Το έργο LIFE CONOPS, σε συνεργασία με τη Γενική Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας & Κοινωνικής Μέριμνας (διευθυντής κ. Καμπάνης Νικόλαος), διενεργεί τακτικούς εντομολογικούς ελέγχους σε όλη την Κρήτη για τον εντοπισμό και την καταγραφή της εποχικής διακύμανσης του ασιατικού κουνουπιού τίγρης, αλλά και άλλων χωροκατακτητικών κουνουπιών (invasive species). Από τις επιστημονικές μελέτες του LIFE CONOPS προέκυψε ότι τόσο οι υπάρχουσες κλιματικές συνθήκες όσο και η κλιματική αλλαγή φαίνεται να καταδεικνύουν τον Ν. Χανίων ως μία από τις καταλληλότερες περιοχές για την εισαγωγή και εγκατάσταση του ασιατικού κουνουπιού “τίγρης” (Aedes albopictus).
Η συνεργασία του Μπενάκειου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου (συντονιστής δρ Μιχαηλάκης Αντώνιος) με τη Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας & Κοινωνικής Μέριμνας Π.Ε. Χανίων (προϊστάμενος κ. Νικολακάκης Δημήτριος) οδήγησε στον σχεδιασμό και την υλοποίηση επισταμένης εντομολογικής έρευνας στα Χανιά. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι τους τελευταίους μήνες σταθεροί πληθυσμοί από το ασιατικό κουνούπι τίγρης εντοπίζονται σε διάφορες περιοχές των Χανίων. Το νέο αυτό φαινόμενο είναι υπό συνεχή εντομολογική παρακολούθηση και η συλλογή των δεδομένων συντελεί θετικά στη μελλοντική ορθή διαχείρισή του από τους αρμόδιους φορείς (π.χ. επίπεδο Δήμων ή/και Περιφέρειας).
Το Aedes albopictus (κν. ασιατικό κουνούπι τίγρης) επισκέφτηκε αρχικά τη Μεγαλόνησο ως τουρίστας, αλλά φαίνεται ότι η “παραδοσιακή κρητική φιλοξενία” του προσέφερε τις κατάλληλες συνθήκες προκειμένου να γίνει μόνιμος κάτοικος του νησιού.
Το ασιατικό κουνούπι τίγρης είναι ίσως το πιο “γνωστό” έντομο παγκοσμίως απασχολώντας συνεχώς την κοινή γνώμη και τα Μ.Μ.Ε. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να προσπαθήσει να πληροφορήσει το κοινό ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα παραπληροφόρησης και πανικού.
Ο εντοπισμός του ασιατικού κουνουπιού “τίγρης” (Aedes albopictus) στα Χανιά
Στις 25/9/2015 τα “Χανιώτικα νέα” είχαν δημοσιεύσει ένα άρθρο με τίτλο “Το ευρωπαϊκό έργο LIFE CONOPS «παγιδεύει» τα Χανιά”, στο οποίο αναφερόταν η έρευνα που διενεργεί τους τελευταίους μήνες το έργο LIFE CONOPS στα Χανιά. Αναλυτικότερα, η εντομολογική έρευνα αφορά στον εντοπισμό και την καταγραφή της εποχικής διακύμανσης του ασιατικού κουνουπιού τίγρης, αλλά και άλλων χωροκατακτητικών κουνουπιών (invasive species). Η έρευνα αυτή πραγματοποιείται από το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας & Κοινωνικής Μέριμνας Π.Ε. Χανίων, με προϊστάμενο τον κ. Νικολακάκη Δημήτριο και την εταιρεία Υγειονομική Κρήτης, με επιστημονικό υπεύθυνο τον κ. Δασκαλάκη Δημήτρη.
