Πολλές είναι οι παλιές ιστορικές βιομηχανίες και βιοτεχνίες των Χανίων, άλλες ιδιαίτερα γνωστές και άλλες λιγότερο, οι οποίες “μαρτυρούν” μια εποχή οικονομικής αίγλης, που ξεκινά από την Κρητική Πολιτεία (1898) και φτάνει έως την αποβιομηχάνιση (δεκαετία του 1970).
Η καλλιέργεια της ελιάς και της αμπέλου αποτέλεσαν την ισχυρή βάση για τη δημιουργία εργοστασίων μεταποίησης των προϊόντων, ελαιουργείων, σαπωνοποιείων και οινοποιείων, κάποια από τα οποία κατάφεραν να επιβιώσουν ακόμα και μετά το 1970, περίοδο κατεξοχήν αποβιομηχάνισης της Κρήτης. Κατά τα τέλη του 19ου και κατά τον 20ο αιώνα βιοτεχνίες και βιομηχανίες επεξεργασίας και μεταποίησης άλλων προϊόντων όπως του δέρματος, της κεραμικής και της υφαντουργίας, δίνουν μια εικόνα έντονης δημιουργικότητας.
«Το στίγμα τους άφησαν ιδιαίτερα οι Μικρασιάτες, που με την άφιξή τους, έφεραν μαζί τους πολύτιμες παραδόσεις όπως την σηροτροφία, την νηματουργία κ.ά. Οι πρόσφυγες με τις νέες ιδέες τους, την εμπειρία τους στο εμπόριο και την τεχνολογική τους ευελιξία, έδωσαν μεγάλη ώθηση στη βιομηχανική δύναμη του νομού μας γενικότερα», επισημαίνει η αρχιτέκτονας μηχανικός Πατρίτσια Γεωργακάκη.
«Στο πέρασμα του χρόνου, ωστόσο, λίγες εγκαταστάσεις διασώθηκαν, οι περισσότερες “χάθηκαν”, όμως από τα στοιχεία που διασώζονται μπορούμε να συμπεράνουμε ότι μνημειακή αρχιτεκτονική δεν υφίσταται στον νομό, αφού τα πρώτα βιοτεχνικά κτήρια, τουλάχιστον μέχρι το 1913, είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά με τις κατοικίες και πολλές φορές συνοδεύονταν από αυτές» προσθέτει η ίδια.
Μερική αναδρομή στις “διαδρομές” στην βιομηχανική και βιοτεχνική κληρονομιά μας, μέσα από την παρουσίαση κάποιων ιστορικών βιομηχανιών και βιοτεχνιών των Χανίων της περιόδου 1890-1970, άγνωστων για πολλούς σήμερα, που συνέδεσαν τη λειτουργία τους με την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη του τόπου μας.
EΛΑΙΟΥΡΓΙΑ – ΣΑΠΩΝΟΠΟΙΪΑ:
ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (ΕΤΕΛ )
Το εργοστάσιο που ονομαζόταν “Ελαιουργίες Ελλάδος”, αποτελούσε τμήμα μιας αλυσίδας εργοστασίων που λειτουργούσαν τόσο στα Χανιά, όσο και στην Κίσσαμο, στο Ρέθυμνο και άλλες πόλεις της Ελλάδας. Το κτήριο βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα το ΚΤΕΛ στην οδό Κυδωνίας 34. Πρωτολειτούργησε το 1932. Το 1941 καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς, αλλά αποκαταστάθηκε το 1946 και ξαναλειτούργησε μέχρι το 1974. Το κτήριο έχει κατεδαφιστεί. Ξανασυναντάμε την ΕΤΕΛ μετά το 1974 στο Καστέλλι, στη θέση Κουρφαλώνα όπου αργότερα εξαγοράστηκε και σήμερα αποτελεί το ελαιουργείο Γιαννούλη.
ΑΛΕΥΡΟΜΥΛΟΙ:
Κυλινδρόμυλοι Σούδα
Ο Πολογιώργης και ο Θεόδωρος Σουλάκος έφτιαξαν το 1922 μια ομόρρυθμη εταιρεία στο λιμάνι της Σούδας. Το 1941 καταστράφηκαν ολοσχερώς από τους βομβαρδισμούς. Ανακατασκευάζονται το 1950 από τους Μανουσάκη, Γαγάνη, Κουτρουμπά σε επταώροφο κτήριο με υπερσύγχρονα για την εποχή μηχανήματα με την ονομασία Κυλινδρόμυλοι Κρήτης, που το καθιστά μοναδικό στη ανατολή. Μετατρέπεται σε Ανώνυμη Εταιρεία, επεκτείνεται ακόμα και την περίοδο της αποβιομηχάνισης, παράγοντας εκτός από άλευρα και ζωοτροφές. Σήμερα λειτουργεί ακόμα και έχει προσθέσει εκτός από κτηριακές εγκαταστάσεις και έναν νέο τομέα αυτό των τυροκομικών.
