα-πρώτα αλλάζει η γλώσσα. Ιδιωματικές εκφράσεις που χρησιμοποιούσαμε πριν από 10 χρόνια δεν υπάρχουν σήμερα και έχουν μπει άλλες στη θέση τους. Ετσι, κάποιος χρησιμοποιεί την καθημερινή γλώσσα, εφόσον ταιριάζει στο ύφος του συγγραφέα, θα διαπιστώσει αλλαγές. Προσωπικά πιστεύω ότι δεν πρέπει να παραμένει η γλώσσα ίδια και απαράλλακτη. Μου αρέσει η γλώσσα που φτιάχνεται στον δρόμο και την παρακολουθώ ενσωματώνοντας στη δουλειά μου εκφράσεις. Πέρα όμως από τη γλώσσα έχω αλλάξει κι εγώ κι έχω μάθει περισσότερα πράγματα. Συνεπώς βλέπω λάθη τα οποία δεν θα τα έκανα σήμερα. Βέβαια δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι δεν υπάρχει κανένας μεταφραστής αλάνθαστος και θεωρώ μεγάλο λάθος να κρίνουμε τον μεταφραστή από τα λάθη του. Τον μεταφραστή πρέπει να τον κρίνουμε από το στυλ, το ύφος και τις συνειδητές επιλογές του. Οχι από τις αμέλειες ή τις αβλεψίες του.
Στα Χανιά θα μιλήσετε με θέμα “Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία και επανάσταση”. Η καλή λογοτεχνία είναι πολιτική;
Σίγουρα δεν υπάρχει μια καλή λογοτεχνία από αντικειμενική σκοπιά. Μπορεί να είναι άλλη η καλή λογοτεχνία για εμένα κι άλλη για εσάς. Πάντως έχει αποδειχθεί ιστορικά ότι τα έργα που άντεξαν στον χρόνο, είχαν να κάνουν όχι μόνο με τις προσωπικές σκέψεις και τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων, αλλά και με την κοινωνική διάσταση του ανθρώπου. Η “Μαντάμ Μποβαρύ”, ο “Δόκτωρ Ζιβάγκο” ή “Το κόκκινο και το μαύρο” είναι ερωτικές ιστορίες αλλά ουσιαστικά είναι κοινωνικά και πολιτικά και γι’ αυτό τον λόγο διαβάζονται σε όλες τις εποχές.