Τα αποτελέσματα της εντομολογικής έρευνας έδειξαν ότι στα Χανιά το ασιατικό κουνούπι τίγρης όχι μόνο έχει εισαχθεί, αλλά έχει αρχίσει να αναπτύσσει και σταθερούς πληθυσμούς. Λόγω των καιρικών συνθηκών είναι δυνατόν να παρατηρείται σε ορισμένα σημεία της πόλης σημαντική όχληση ιδίως τις πρωινές ώρες, η οποία δεν είχε παρατηρηθεί τα προηγούμενα χρόνια.
Τι είναι τα χωροκατακτητικά είδη και ποιοι οι λόγοι της εξάπλωσής τους;
Σε ένα παγκοσμιοποιημένο διεθνές περιβάλλον η ελεύθερη και αδιάκοπη διακίνηση εμπορευμάτων και ανθρώπων έχει διευκολύνει την εξάπλωση των μη ιθαγενών ειδών (non-native species) σ’ ολόκληρη τη Γη. Τα είδη (φυτά και τα ζώα) που εισέρχονται σε νέους βιοτόπους μπορούν να κυριαρχήσουν στην ενδημική χλωρίδα ή πανίδα και να βλάψουν το σύνολο ενός φυσικού οικοσυστήματος, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου. Οι εν λόγω οργανισμοί είναι γνωστοί ως «χωροκατακτητικά είδη» (invasive species).
Πέραν της εντατικοποίησης του εμπορίου και των ταξιδιών, το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής αποτελεί επίσης μια πολύ σημαντική παράμετρο ερμηνείας της επέκτασης, αλλά και εγκαθίδρυσης νέων ειδών σε οικοσυστήματα που παλαιότερα δεν απαντόνταν. Η μεταβολή της παγκόσμιας θερμοκρασίας δημιουργεί τις κατάλληλες εκείνες συνθήκες για την επιβίωση και την ανάπτυξή τους σε νέες περιοχές. Δεδομένων μάλιστα των μελλοντικών προβλέψεων για το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, αναμένεται επιδείνωση της κατάστασης.
Το ασιατικό κουνούπι τίγρης (Aedes albopictus): ένα ενδιαφέρον βιογραφικό…
Το ασιατικό κουνούπι τίγρης θεωρείται ως το περισσότερο εισβάλλον χωροκατακτητικό είδος κουνουπιού παγκοσμίως. Κατατάσσεται μάλιστα στη λίστα των 100 σημαντικότερων εισβαλλόντων ειδών, βάσει των διαταραχών που προκαλούνται στη βιοποικιλότητα των περιοχών εισβολής, αλλά και των επιπτώσεων που προκαλούνται στην υγεία του ανθρώπου. Από τη Νοτιοανατολική Ασία, όπου και ενδημούσε στο παρελθόν, τα τελευταία 30 – 40 χρόνια έχει εξαπλωθεί στη βόρεια, κεντρική και νότια Αμερική, σε περιοχές της Αφρικής, στη βόρεια Αυστραλία και σε διάφορες χώρες της νότιας κυρίως Ευρώπης. Ειδικότερα, το 1985 εντοπίστηκε για πρώτη φορά στο Δυτικό Ημισφαίριο, (Χιούστον, Η.Π.Α.) και ήταν η αρχή της ταχείας διασποράς του σε πολλές χώρες του κόσμου.
Το εμπόριο των χρησιμοποιημένων ελαστικών (αυτοκινήτων) θεωρείται ως ο κύριος τρόπος διασποράς του είδους τόσο στην αμερικανική ήπειρο όσο και παγκοσμίως.
Τρόποι διαχείρισής του
Το ασιατικό κουνούπι τίγρης προτιμά να αναπαράγεται σε στάσιμα νερά στο οικιακό και περι-οικιακό περιβάλλον, ενώ παράλληλα τα ενήλικα κουνούπια δεν μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις για αναζήτηση τροφής. Συνεπώς, ο λεπτομερής έλεγχος για την ύπαρξη εστιών ανάπτυξης και ο περιορισμός (π.χ. αποστράγγιση) ή ο κατάλληλος χειρισμός τους (π.χ. κάλυψη) στις κατοικίες και τους γύρω χώρους συμβάλλουν στον έλεγχο του πληθυσμού του κουνουπιού αυτού.