Αλευρόμυλοι Κ. Μάνου στην Αγιά
Το 1910 ανήκε σε Τούρκο αγά και αγοράστηκε από τον Κ. Μάνο. Ο αλευρόμυλος λειτουργούσε με νερό που διοχετευόταν με υδραύλακα. Το 1912 προστέθηκε τμήμα ελαιουργίας (σε συγκροτήματα αλευρόμυλων ενσωματώνονται και ελαιουργεία ώστε να απασχολούνται οι εργάτες και τους μήνες του καλοκαιριού). Σώζεται σήμερα ένα τμήμα των ερειπίων του αλευρόμυλου, το οποίο λειτούργησε μέχρι το 1958
ΟΙΝΟΠΟΙΙΑ:
Συνεταιρισμός σταφιδοπαραγωγών “Σταφιδική”
Η Σταφιδική Ενωση Χανιων δημιουργήθηκε το 1929 όπου συμμετείχαν 24 Συνεταιρισμοί Σταφίδας του Νομού Χανιών, αντιπροσωπεύοντας καλλιεργητές σουλτανίνας, έκτασης 8.500 στρεμμάτων με μέση ετήσια παραγωγή 2.000 τόνους. Αρχικά βρισκόταν στην οδό Καλεργών με κατάληξη του κτηρίου στην Ακτή Ενώσεως του λιμανιού των Χανίων. Το εργοστάσιο της Σταφιδικής Ενωσης σταμάτησε να λειτουργεί το 1965, ενώ κατεδαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’90 σε πολύ κακή κατάσταση. Από τότε και μετά γινόταν μόνο συγκέντρωση σταφίδας στους αποθηκευτικούς χώρους που διέθετε η Σταφιδική Ενωση στην οδό Πατριάρχη Ιωννικείου 34, στη Νέα Χώρα, για λογαριασμό της Κεντρικής Συνεταιριστικής Ενωσης Σουλτανίνας Ηρακλείου.
Οινοποιείο Αποστολάκη, ιδιοκτησίας Αφών Αποστολάκη.
Κατασκευάστηκε το 1936 και λειτούργησε μέχρι το 1957 ως οινοπωλείο και ποτοποιείο στην οδό Χατζημιχάλη Νταλιάνη 46. Σήμερα, υφίσταται ως κτίσμα λειτουργεί με άλλη χρήση, διατηρώντας εσωτερικά μέρος του εξοπλισμού του.
Οινοποιείο Ξενάκη – Χαρτζουλάκη
Δημιουργήθηκε το 1926 στα Απτερα από τους Κοκκινάκη και Ρενιέρι υπό την ονομασία Απτερα. Το 1940 αγοράστηκε από τους Ξενάκη και Χαρτζουλάκη, οι οποίοι εκτός από την παραγωγή οινοπνεύματος παρήγαγαν και φωτιστικό οινόπνευμα. Σήμερα, δεν λειτουργεί αλλά είναι από τα λίγα βιομηχανικά κτήρια που παραμένουν σε σχετικά καλή κατάσταση .
ΧΥΜΟΠΟΙΗΣΗ:
Εργοστάσιο χυμοποίησης Κ. Μανωλικάκης
Το εργοστάσιο επεξεργασίας καφέ Κ. Μανωλικάκης -το πρώτο στην Κρήτη- πρωτοεγκαταστάθηκε το 1886 στον Κάτωλα (στη θέση που βρίσκεται σήμερα το κατάστημα Μπαρμπόπουλος). Το 1905 μεταφέρθηκε στην οδό Μουσούρων 18 ως χώρος πρατηρίου πώλησης ενώ το εργαστήριο χυμοποίησης λειτουργούσε στην οδό Θράκης και Αγίας Λαύρας (έχει κατεδαφιστεί). Το 1949 έως το 1977 δραστηριοποιήθηκε στην παραγωγή χυμού συμπυκνωμένων φρούτων. Σήμερα έχει εγκαταστάσεις στο ΒΙΟ.ΠΑ.
“Μίνως”
Ιδιοκτησίας Αφών Παυλαντωνέα. Κατασκευάστηκε το 1952 επί της οδού Χ”μιχάλη Νταλιάνη. Σταμάτησε τη λειτουργία του το 1988. Το κτήριο υφίσταται ακόμα αλλά με διαφορετική χρήση.
ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
ΣΤΡΑΤΟΥΔΑΚΗΣ ΣΤΕΛ.
Βιοτεχνία αγγειοπλαστικής που δημιούργησε ο Στρατουδάκης το 1850, ερχόμενος από τη Σίφνο, στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα, στην οδό Δρομονέρου 2.
Κατασκεύαζε κεραμίδια αλλά και πολλά διακοσμητικά αγγεία τα οποία ακόμα και σήμερα είναι περιζήτητα. Το εργαστήριο λειτούργησε μέχρι το 1968 και σήμερα έχει άλλη χρήση.
TΑΜΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓ.
Ο Γ. Ταμπακόπουλος ήρθε στην Κρήτη το 1924 κουβαλώντας όλη την τεχνογνωσία της αγγειοπλαστικής που ο ίδιος είχε μάθει από τον πατέρα του επίσης αγγειοπλάστη. Το εργαστήριο λειτούργησε επί της οδού Κυδωνίας μέχρι το 1960. Σήμερα το κτίσμα έχει κατεδαφιστεί.
ΠΛΙΝΘΟΠΟΙΙΑ – ΚΕΡΑΜΟΠΟΙΙΑ
ΠΛΙΝΘΟΠΟΙΙΑ “ΓΡΑΝΙΤΗΣ”
Ιδιοκτησίας Γαναδάκη-Ναξάκη, κατασκευάστηκε το 1954 στην Αγία Μαρίνα Κυδωνίας και λειτούργησε έως το έτος 1990. Το κτίσμα έχει κατεδαφιστεί
ΧΥΤΕΥΣΗ
ΜΕΛΑΜΠΙΑΝΑΚΗ
Το εργαστήριο Μελαμπιανάκη βρισκόταν στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα η Εθν. Τράπεζα στην Πλ. Αγοράς από το 1919 έως το 1940. Από αυτό το χυτήριο βγήκαν σχεδόν όλα τα μαντεμένια μπαλκόνια, κάγκελα και σιδερόπορτες των νεοκλασικών κτηρίων στα Χανιά.
Παπαδάκη
Στην οδό Χάληδων, στον χώρο του παλιού χαμάμ, από το 1940 έως το 1990 στεγαζόταν και λειτουργούσε καμπανοχυτήριο ιδιοκτησίας Γεώργιου Παπαδάκη. Σήμερα το κτίσμα υφίσταται με άλλη χρήση ενώ η επιχείρηση έχει μεταφερθεί στην Αγιά.
ΒΙΟΤΕΧΝΙΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ
Βιοτεχνία Αλίπαστων Σταματάκη
Λειτούργησε από το 1947 έως περίπου το 1952 στον Γαλατά σε χώρο που προηγουμένως είχε λειτουργηήσει και ως σαπωνοποιείο.
Σήμερα εν μέρει έχει κατεδαφιστεί.
ΒΥΡΣΟΔΕΨΙΑ
Συγκρότημα κτηρίων Οδός Βιβιλάκη
Βυρσοδεψεία κάνουν την εμφάνιση τους κατά την αιγυπτιακή κυριαρχία στην Κρήτη δηλαδή από το 1830-1845. Η μεγάλη άνθιση αρχίζει με την έλευση των Μικρασιατών (1923). Ο εξηλεκτρισμός του νομού έφερε αύξηση της παραγωγής δερμάτων και άνθηση των βυρσοδεψείων. Κατά το 1950 λειτουργούν 80 βυρσοδεψεία.
Το υπουργείο Περιβάλλοντος τον περασμένο Ιανουάριο προχώρησε στον χαρακτηρισμό ως διατηρητέων μίας ομάδας κτιρίων στην περιοχή, με σκοπό όχι μόνο τη διάσωση αλλά και την επαναχρησιμοποίηση αυτού του εξαιρετικού συνόλου βιομηχανικών κτιρίων.
Η υπουργική απόφαση προβλέπει τη χρήση τους για λόγους τουριστικούς με τη διατήρηση του εξωτερικού κελύφους των παλιών κατασκευών, όπως επίσης το αρμονικό δέσιμο της νέας χρήσης με την φυσιογνωμία της περιοχής.
Στις 8 Φεβρουαρίου 2019 υπεγράφη και η μελέτη για την εκπόνηση της αρχιτεκτονικής μελέτης ανάπλαση της περιοχής των Ταμπακαριών από τον τότε Δήμαρχο Χανίων, Τάσο Βάμβουκα, και την ανάδοχο μελετήτρια.
