Τα χημικά της Συρίας στη Μεσόγειο

Δρ Γιάννης Θ. Πολυράκης*

Α. Αντί Προλόγου
Πολύς λόγος γίνεται τελευταία για την σκοπούμενη καταστροφή του χημικού οπλοστασίου της Συρίας, αυτούσιου ή μετά από υδρόλυση, στη λεκάνη της Μεσογείου, θέμα, που ανέδειξε η έγκριτη εφημερίδα “Χανιώτικα νέα”.
Παρά το ότι δεν γνωρίζουμε το είδος των χημικών ουσιών που αποτελούν το εν λόγω οπλοστάσιο, αλλά ούτε και τα προϊόντα της σκοπούμενης (εφόσον γίνει) υδρόλυσής τους, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μια συνοπτική εικόνα των συνεπειών της χημικής ρύπανσης (γενικά) ανοιχτών υδάτων στην ανθρώπινη υγεία, αλλά και σε εκείνη των λοιπών έμβιων, παραθέτοντας λίγα        -αλλά αντιπροσωπευτικά- παραδείγματα, αντλούμενα από τη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία.

Β. Η Μεσόγειος θάλασσα 1,2
Η Μεσόγειος αντιπροσωπεύει το 1% των παγκόσμιων θαλάσσιων εκτάσεων, αλλά περιέχει το 6% του συνόλου των θαλάσσιων ειδών. Η ακτογραμμή της Μεσογείου εκτείνεται σε 46.000 χιλιόμετρα και 22 χώρες.
Οι περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο είναι πλούσιες σε ενδημικά είδη.
Η ποικιλία της πανίδας υπολογίζεται σε 25.000 είδη, όπου περισσότερα από τα μισά είναι ενδημικά. Μερικά από τα πιο απειλούμενα είδη του πλανήτη ζουν εδώ, όπως η μεσογειακή φώκια μοναχός (monachus-monachus). Τα αλιευτικά της αποθέματα έχουν μειωθεί στο 20% του πραγματικού φυσικού πλούτου σε ορισμένες περιοχές.
Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ενωμένων Εθνών υπολογίζει ότι κάθε χρόνο χύνονται στη Μεσόγειο 650 εκατομμύρια τόνοι λυμάτων, 129.000 τόνοι ορυκτέλαιου, 60.000 τόνοι υδραργύρου, 3.800 τόνοι μολύβδου και 36.000 τόνοι φωσφορικών αλάτων. Επιπλέον το 70% των αποβλήτων στη Μεσόγειο δεν έχει υποστεί κανενός είδους επεξεργασία. Η ρύπανση φθάνει επίσης στη θάλασσα μέσω των ποταμών της περιοχής, οι οποίοι είναι αποδέκτες βιομηχανικών και αγροτικών λυμάτων. Το γεγονός ότι η Μεσόγειος είναι κλειστή θάλασσα -με ουσιαστική διέξοδο το Γιβραλτάρ- και με ρυθμό ανανέωσης υδάτων τα 80 έως 90 χρόνια την καθιστά, πολύ ευαίσθητη στη ρύπανση.
Σήμερα η κατάσταση στη Μεσόγειο βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο.
Η αναγνώριση της αναπτυσσόμενης κρίσης έχει δημιουργήσει αυξημένη πολιτική θέληση να αντιμετωπιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα και να διασφαλιστεί η οικονομική και κοινωνική σταθερότητα και συνοχή. Οι περισσότερες χώρες έχουν αναπτύξει προγράμματα για το Περιβάλλον κι έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση της Βαρκελώνης, απόδειξη της καλής τους θέλησης για ουσιαστική επίλυση της κρίσης.1
Σύμφωνα με έρευνα επιστημόνων του Εργαστηρίου Υγιεινής της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ., που παρουσιάσθηκε στο 5ο Επιστημονικό Συνέδριο της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ. στη Θεσσαλονίκη το 2009, η Μεσόγειος είναι από τις πιο ρυπασμένες θάλασσες, αφού μεταξύ 1977 και 2007 δέχτηκε περίπου 321.000 τόνους πετρελαιοειδών και πολλές χιλιάδες τόνους λυμάτων με χημικές ενώσεις, βαρέα μέταλλα, PCBs (πολυχλωριωμένα διφαινύλια ή κλοφέν) και DDT. 2
Θα δώσουμε στη συνέχεια λίγα παραδείγματα επιπτώσεων χημικής ρύπανσης ανοιχτών υδάτων στην υγεία ανθρώπου και έμβιων γενικά, σε μια προσπάθεια ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης και αναλογισμού, του: «Τι είχαμε, τι έχουμε, τι μας πρέπει!».

