Mία από τις γερμανικές φωτογραφίες των Χανίων που δημοσιεύσαμε τις τελευταίες βδομάδες, στάθηκε η αφορμή για το σημερινό μας θέμα. Πρόκειται για μια άποψη της διασταύρωσης των οδών Πόρτου και Κονδυλάκη στην “Οβριακή”, εκεί δηλαδή που βρισκόταν μέχρι το 1942 η κεντρική συναγωγή των Χανίων. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί το 1943 και από το κυρίως κτήριο της συναγωγής δε φαίνεται να διασώζεται παρά μονάχα ένας ισόγειος τοίχος. Στη συναγωγή της οδού Κονδυλάκη, τη γνωστή στην Εβραϊκή κοινότητα ως “Μπεθ Σαλόμ” (Beth Shalom) που σημαίνει Οίκος Ειρήνης, έχουμε αναφερθεί στο παρελθόν χωρίς όμως ιδιαίτερο αφιέρωμα. Η συναγωγή αυτή, που λεγόταν και “Νέα συναγωγή” σε αντιδιαστολή με την “παλιά”, την Ετζ Χαγίμ (“Δέντρο της Ζωής”) κτίστηκε το 1880 στη θέση ερειπωμένης παλιότερης, που χρονολογούνταν από τα χρόνια της βενετοκρατίας. Στους χάρτες των Χανίων του 17ου αιώνα εμφανίζονται και τα 2 κτίσματα στο εβραϊκό Ghetto, χωρίς όμως υπομνηματισμό. Λέγεται ότι η “παλιά” συναγωγή του Ετζ Χαγίμ στεγάστηκε σε πρώην ναό της Αγ. Αικατερίνης, όμως η Αγ. Αικατερίνη που αναφέρεται στις πηγές ήταν αρκετά βορειότερα, στην αρχή της Θεοτοκοπούλου, όπου και ο ομώνυμος προμαχώνας. Επίσης και οι διαστάσεις του μνημείου, καθώς και η γενική τους διαμόρφωση δε φαίνεται να σχετίζονται με ναό. Υπάρχει αναφορά σε παλιότερα εβραϊκά χρονικά ότι και οι 2 συναγωγές χρονολογούνται από τα μέσα του 15ου αιώνα.
Η συναγωγή Μπεθ Σαλόμ ανοικοδομήθηκε μπορούμε να πούμε μέσα στo πλαίσιo του “ανταγωνισμού προβολής” που χαρακτήριζε την οικοδόμηση θρησκευτικών κτισμάτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά τη μεταρρύθμιση του Τανζιμάτ (περίπου 1850). Αποτελούνταν από 2 μέρη: Την κυρίως “βασιλική”, στεγασμένη με θόλο και με προσανατολισμένη προς τη δύση και 3 ακόμη χώρους στεγασμένους με κεραμίδια.
Ο θόλος στηριζόταν σε σφενδόνια (τόξα) που πατούσαν σε δωρικές κολώνες. Είχε 2 παράθυρα από κάθε πλευρά εκτός από τη δυτική, όπου υπήρχε ένας φεγγίτης σε σχήμα που θύμιζε σταυρό αντί του συνήθους κυκλικού. Η είσοδος βρισκόταν στη νότια πλευρά, όπου υπήρχε και ένα παλιότερο χτισμένο άνοιγμα. Στο εσωτερικό υπήρχαν 3 πλάκες με αφιερωματικές επιγραφές, αποσπάστηκαν όμως για να μεταφερθούν στο Αρχαιολογικό μουσείο και καταστράφηκαν. Το σχήμα του κτίσματος είναι ευδιάκριτο στις προπολεμικές αεροφωτογραφίες των Χανίων, μια από τις οποίες δημοσιεύουμε εδώ. Η παραπάνω περιγραφή στηρίζεται κυρίως σε αντίστοιχη που αποτύπωσε παρατηρητικός επισκέπτης λίγες εβδομάδες πριν την καταστροφή της.