Επιπλέον, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα συνήθη μέτρα ατομικής προστασίας από τα τσιμπήματα των κουνουπιών. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η χημική αντιμετώπιση του ασιατικού κουνουπιού τίγρης, όπως και γενικά των κουνουπιών, πρέπει να κατευθύνεται κυρίως στην αντιμετώπιση των προνυμφών που αναπτύσσονται στις εστίες στάσιμου νερού.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι συνήθεις ψεκασμοί για την αντιμετώπιση των περισσότερων ειδών κουνουπιών δεν επιφέρουν εξίσου ικανοποιητικά αποτελέσματα ενάντια στο συγκεκριμένο είδος κουνουπιού, λόγω της διαφορετικής βιολογίας και οικολογίας του. Για τον λόγο αυτό, η αποτελεσματική καταπολέμηση του συγκεκριμένου είδους μπορεί να γίνει μόνο σε επίπεδο Δήμου ή άλλου φορέα Τοπικής Αυτοδιοίκησης με την κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος αντιμετώπισης που θα συμπεριλαμβάνει την ενημέρωση του κοινού για τη βιολογία του συγκεκριμένου κουνουπιού και την ενεργή συμμετοχή του στην αντιμετώπισή του (π.χ. περιορισμό μικρών εστιών νερού). Πρέπει τέλος, να τονιστεί ότι τα προγράμματα καταπολέμησης του ασιατικού κουνουπιού τίγρης και γενικότερα των κουνουπιών θα πρέπει να αρχίζουν νωρίς (Μάρτιο – Απρίλιο) όταν οι πληθυσμοί των κουνουπιών είναι ακόμη σχετικά μικροί και διαχειρίσιμοι.
Η συνεισφορά του έργου LIFE CONOPS στη διαχείριση του ασιατικού κουνουπιού τίγρης
Στο έργο LIFE CONOPS εκτός από το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινσ/το (που έχει και τον συντονισμό) συμμετέχουν Ινστιτούτα, ιδιωτικές εταιρείες και δημόσιοι φορείς από Ελλάδα και Ιταλία. Αναλυτικότερα, από την Ελλάδα οι εταίροι που συμμετέχουν στο πρόγραμμα είναι το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το ΕΚΕΦΕ “Δημόκριτος”, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αστικού Περιβάλλοντος και Ανθρώπινου Δυναμικού – Πάντειο Πανεπιστήμιο και οι εταιρείες ONEX Hellenic-services Provision Private Company-Security Systems και TERRA NOVA Environmental Engineering Consultancy Ltd. Αντίστοιχα από την Ιταλία συμμετέχουν η Azienda Sanitaria Locale Cesena, η Azienda Unita Sanitaria Locale Ravenna, το CENTRO AGRICOLTURA AMBIENTE “G.NICOLI” S.R.L. και η Regione Emilia-Romagna – Public Health Service.
Το έργο LIFE CONOPS θα αναπτύξει 12 πρωτότυπες παγίδες παρακολούθησης κουνουπιών και θα τις εγκαταστήσει πιλοτικά σε περιοχές υψηλού κινδύνου τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία συμβάλλοντας θετικά στην ανάπτυξη ολοκληρωμένων σχεδίων διαχείρισης των χωροκατακτητικών κουνουπιών. Τα σχέδια διαχείρισης εξασφαλίζουν αφενός τον έλεγχο της εξάπλωσης και της εγκατάστασής τους σε όλη την Ευρώπη και αφετέρου την προστασία του περιβάλλοντος. Ειδικότερα για τη χώρα μας, τα δεδομένα που σχετίζονται με τη διασπορά, την εποχική διακύμανση και τη δυνατότητα ανάπτυξης ανθεκτικότητας στα εγκεκριμένα βιοκτόνα των χωροκατακτητικών κουνουπιών κρίνονται απαραίτητα για τον σχεδιασμό και εφαρμογή των κατάλληλων μέτρων αντιμετώπισής τους.