Γ. Παραδείγματα επιπτώσεων χημικής ρύπανσης ανοικτών υδάτων

1. Η περίπτωση (σύνδρομο) της Minamata (και ο υδράργυρος)3
Η μικρή παραθαλάσσια πόλη  βρίσκεται στην Επαρχία Kumamoto της Ιαπωνίας, στη θάλασσα Yasushiro  στο νησί Kyushu.
Διατροφή των κατοίκων κυρίως ψάρια και άλλα θαλασσινά. Μετά τον πόλεμο ιδρύθηκε η χημική εταιρεία Chisso που παρήγαγε ακεταλδεΰδη και βινυλοχλώριδιο, με ενώσεις υδραργύρου ως καταλύτες. Τα υγρά απόβλητα του εργοστασίου χωρίς κάποια κατεργασία, κατέληγαν στα νερά του κόλπου της Minamata.
Από το 1950 και κυρίως το 1952, παρατηρήθηκε μια ιδιόμορφη συμπεριφορά στις γάτες, οι οποίες, παρουσίαζαν δείγματα τρέμουλου, κραύγαζαν με πόνο, έκαναν παράξενες κινήσεις και ορισμένες φορές “αυτοκτονούσαν” πέφτοντας στη θάλασσα. Ψάρια άρχισαν να πεθαίνουν σε μεγάλες ποσότητες και ορισμένα θαλασσοπούλια έπεφταν νεκρά. Το 1956 εμφανίσθηκαν οι πρώτοι ασθενείς στην περιοχή που έπασχαν από νευρολογικά συμπτώματα άγνωστης αιτίας (συσπάσεις, αδυναμία ελέγχου των κινήσεων, πόνοι στα άκρα, αδυναμία ορθής άρθρωσης και ομιλίας).
Η επιστημονική έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η νευρολογική ασθένεια (ανθρώπων και άλλων εμβίων), ήταν αποτέλεσμα της δηλητηρίασης από ενώσεις – παράγωγα του μεθυλιωμένου υδραργύρου από τη μονάδα παραγωγής ακεταλδεΰδης του εργοστασίου της Chisso στη Minamata (όπου χρησιμοποιούσαν ενώσεις υδραργύρου ως καταλύτες), αλλά και από το εργοστάσιο της βιομηχανίας Showa Denko, που βρίσκονταν στον ποταμό Agano. Τα απόβλητα του εργοστασίου περιείχαν υψηλές συγκεντρώσεις υδραργύρου, ο οποίος με την επίδραση μικροοργανισμών μετατράπηκε σε διμεθυλ-υδράργυρο που εισήλθε στην τροφική αλυσίδα (πλαγκτόν, μικρά ψάρια, μεγαλύτερα κ.ο.κ.). Η τροφική αλυσίδα λειτουργεί ως κλίμακα βιοσυσσώρευσης και βιομεγέθυνσης. Οι ενώσεις αυτές συσσωρεύονταν εξαιτίας της λιποδιαλυτότητάς τους στους λιπώδεις ιστούς των ψαριών και οι κάτοικοι (και τα λοιπά έμβια) δηλητηριάζονταν σιγά – σιγά με την κατανάλωση των τοπικών ψαριών, που ήταν η κύρια τροφή τους. Το 1965, ασθένεια με ίδια συμπτώματα παρουσιάσθηκε και στην περιοχή του ποταμού Agano της Επαρχίας Niigata της Ιαπωνίας.
Η νευρολογική ασθένεια ονομάσθηκε από τότε  Ασθένεια  Minamata – Niigata.
Μέχρι το 2001 παρουσιάσθηκαν 2.265 περιπτώσεις στην περιοχή του κόλπου της Minamata με την ανωτέρω νευρολογική ασθένεια, σε ορισμένες περιπτώσεις και νεαρά παιδιά που γεννήθηκαν με νευρολογικές διαταραχές καθώς και 690 άτομα στην περιοχή του ποταμού Agano.
Μετά από το ατύχημα της Minamata, η συγκέντρωση υδραργύρου στα ψάρια εμπορίου έχει γίνει αντικείμενο έρευνας και ελέγχων από επιστήμονες και Αρχές, αντίστοιχα. Έτσι το 1979 η FDA (Food and Drug Administration) καθιέρωσε ανώτατα επίπεδο συγκέντρωσης στα βρώσιμα ψάρια το 1,0 mgHg/kg νωπού βάρους, δεδομένου ότι ο υδράργυρος θεωρείται ως πιθανός κίνδυνος για πολλά εμπορικά είδη ψαριών όπως η παλαμίδα, ο βακαλάος, ο ισπανικός κολιός, ο καρχαρίας, ο ξιφίας και ο τόνος.4
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, το 2001 καθιέρωσε το μέγιστο επιτρεπόμενο όριο στα μικρά ψάρια το 0.5 mg Hg/Kg νωπού βάρους, ενώ στα μεγάλα ψάρια (καρχαριοειδή, τόνος κ.ά.) το 1.0 mg Hg/Kg νωπού βάρους  (κανονισμός ECNo466/2001)3
Τέλος, και σε σχέση με αυτό το βαρύ μέταλλο, η πρόσληψη υδραργύρου από τον άνθρωπο σε περίπτωση που δεν υπάρχει έκθεση στον χώρο εργασίας, γίνεται μέσω της διατροφής. Ο μεθυλ-υδράργυρος στα ιχθυηρά και στα προϊόντα τους, αποτελεί το 85% του υδραργύρου στη συνολική πρόσληψη από τη διατροφή.3