Η περιγραφή υπάρχει στο βιβλίο του κ. Ν. Σταυρουλάκη “The Jews of Crete” (Hania 2003). Το φθινόπωρο του 1942, σύμφωνα με πληροφορίες, η συναγωγή καταστράφηκε από βόμβα (που προερχόταν από συμμαχικό αεροπλάνο απ’ όσο μπορεί να συμπεράνει κανείς, εκτός κι αν πρόκειται για νάρκη τοποθετημένη από τα στρατεύματα κατοχής).
Τα ερείπια ισοπεδώθηκαν κι ενώ υπήρχαν ελπίδες ότι μεταπολεμικά το κτίσμα θα αναστηλωνόταν επειδή το τμήμα που βρισκόταν κάτω από το έδαφος δεν είχε καταστραφεί, μια απόφαση για τη δημιουργία πάρκου στη θέση αυτή, σταμάτησε κάθε παρόμοια σκέψη. Αργότερα, με νέα διευθέτηση στη ίδια θέση κτίστηκαν σπίτια.
Στην πρώτη φωτογραφία, τμήμα της Εβραϊκής συνοικίας των Χανίων το 1937. Η συναγωγή διακρίνεται στη διασταύρωση Πόρτου και Κονδυλάκη, ένα ημιδιώροφο σχετικά μακρύ κτίσμα με αμφικλινή στέγη (εσωτερικά ήταν θολωτή). Λίγο βορειότερα διακρίνεται παρόμοιου σχήματος κτήριο που επίσης δε σώζεται σήμερα. Απέναντι, με τη μεγάλη στέγη το σαπουναριό που κάποτε στέγαζε την “Αποσπερίδα” (σήμερα το κουφάρι του στεγάζει την ταβέρνα “Έλα”).
Στη δεύτερη, λεπτομέρεια από το χάρτη του Corner των αρχών του 17ου αιώνα με σημειωμένη τη θέση των 2 συναγωγών (η επισήμανσή μας, 1 για την Μπεθ Σαλόμ και 2 για την Ετζ Χαγίμ).
Στην τρίτη, η γερμανική φωτογραφία του 1943 με τη διασταύρωση Πόρτου -Κονδυλάκη. Από τη συναγωγή δε μένει παρά μόνο τμήμα του δυτικού τοίχου. Το τριώροφο δίπλα (δυτικά) του ερειπίου της γκρεμίστηκε αργότερα, σήμερα σώζεται μόνο το πρώτο από αριστερά. Απέναντι διακρίνεται το κτίσμα της πρώην “Αποσπερίδας”.
Στην τέταρτη, που όπως και την πέμπτη τις έχουμε αναδημοσιεύσει στις “Φωτοαναδρομές” με αριθμό 372, το εσωτερικό της συναγωγής με τον χαρισματικό Αβραάμ Ευλαγόν (1846-1933) όρθιο στο κέντρο. Ο ίδιος ήταν εδώ από το 1876 και πρωτοστάτησε στην ανοικοδόμηση της συναγωγής Μπεθ Σαλόμ. Από το βιβλίο “The Jews of Crete” του κ. Σταυρουλάκη.
Στην πέμπτη, το εσωτερικό κατά την ημέρα της Ενωσης, με το “θρόνο” που είχε ετοιμαστεί για τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Διακρίνεται ο “σταυρόσχημος” (για διακοσμητικούς λόγους) φεγγίτης του δυτικού τοίχου. Προέρχεται από τη συλλογή των φωτογραφιών που κατέχει ο Φιλολογικός Σύλλογος “Ο Χρυσόστομος”.
Στην έκτη, σπόρος σταριού με ανάγλυφες τις 10 Εντολές, χαραγμένες από το χέρι του Ευλαγόν. Ενας τέτοιος σπόρος σώζεται και σήμερα σε ιδιωτική συλλογή.
Στην έβδομη τέλος, λεπτομέρεια από φωτογραφία Αυστριακού περιηγητή του 1946 με το διπλανό στη συναγωγή κτήριο στο βάθος της οδού Κονδυλάκη. Σήμερα δε σώζεται ούτε αυτό.