Ειδικότερα για τα Χανιά έχει προγραμματιστεί να τοποθετηθεί πρωτότυπη παγίδα παρακολούθησης στον Κρατικό Αερολιμένα Χανίων “Δασκαλογιάννης” ως ένα από τα σημαντικότερα πιθανά σημεία εισόδου νέων ειδών κουνουπιών στην Κρήτη. Το έργο LIFE CONOPS εδώ και μήνες, σε στενή συνεργασία με τον πρώην αερολιμενάρχη κ. Καστρινάκη Σταύρο, έχει ήδη εξασφαλίσει από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας τις απαραίτητες άδειες για την εγκατάσταση της παγίδας στον χώρο του αεροδρομίου.
Επιπλέον, λόγω της πρωτοεμφανιζόμενης παρουσίας του ασιατικού κουνουπιού τίγρης στα Χανιά το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αστικού Περιβάλλοντος και Ανθρώπινου Δυναμικού – Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο πλαίσιο του έργου LIFE CONOPS, θα πραγματοποιήσει ειδικές μελέτες προκειμένου να γίνει λεπτομερής καταγραφή των κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων από το συγκεκριμένο φαινόμενο.
Ως γνωστόν το «προλαμβάνειν βέλτιστον του θεραπεύειν» -σε οικονομικούς όρους- είναι ο επιθυμητός στόχος. Η έως τώρα εμπειρία από την Ιταλία, που έχει αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα από το ασιατικό κουνούπι τίγρης, διδάσκει ότι ένας σωστός και στοχευμένος σχεδιασμός πρόληψης (ελεγχόμενοι ψεκασμοί, χαρτογράφηση, ενημέρωση της κοινής γνώμης κ.λπ.) ίσως να κοστίζει τελικά λιγότερο, συγκριτικά με την απώλεια της κοινωνικό-οικονομικής ευημερίας που ίσως κληθεί να επωμιστεί μια κοινωνία, λόγω των συνεπειών που ενέχει η εξάπλωση των χωροκατακτητικών ειδών.
Τέλος, θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως το γεγονός ότι το φαινόμενο είναι υπό συνεχή εντομολογική παρακολούθηση συντελεί θετικά στη μελλοντική ορθή διαχείρισή του από τους αρμόδιους φορείς (π.χ. επίπεδο Δήμων ή/και Περιφέρειας). Αξίζει να σημειωθεί ότι η απουσία κατανόησης της σημασίας της σωστής αντιμετώπισης των κουνουπιών (και γενικότερα των αρθροπόδων υγειονομικής σημασίας) οδηγεί στην αναποτελεσματικότητα των διενεργούμενων μέτρων αντιμετώπισής τους, οδηγώντας πολλές φορές σε κινδύνους για τη δημόσια υγεία και σπατάλη δημόσιου χρήματος.
Ερωτήσεις – Απαντήσεις
Πότε εντοπίστηκε πρώτη φορά στην Ευρώπη;
Στην Ευρώπη εντοπίστηκε πρώτα το 1979 στις ακτές της Βόρειας Αλβανίας, σε μεγάλους σωρούς από χρησιμοποιημένα ελαστικά. Στη συνέχεια εντοπίστηκε στην Ιταλία (1990) και έπειτα ακολούθησε μία ραγδαία εξάπλωσή του σε πολλές περιοχές της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας. Από το 1999 έχει εντοπιστεί σε πολλές χώρες της κεντρικής και νότιας Ευρώπης, όπως στη Γαλλία (1999), στο Βέλγιο (2000), στο Μαυροβούνιο (2001), στην Ελβετία (2003), στην Ελλάδα (2003 – 2004), στην Κροατία και στην Ισπανία (2004), στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη και Σλοβενία (2005), στην Ολλανδία (2005), στη Γερμανία (2007), στη Βουλγαρία και την Τουρκία (2012).