2. H περίπτωση της λίμνης Apopka
των Ηνωμένων Πολιτειών (και τα  περιβαλλοντικά οιστρογόνα)3:
Τα τελευταία χρόνια, έχει διαπιστωθεί ότι η παρουσία στο περιβάλλον διαφόρων συνθετικών και φυτικών ουσιών επηρεάζει με πολλούς τρόπους τις ορμονικές λειτουργίες των εμβίων. Ουσίες μεταξύ αυτών που έχουν οιστρογονική δραστηριότητα χαρακτηρίζονται ως περιβαλλοντικά οιστρογόνα (environmental estrogens), οικοοιστρογόνα (ecoestrogens), μιμητές οιστρογόνων (estrogen mimics) ή ξενοοιστρογόνα (xenoestrogens).
Περιβαλλοντικά οιστρογόνα που συναντώνται (από τη φύση τους) στα φυτά λέγονται φυτοοιστρογόνα (phytoestrogens). Ορισμένα περιβαλλοντικά οιστρογόνα προσαρτώνται στους δέκτες οιστρογόνων (μέσω εξειδικευμένων κυττάρων) με την ίδια κατά προσέγγιση σχέση με τα κανονικά οιστρογόνα, συνιστώντας ένα εν δυνάμει καταστροφέα της αναπαραγωγικής ανατομίας και φυσιολογίας. Μπορούν κατά συνέπεια να θεωρηθούν ως διασπαστές της ενδοκρινούς λειτουργίας. Σύμφωνα επίσης με την EMS (Environmental Media Services): «Ο όρος περιβαλλοντικά οιστρογόνα περιλαμβάνει όλες τις ουσίες οι οποίες μιμούνται την ορμόνη οιστρογόνο, περιλαμβανομένων συνθετικών χημικών ουσιών και ουσιών που απαντώνται σε φυτά όπως το τριφύλλι, τα φασόλια και άλλα ψυχανθή, όλα τα σιτηρά και πολλά καρποφόρα και λαχανικά».
Τα χημικά (περιβαλλοντικά) οιστρογόνα τα οποία διαφέρουν από τα φυτοοιστρογόνα σε πολλά σημεία, απαντώνται σε: Εντομοκτόνα (DDT, DDE -μεταβολίτης του DDT- endosulfan, dieldrin, methoxychlor, kepone, dicofol, toxaphene και chlordane), Ζιζανιοκτόνα (alachlor, atrazine και nitrofen), Μυκητοκτόνα (benomyl, mancozeb και tributyl), Νηματοδοκτόνα (aldicarb και το dibromochloropropane). Επίσης, σε βιομηχανικές χημικές ουσίες (PCBs, διοξίνη και βενζοπυρένιο), βαρέα μέταλλα (Fe, Hg, Cd), προϊόντα που σχετίζονται με πλαστικά (bisphenol A, phthalates), φαρμακευτικά προϊόντα και βιομηχανικά προϊόντα οικιακής χρήσεως.
Η βεβαιότητα για τη δράση των μιμητών οιστρογόνων ενισχύθηκε με τη διαπίστωση ότι ορισμένα μη θηλαστικά, άρχισαν να εμφανίζουν κάποιες ιδιόρρυθμες αλλαγές στην αναπαραγωγική ανατομία και στη γονιμότητά τους. Ερευνητές του Πανεπιστημίου στη Φλώριδα παρατήρησαν από το 1994 και εντεύθεν, μείωση των πληθυσμών του αλιγάτορα στη λίμνη Apopka. Διαπιστώθηκε ότι πολλοί νεαροί αρσενικοί αλιγάτορες παρουσίαζαν feminization (εκθήλυνση – θηλυπρέπεια), δηλαδή είχαν μικρότερο μέγεθος πέους από το κανονικό, ανώμαλους όρχεις, υψηλότερα επίπεδα οιστρογόνων στο αίμα και χαμηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης από ότι τα κανονικά αρσενικά άτομα της ίδιας ηλικίας. Επιπλέον, θηλυκοί αλιγάτορες εμφάνιζαν υπερβολική ωορρηξία και πολλαπλή νουκλεΐνη (nuclein) σε μερικά από τα πλεονάζοντα ωάρια των ωοθηκών τους καθώς και επίπεδα οιστρογόνων στο αίμα, διπλάσια του συνήθους. Λεπτομερής εξέταση απέδωσε το φαινόμενο στη μαζική απόρριψη DDT στη λίμνη κατά το 1980 λόγω διαρροής από παρακείμενο εργοστάσιο.  Συμπέρασμα των ερευνητών ήταν ότι η μείωση των πληθυσμών του αλιγάτορα σχετιζόταν με την έκθεση του αναπαραγωγικού συστήματός του στο DDT και στους μεταβολίτες του DDD, DDE και χλωρο-DDT καθώς και στο οργανοχλωριωμένο dicofol.

