Οι κλιματικές αλλαγές που βιώνουμε σήμερα και οι οποίες θα επιταθούν το επόμενο διάστημα του 21ου αιώνα, σύμφωνα με τα πιθανά σενάρια αναμένεται να επιφέρουν πολλές περιβαλλοντικές αλλαγές και να κάνουν πιο δύσκολη τη ζωή των κατοίκων σε πολλές περιοχές του κόσμου, απειλώντας την ασφάλεια και την επιβίωση των κοινωνιών τους. Οι κλιματικές αλλαγές περιλαμβάνουν ακραία καιρικά φαινόμενα, αποψίλωση των δασών, μόλυνση των υδάτων, υποβάθμιση και ερημοποίηση της γεωργικής γης, μείωση της βιοποικιλότητας και των ιχθυοαποθεμάτων κ.ά.
Είναι δύσκολο και αβέβαιο σήμερα να προβλεφθεί το μέγεθος των κλιματικών αλλαγών, ο χρόνος κατά τον οποίο θα πραγματοποιηθούν, το μέγεθος των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και ο βαθμός που θα επηρεαστούν διάφορες περιοχές του πλανήτη. Ομως είναι σχεδόν σίγουρο έως βέβαιο ότι πέρα από τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τα οποία σε κάποιο βαθμό τα βιώνουμε σήμερα, θα υπάρξουν επιπτώσεις στην πρόσβαση σε νερό, στην παραγωγή τροφίμων, στη χρήση της γης, στην υγεία των ατόμων, στις βροχοπτώσεις και στα πλημμυρικά φαινόμενα κ.α.
Υπολογίζεται ότι οι κλιματικές αλλαγές θα επηρεάσουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τις ζωές πάνω από 1 δισ. ατόμων, οι οποίοι στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ζουν στις αναπτυσσόμενες και όχι στις ανεπτυγμένες χώρες. Εκτός από τους γεωγραφικούς λόγους, οι κλιματικές αλλαγές θα πλήξουν εντονότερα τις αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς αυτές δεν διαθέτουν τις τεχνολογικές, οργανωτικές και κοινωνικές υποδομές για να ανταποκριθούν στις περιβαλλοντικές προκλήσεις και αλλαγές είτε αυτές είναι αργές, όπως η σταδιακή μείωση των υδάτων και η ερημοποίηση των εδαφών, είτε γρήγορες όπως ένα ακραίο κλιματικό φαινόμενο π.χ. ένας τυφώνας.
Σήμερα, υπάρχει μεγάλη σύμπτωση απόψεων και συναίνεση ότι ο πλανήτης θα γνωρίσει μία πρωτοφανή περιβαλλοντική κρίση τον 21ο αιώνα. Οι πρώτες τεκμηριωμένες απόψεις για το θέμα αυτό ανάγονται πριν 40 περίπου χρόνια όταν η έκθεση του Κλαμπ της Ρώμης με τίτλο “Τα όρια της μεγέθυνσης” το 1972, αναφέρθηκε εκτενώς στο θέμα αυτό. Οι ανθρώπινες κοινωνίες μπορούν να ανταποκριθούν με διάφορους τρόπους όταν υφίστανται περιβαλλοντικές αλλαγές και καταστροφές. Οι άνθρωποι μπορεί να παραμείνουν στη περιοχή τους, να μην κάνουν κάτι και να υποστούν τις συνέπειες των αλλαγών. Μπορούν επίσης να παραμείνουν στη περιοχή και να πραγματοποιήσουν διάφορες αλλαγές στο τρόπο και την οργάνωση της ζωής τους, για να προσαρμοστούν καλύτερα στα συμβάντα. Τέλος μπορεί να αποφασίσουν να εγκαταλείψουν τη περιοχή τους και να μεταναστεύσουν είτε μέσα στη χώρα τους, είτε σε κάποια άλλη χώρα. Ο τρόπος με τον οποίο θα αντιδράσουν οι κάτοικοι εξαρτάται από το μέγεθος των περιβαλλοντικών αλλαγών και τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας τους. Οπως έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά κοινωνίες οι οποίες στο παρελθόν δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τις έντονες κλιματικές αλλαγές κατέρρευσαν (Νησιά του Πάσχα, Γροιλανδία, κ.α. ).