Πότε εντοπίστηκε πρώτη φορά στην Ελλάδα;
Το ασιατικό κουνούπι τίγρης στην Ελλάδα εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Κέρκυρα και τη Θεσπρωτία από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας τη διετία 2003 – 2004. Εκτοτε το “κουνούπι τίγρης” έχει εντοπιστεί και σε άλλες περιοχές της χώρας, όπως στην Κεντρική Μακεδονία, στη Θεσσαλία, στην Πελοπόννησο και σε όλη την Αττική.
Πώς είναι και ποιες οι “συνήθειές” του;
Το ασιατικό κουνούπι τίγρης είναι ένα κανονικό σε μέγεθος κουνούπι (μήκος σώματος 5 – 6 mm), παρόμοιο με εκείνο του κοινού κουνουπιού (Culex pipiens), ενώ το σώμα του είναι μαύρου χρώματος με λευκές ρίγες στον θώρακα, την κοιλιά και τα πόδια (εκεί οφείλεται και το όνομα “τίγρης”).
Τα θηλυκά είναι επιθετικά και τσιμπούν συνήθως κατά τη διάρκεια της ημέρας, κυρίως νωρίς το πρωί (6 – 8 π.μ.) και αργά το απόγευμα (4 – 6 μ.μ.). Συνήθως ψάχνουν για τροφή κοντά στο έδαφος και προτιμούν να τσιμπούν στις περιοχές των αστραγάλων και των γονάτων. Εκτός από τον άνθρωπο τσιμπούν με ευκολία και άλλα θηλαστικά (περιστασιακά τρέφονται και με αίμα πτηνών).
Μετά από κάθε γεύμα αίματος και αφού ωριμάσουν τα αβγά τους (2 – 3 ημέρες) τα θηλυκά αναζητούν κατάλληλες εστίες ανάπτυξης των προνυμφών τους. Η μέση αναπαραγωγική ικανότητα κυμαίνεται στα 300 – 350 αβγά ανά θηλυκό. Τα αβγά συνήθως προσκολλώνται στα τοιχώματα των εστιών νερού και αντέχουν στην ξηρασία για αρκετούς μήνες.
Οι προνύμφες αναπτύσσονται σε μικρές φυσικές ή τεχνητές συλλογές νερού όπως κοιλότητες δέντρων ή βράχων, μικρά δοχεία που συγκρατούν νερό, βάζα, βαρέλια, παλιά ελαστικά αυτοκινήτων, ανθοδοχεία, πιατάκια γλαστρών, κ.ά. Ανάλογα με τη θερμοκρασία και τη διαθεσιμότητα της τροφής το στάδιο της προνύμφης διαρκεί 5 – 10 ημέρες και της νύμφης 2 – 3 ημέρες. Τα θηλυκά ζουν 4 με 8 εβδομάδες στο εργαστήριο, αλλά μπορεί να επιβιώσουν έως και 3 με 6 μήνες. Τέλος, έχει μικρή ακτίνα πτήσης, συνήθως 100 – 200 μέτρα.
Εκτός από την όχληση μεταδίδει και ασθένειες;
Κατ’ αρχάς θα πρέπει να τονίσουμε ότι σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι κάθε φορά που δεχόμαστε ένα τσίμπημα από κουνούπι αυτομάτως κινδυνεύουμε από κάποια ασθένεια. Για να μεταδώσει ένα κουνούπι ασθένεια κατά τη διάρκεια του τσιμπήματος θα πρέπει νωρίτερα να έχει λάβει το αντίστοιχο παθογόνο που μπορεί να μεταδώσει. Τα παθογόνα που μπορούν να μεταδοθούν με τα κουνούπια προσλαμβάνονται με το γεύμα αίματος από τον ξενιστή που φέρει το παθογόνο και στη συνέχεια μεταφέρονται με το σάλιο του κουνουπιού στον νέο ξενιστή. Αυτό σημαίνει ότι για να συμβεί κάτι τέτοιο θα πρέπει η ασθένεια να ενδημεί στην περιοχή μας σε μεγάλη κλίμακα (σε ανθρώπους) και με ταυτόχρονη παρουσία του διαβιβαστή (κουνούπι).