3. Η περίπτωση των Μεγάλων Λιμνών            των Ηνωμένων Πολιτειών3
Ο σπουδαιότερος μεταβολίτης του DDT δηλαδή το DDE, αποτελεί ένα ξενοοιστρογόνο εναποτιθέμενο στους υποδοχείς λίπους του ανθρωπίνου σώματος για δεκαετίες. Ιστορικά, υπάρχουν αναφορές επίδρασης μιμητών οιστρογόνων σε διάφορα είδη ψαριών κυρίως στα ύδατα των Μεγάλων Λιμνών (Great Lakes) των Η.Π.Α. όπου ανιχνεύονται υψηλές συγκεντρώσεις υπολειμμάτων DDT και PCBs. Οι επιδράσεις περιελάμβαναν εκθήλυνση (feminization) των αρσενικών καθώς και ερμαφροδιτισμό! Στην πραγματικότητα τα ψάρια λειτουργούν ως βαρόμετρα των επιδράσεων της ρύπανσης του υδάτινου όγκου από ξενοοιστρογόνα. Μια ένδειξη της έκθεσης είναι η παρουσία στο αίμα των αρσενικών ψαριών της πρωτεΐνης βιτελλογενίνη (vitellogenin) που συναντάται στη λέκιθο του αβγού. Κανονικά η βιτελλογενίνη παράγεται στο ήπαρ μόνο των θηλυκών υπό τη διέγερση οιστρογόνου από τις ωοθήκες.
Μεγαλύτερη συγκέντρωση περιβαλλοντικών οιστρογόνων παρατηρείται σε ζώα που ευρίσκονται σε υψηλά επίπεδα της τροφικής αλυσίδας. Στη λεκάνη των Μεγάλων Λιμνών, αρσενικά διαφόρων ειδών γλάρων και γερακιών διατρεφόμενα από ρυπασμένα ψάρια εκδηλώνουν ερμαφροδιτικές αλλαγές και αυξημένη θνησιμότητα των εμβρύων!  Επιπρόσθετα, η στειρότητα και των δύο φύλων του πάνθηρα στη Φλώριδα, συνδέεται με τη διατροφή του από ζώα που έχουν εκτεθεί σε φυτοφάρμακα με οιστρογονική δράση!