Μερικές περιοχές είναι πολύ ευάλωτες στις περιβαλλοντικές αλλαγές όπως π.χ. τα νησιά των Μαλβίδων στον Ινδικό ωκεανό. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος των νησιών βρίσκεται σε ύψος μικρότερο του 1 μέτρου από την επιφάνεια της θάλασσας, τα νησιά αυτά είναι πολύ ευάλωτα στην αύξηση της στάθμης των θαλασσών και στις τροπικές καταιγίδες.
Ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι οι φυσικές και οι περιβαλλοντικές καταστροφές είναι εν μέρει ανθρωπογενείς. Ετσι μία τροπική καταιγίδα γίνεται φυσική καταστροφή μόνο εάν μία κοινωνία είναι απροετοίμαστη και ευάλωτη στις επιπτώσεις της. Εάν αντίθετα υπάρχει σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης, εάν τα σπίτια είναι καλοχτισμένα και υπάρχουν οι υποδομές αντιμετώπισης εκτάκτων φαινομένων, τότε οι επιπτώσεις της καταιγίδας είναι ελεγχόμενες και οπωσδήποτε λιγότερες. Το ίδιο συμβαίνει και στη περίπτωση διαφόρων περιβαλλοντικών αλλαγών όπως π.χ. της μείωσης των βροχοπτώσεων και της ξηρασίας σε μία περιοχή. Εάν η κοινωνία είναι καλά οργανωμένη και εύπορη μπορεί να αντιμετωπίσει με διάφορους τρόπους ικανοποιητικά μία τέτοια περιβαλλοντική αλλαγή. Αντίθετα, σε μια αναπτυσσόμενη χώρα το προαναφερθέν φαινόμενο μπορεί να έχει πολύ χειρότερες επιπτώσεις, καθώς λείπουν οι υποδομές και τα χρήματα για την αντιμετώπισή του.
Οι φυσικές και περιβαλλοντικές καταστροφές οδηγούν ορισμένες φορές τους ανθρώπους σε μετακινήσεις από το τόπο τους δηλαδή γίνονται περιβαλλοντικοί πρόσφυγες. Ο όρος αυτός έχει καθιερωθεί τις τελευταίες δεκαετίες και σε αντιδιαστολή με τους πολιτικούς και οικονομικούς πρόσφυγες αναφέρεται σε ανθρώπους εκτοπισμένους για περιβαλλοντικούς λόγους, δηλαδή σε άτομα που λόγω αιφνίδιων ή βαθμιαίων αλλαγών στο περιβάλλον οι οποίες επηρεάζουν δυσμενώς τη ζωή τους, υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν τον συνήθη τόπο διαμονής τους είτε προσωρινά, είτε μόνιμα. Οι προβλέψεις για τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες μέχρι το 2050 ποικίλουν, αλλά είναι ανησυχητικές καθώς αναφέρονται σε δεκάδες ή και εκατοντάδες εκατομμύρια κατοίκους, δεδομένου ότι οι κλιματολογικές αλλαγές θα επηρεάσουν σημαντικά πάνω από 1 δισ. άτομα. Καθώς οι ανεπτυγμένες χώρες είναι πιο οργανωμένες και πλούσιες από τις αναπτυσσόμενες, θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν καλύτερα και πιο αποτελεσματικά τις περιβαλλοντικές καταστροφές. Συνεπώς ο μεγαλύτερος αριθμός των περιβαλλοντικών προσφύγων θα προέρχεται στο μέλλον από τις αναπτυσσόμενες χώρες.
Το Μπανγκλαντές αποτελεί μία φτωχή αναπτυσσόμενη χώρα η οποία, όπως οι Μαλβίδες νήσοι, είναι ιδιαίτερα ευάλωτο στις κλιματικές αλλαγές. Αρκετά εκατομμύρια άνθρωποι ζουν στις παράκτιες περιοχές του οι οποίοι βρίσκονται σε πολύ μικρό ύψος πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και οι οποίες προφανώς θα κατακλυστούν με νερά, καθώς η στάθμη των νερών της θάλασσας θα ανέρχεται. Οι παράκτιες αυτές περιοχές είναι επίσης πολύ ευάλωτες σε τροπικούς κυκλώνες. Η χώρα αυτή δεν έχει τις οικονομικές δυνατότητες της Ολλανδίας για να δημιουργήσει φράγματα ανάσχεσης των νερών της θάλασσας και αποφυγής των τροπικών κυκλώνων. Δυστυχώς τα υπάρχοντα μαθηματικά μοντέλα κλιματικών αλλαγών δεν μπορούν σήμερα να προβλέψουν ακριβώς το μέγεθος και τον χρόνο εκδήλωσης των αλλαγών αυτών.