Ανεξάρτητα από την ικανότητα μετάδοσης ασθενειών σημαντικό πρόβλημα αποτελεί και η έντονη όχληση που προκαλεί με τα τσιμπήματά του κυρίως σε αστικές περιοχές όπου καθίσταται δύσκολη η αντιμετώπισή του. Η όχληση που προκαλεί είναι έντονη και πολλές φορές η αντίδραση ευαισθησίας στο δέρμα των θυμάτων είναι εμφανής προκαλώντας κοκκινίλες, φαγούρα ή και εξανθήματα.
Οι σημαντικότερες ασθένειες που μεταδίδονται με το ασιατικό κουνούπι τίγρης είναι ο ιός του Δάγκειου πυρετού, ο ιός Chikungunya καθώς και οι νηματώδεις του γένους Dirofilaria που προκαλούν ασθένειες κυρίως στα σκυλιά, αλλά και στους ανθρώπους, γνωστές ως διροφιλαριάσεις.
Μεταδίδει τον Ιό του Δυτικού Νείλου;
Σχετικά με τον Ιό του Δυτικού Νείλου, στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ότι οι κύριοι φορείς του είναι έντονα ορνιθόφιλα είδη κουνουπιών, που ανήκουν κυρίως στο γένος Culex. Η αναφορά στον ιό του Δυτικού Νείλου, παρόλο που το ασιατικό κουνούπι τίγρης δεν φαίνεται να εμπλέκεται στον κύκλο της ασθένειας στη φύση, έγκειται στη σπουδαιότητα της συγκεκριμένης ασθένειας για τη χώρα μας, μετά τις πρόσφατες επιδημίες που καταγράφηκαν με επίκεντρο τη βόρεια Ελλάδα τα έτη 2010 – 2012.
Μεταδίδει την ελονοσία;
Θα πρέπει, επίσης, να διευκρινιστεί ότι το ασιατικό κουνούπι τίγρης δεν μεταδίδει το πλασμώδιο της ελονοσίας καθώς η ελονοσία μεταδίδεται αποκλειστικά με κουνούπια του γένους Anopheles (ανωφελή). Η αναφορά στην ελονοσία γίνεται καθώς από το 2009 σε ορισμένες περιοχές της χώρα μας κάθε χρόνο καταγράφονται μεμονωμένα αυτόχθονα κρούσματα της συγκεκριμένης ασθένειας.
Ποιες είναι οι σημαντικότερες κοινωνικο-οικονομικές διαστάσεις του προβλήματος;
Μια από τις σημαντικότερες, και λιγότερο ίσως κατανοητές, διαστάσεις της εισβολής και εγκατάστασης του ασιατικού κουνουπιού τίγρης, είναι οι επιπτώσεις που έχει στην οικονομία και την κοινωνία. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση δαπανά τουλάχιστον 12 δισεκατομμύρια ευρώ τον χρόνο για τον έλεγχο των χωροκατακτητικών ειδών και των καταστροφών που αυτά προκαλούν.
Η παρουσία του ασιατικού κουνουπιού τίγρης επιφέρει συνέπειες όπως η μείωση αποδοτικότητας στις εξωτερικές (χειρωνακτικές, αγροτικές) εργασίες λόγω όχλησης, η μείωση αθλητικών και λοιπών δραστηριοτήτων αναψυχής στην ύπαιθρο, η δυσφήμηση και μείωση τουριστικής επισκεψιμότητας λόγω όχλησης κ.ά. Όλα αυτά με τη σειρά τους επιφέρουν τεράστιο οικονομικό κόστος.
*επιστημονικός υπεύθυνος του έργου LIFE CONOPS, Τμήμα Εντομολογίας και Γ. Ζωολογίας,
Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, e-mail: a.michaelakis@bpi.gr
Eχω τρομοκρατηθει.-
Εχω τρομοκρατηθει.-