4. Επιπτώσεις των περιβαλλοντικών οιστρογόνων στον άνθρωπο3
Εφόσον τα ξενοοιστρογόνα προκαλούν τέτοιες δραματικές αναπαραγωγικές επιπτώσεις σε σπονδυλωτά περιλαμβανομένων και των θηλαστικών, είναι εύλογο το ερωτηματικό των επιπτώσεων και στον άνθρωπο. Πριν μερικά χρόνια, ερευνητές του Πανεπιστημίου στο Μισούρι των Η.Π.Α., προειδοποίησαν ότι οι αναπαραγωγικοί μηχανισμοί των θηλαστικών έχουν αρκετές ομοιότητες που αιτιολογούν την υπόθεση των επιδράσεων ουσιών, που διαταράσσουν την ορμονική ισορροπία και στον άνθρωπο.
Ερευνητές στις Η.Π.Α., αναφέρουν την ελάττωση του σπέρματος σε πληθυσμούς των Η.Π.Α. και 20 άλλων χωρών, ύστερα από συσχέτιση των παρατηρήσεών τους με 61 σχετικές μελέτες που ανακοινώθηκαν από το 1938 μέχρι το 1990. Την ελάττωση απέδωσαν στην αυξημένη συγκέντρωση των περιβαλλοντικών οιστρογόνων. (Υπάρχουν φυσικά και οι εναλλακτικές ερμηνείες, όπως για παράδειγμα η αύξηση των κρουσμάτων των αφροδίσιων νοσημάτων). Πάντως, η προσβολή από καρκίνο των όρχεων (testicular cancer) ο οποίος τυπικά εμφανίζεται σε νέους άνδρες ηλικίας 20-30 ετών, έχει αυξηθεί σε όλο τον κόσμο! Επιπρόσθετα, πειράματα στην Αγγλία οδήγησαν στη διαπίστωση αυξημένων κρουσμάτων κρυψορχισμού (ο οποίος έχει ως συνέπεια τη μόνιμη στειρότητα σε περίπτωση μη διορθωτικής επέμβασης) και υποσπαδίας. Οι απόψεις για την ερμηνεία του γεγονότος διίστανται, δεδομένου ότι ορισμένοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι οι ανωμαλίες αυτές οφείλονται σε περιβαλλοντικά οιστρογόνα ενώ άλλοι δεν δέχονται την άποψη αυτή και προτείνουν περαιτέρω διερεύνηση του φαινομένου.

Δ. Η ρύπανση των θαλασσών (συνοπτικά)3,4,6
Η θαλάσσια ρύπανση, έχει και οικονομικές επιπτώσεις ιδιαίτερα σε περιοχές που οι τοπικές κοινωνίες ή σε μεγαλύτερη διάσταση το κράτος, εξαρτάται οικονομικά από την αλιεία και τον τουρισμό. Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες επιβαρύνουν τους ωκεανούς με ένα τεράστιο αριθμό χημικών ουσιών. Σύμφωνα με παγκόσμια δεδομένα, 63.000 διαφορετικές χημικές ουσίες είναι αυτή τη στιγμή σε χρήση για διάφορες δραστηριότητες παγκοσμίως με τις 3.000 από αυτές να αποτελούν το 90% της παγκόσμιας παραγωγής, ενώ περίπου 1.000 νέες συνθετικές ουσίες προστίθενται κάθε χρόνο στην παγκόσμια αγορά. Τα αστικά απόβλητα επιβαρύνουν τη θάλασσα με θρεπτικά συστατικά, παθογόνους μικροοργανισμούς και βαρέα μέταλλα.
Η χρήση του πετρελαίου και της πυρηνικής ενέργειας προκαλούν επίσης είτε βραχέα μεγάλα επεισόδια ρύπανσης είτε μακροχρόνιες επιβαρύνσεις.
Σημειώνεται ότι, 4.500 ενώσεις από όλες τις παραπάνω, θεωρείται ότι ανήκουν στην πιο επικίνδυνη και σημαντική κατηγορία και χαρακτηρίζονται ως επίμονοι οργανικοί ρύποι (POPs-Persistent Organic Pollutants) καθώς αποδομούνται εξαιρετικά δύσκολα και με αργό ρυθμό. Εχουν την τάση να συσσωρεύονται σε διάφορα μέρη των θαλάσσιων και των χερσαίων οργανισμών, και κυρίως στον λιπώδη ιστό, προκαλώντας ορμονικές δυσλειτουργίες και συνεπώς προβλήματα στην αναπαραγωγή, ανάπτυξη νεοπλασιών, καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος και προβλήματα στην ανάπτυξη των νέων οργανισμών.