ΝΗΜΑΤΟΥΡΓΙΑ
Λαναροκλωστήριο Αφων Αποστολόπουλου
Τα πρώτα ίχνη της βιοτεχνίας ανάγονται στο 1922 όταν από την Μ. Ασία ο Νίκος Κετσετζής με τον αδελφό του φθάνουν στην Κρήτη.
Η πρώτη εγκατάσταση της βιοτεχνίας τους γίνεται σε κτήριο στην περιοχή της Σπλάντζιας του Αγ. Νικολάου το οποίο δεν εντοπίζεται και μάλλον έχει καταστραφεί κατά τους βομβαρδισμούς. Το 1929 τους παραχωρείται οικόπεδο στην οδό Σμύρνης, όπου κατασκευάζουν ένα νέο λαναροκλωστήριο που καταλάμβανε μια έκταση 500τ.μ. Το 1950 αγοράζουν άλλο ένα τμήμα όμορο του εργοστασίου τους, στον αρ. 11 της οδού Σμύρνης, όπου και κατασκεύαζαν κουβέρτες, υφαντά και φλοκάτες με την πρώτη ύλη να έρχεται κατευθείαν από τα χωριά του νομού.
Σήμερα το αρχικό κτήριο δεν διασώζεται άλλα συνεχίζεται η δραστηριότητά του σε μικρότερη έκταση στην οδό Σμύρνης.
ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ
Το 1937 ο Ιωαν. Αθανασιάδης, Μικρασιάτης, δημιουργεί ένα μεταξονηματουργείο στις Μουρνιές. Κατά την δεκαετία του ‘50 μεταφέρεται στην περιοχή της σημερινής Λεωφόρου Ηρακλείου και Ελύρου όπου δημιουργεί ένα εξαιρετικά σύγχρονο μεταξουργείο. Λειτούργησε έως το 1965. Σήμερα από το όλο συγκρότημα σώζεται μόνο μόνο ένα τμήμα (αποθήκη).
Ολος αυτός ο μνημειακός πλούτος αποκαλύφθηκε μέσα από το συνέδριο για τη βιομηχανική κληρονομιά στην Ελλάδα, που πραγματοποιήθηκε το 2015 στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου. Είχε οργανωθεί από το TICCIH (Διεθνές Ινστιτούτο για την Προστασία και Ανάδειξη της Βιομηχανικής Κληρονομιάς), το ICOMOS, την Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ και την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου Κρήτης σε επιστημονική επιμέλεια Αμαλίας Κωτσάκη, αναπληρώτριας καθηγήτριας.
Με την ευκαιρία αυτή οργανώθηκαν δύο ειδικές συνεδρίες για τη Βιομηχανική Κληρονομιά στην Κρήτη.
Η μια από αυτές περιέλαβε πρωτότυπες έρευνες για το θέμα, οι οποίες είχαν εκπονηθεί κατά τη διάρκεια του εαρινού εξαμήνου 2015 στο πλαίσιο του μαθήματος Νεοελληνική Αρχιτεκτονική και Πόλη – Εμβαθύνσεις που διδάσκει η Αμαλία Κωτσάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου Κρήτης. «Οι έρευνες αφορούσαν τα βιομηχανικά συγκροτήματα στο σύνολο της Κρήτης και έφεραν για πρώτη φορά στο φως πολύ σημαντικά στοιχεία για τη βιομηχανική κληρονομιά του νησιού, η οποία από ό,τι φάνηκε κάθε άλλο παρά αμελητέα ήταν, παρότι σήμερα τα αρχιτεκτονικά βιομηχανικά κατάλοιπα δεν το αποδεικνύουν» επισημαίνει στις “διαδρομές” η κα Κωτσάκη.
«Οι έρευνες αυτές πρόκειται να εκδοθούν και να αποτελέσουν την πρώτη σημαντική συμβολή στην τεκμηρίωση και μελέτη αυτών των ενδιαφερόντων αρχιτεκτονικών καταλοίπων που πέραν της αρχιτεκτονικής τους αξίας προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία για την οικονομία, την πολιτική και τη ζωή στη νήσο κατά το παρελθόν. Παράλληλα δίνουν εναύσματα για την αξιοποίηση όσων παρέμειναν», συμπληρώνει η ίδια.
Σημειώνεται ότι τα στοιχεία που παρουσιάζονται σήμερα κατέγραψε στην έρευνά της η αρχιτέκτονας μηχανικός Πατρίτσια Γεωργακάκη.