Ε. Επίλογος – Επισημάνσεις
Από τα ανωτέρω ολίγα εκτεθέντα, ανακύπτουν σαφώς εύλογες οι ανησυχίες για τη σκοπούμενη απόρριψη του (άγνωστης σύνθεσης) χημικού οπλοστασίου της Συρίας, στην (κλειστή) λεκάνη της Μεσογείου.  Οι λαοί γύρω από τη Μεσόγειο, ίσως τα επόμενα χρόνια να βρεθούν «εγκλωβισμένοι» σε μια θάλασσα άκρως δηλητηριασμένη, και εστία κινδύνου για την υγεία τους, και για την επιβίωσή τους εν τέλει. Ούτε καθησυχάζει το γεγονός της σκοπούμενης υδρόλυσης των χημικών ουσιών του υπόψη οπλοστασίου πριν την απόρριψή τους στη Μεσόγειο, δεδομένου ότι και τα προϊόντα υδρόλυσης μια χημικής ουσίας, δεν είναι πάντα αθώα και αβλαβή.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των οργανοφωσφορούχων parathion και methyl-parathion τα οποία στο υδάτινο περιβάλλον υδρολύονται σε π-νιτροφαινόλη, μια ουσία που μπορεί πολύ εύκολα παρουσία χλωρίου να μετατραπεί σε π-νιτροχλωροφαινόλη, ένωση άκρως επικίνδυνη για την υγεία.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με δημοσίευμα της 23-5-2013 της έγκριτης εφημερίδας “Η Καθημερινή”:  «Ομόφωνα η Ολομέλεια της Βουλής ψήφισε την Πέμπτη το απόγευμα τον κυρωτικό νόμο περί της Σύμβασης για την Προστασία της Μεσογείου Θάλασσας από τη Ρύπανση και περί Συναφών Πρωτοκόλλων. Με τον νόμο αυτό επικυρώνεται η Απόφαση της 16ης Συνάντησης των Συμβαλλόμενων Μερών στο Πρωτόκολλο σχετικά με τις Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές και τη Βιολογική Ποικιλομορφία στη Μεσόγειο, συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στο Μαρακές του Μαρόκου το 2009….»6
Δεν γνωρίζουμε το νομικό περιεχόμενο των ανωτέρω. Όπως και να έχει όμως, τούτο αποτελεί άραγε «κενό γράμμα» ενώπιον της σκοπούμενης ενέργειας κάποιων «Ισχυρών» που υποθηκεύουν το μέλλον των λαών προκειμένου να εξυπηρετήσουν μια κοντόφθαλμη όσο και πρόχειρη πολιτικο-στρατιωτική λύση;
Τέλος, εν κατακλείδι: Φανταστείτε ένα κόσμο, στον οποίο δεν θα υπάρχουν πλέον δελφίνια να συντροφεύουν τον ταξιδιάρη άνθρωπο στο αέναο ταξίδι του για την αναζήτηση της Ιθάκης του, έναν κόσμο στον οποίο δεν θα μπορούνε να κολυμπάνε πλέον ψάρια και παιχνιδιάρες φώκιες, μα και ένα κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι δεν θα μπορούνε πλέον να βουτάνε στα κύματα…

ΠΗΓΕΣ:
1. Εκθεση του Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση, WWF.
2. WORLD.gr. 2009: Απειλή για την ανθρώπινη υγεία, η ρύπανση της Μεσογείου.
3. Γιάννης Θ. Πολυράκης. 2009. Ρύπανση του Περιβάλλοντος από Αγροχημικά.
Αθήνα, 461 σελ. (και πηγές σε αυτό).
4. Ντούλα Μαρία. 2010. Φαινόμενα ρύπανσης στο θαλάσσιο περιβάλλον. Επιπτώσεις
στις Βιοκοινωνίες.
5.  «Η Καθημερινή», 23-5-2013: Επικυρώθηκε η Σύμβαση για Προστασία της
Μεσογείου από τη Ρύπανση.
6.Greenpeace 2008, http://www.greenpeace.org/international/footer/search?q=Oceans

*γεωπόνος – συγγραφέας, τ. διδάσκων Πολυτεχνείου Κρήτης στη βαθμίδα αναπληρωτή καθηγητή