Διαφορετικές είναι οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών στις αναπτυσσόμενες και στις ανεπτυγμένες χώρες. Το 1991 ο τροπικός κυκλώνας “Γκόρκι” στο Μπανγκλαντές σκότωσε 138.000 ανθρώπους και άφησε άστεγους 10 εκατομμύρια. Το επόμενο έτος ο κυκλώνας “Αντριου” ισχυρότερος από τον προηγούμενο χτύπησε την Φλώριδα και την Λουϊζιάνα των Η.Π.Α. με πολύ λιγότερες επιπτώσεις σκοτώνοντας 65 άτομα και προκαλώντας την μετεγκατάσταση σχετικά λίγων. Η διεθνής βοήθεια προς τις ευάλωτες και αναπτυσσόμενες χώρες για την αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών είναι σημαντική. Στη περίπτωση αυτή χρηματοδοτούνται δράσεις είτε για τη προσαρμογή των κοινωνιών στις κλιματικές αλλαγές είτε για τη πραγματοποίηση δραστηριοτήτων προς τη κατεύθυνση του μετριασμού των κλιματικών αλλαγών. Δυστυχώς όμως οι αναπτυσσόμενες χώρες δεν διαθέτουν πολλές φορές τις υποδομές και την τεχνογνωσία για να αξιοποιήσουν επωφελώς τη βοήθεια αυτή.
Χώρες όπως οι νήσοι Μαλβίδες, που γνωρίζουν με αρκετή βεβαιότητα ότι θα αντιμετωπίσουν σύντομα πρόβλημα λόγω των κλιματικών αλλαγών λαμβάνουν τα μέτρα τους που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την αγορά εκτάσεων σε παρακείμενες χώρες, όπως η Ινδία και η Αυστραλία, που θα μπορούσε να μεταναστεύσει στο μέλλον ο πληθυσμός τους. Δυστυχώς αν και γνωρίζουμε ότι στο μέλλον θα υπάρξουν ισχυρά μεταναστευτικά ρεύματα περιβαλλοντικών προσφύγων δεν γνωρίζομε τις διαδρομές τους, τις χώρες εξόδου και τις χώρες υποδοχής τους. Καθώς οι Ευρωπαϊκές χώρες και οι ανεπτυγμένες χώρες της Ασίας αντιμετωπίζουν σήμερα οξύ δημογραφικό πρόβλημα είναι υποχρεωμένες να εξετάσουν τη προοπτική της ελεγχόμενης μετανάστευσης στις κοινωνίες τους.
Η επιλογή της χώρας που θα κατευθυνθεί ο περιβαλλοντικός πρόσφυγας εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως η ύπαρξη δυνατοτήτων απασχόλησης σε αυτή, το επίπεδο των μισθών της, τα υπάρχοντα δίκτυα στήριξης των μεταναστών, η μεταναστευτική πολιτική της χώρας εξόδου, αλλά και υποδοχής κ.ά. Καθώς στη χώρα μας ο πληθυσμός γηράσκει και αναμένεται να μειωθεί στο μέλλον καθώς η γεννητικότητα είναι κάτω του 2,1 του ορίου δηλαδή της αναπλήρωσης του πληθυσμού πιθανώς η ελεγχόμενη εισροή περιβαλλοντικών προσφύγων να αποτελούσε μία λύση στο δημογραφικό μας πρόβλημα. Πώς όμως θα επηρεάσουν τη χώρα μας οι κλιματικές αλλαγές όσον αφορά το θέμα των περιβαλλοντικών προσφύγων; Θα υπάρξουν απότομες ή σταδιακές περιβαλλοντικές καταστροφές που θα οδηγήσουν συμπολίτες μας να μεταναστεύσουν για περιβαλλοντικούς λόγους; Μήπως θα είμαστε στο μέλλον μία χώρα υποδοχής περιβαλλοντικών προσφύγων όπως υποδεχόμεθα σήμερα οικονομικούς μετανάστες; Από ποιες χώρες θα προέρχονται στο μέλλον οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες που πιθανώς θα δεχθούμε; Θα προέρχονται από χώρες των Βαλκανίων ή από χώρες της Αφρικής και της Νότιας Ασίας; Εχουμε σκεφτεί και προβλέψει σήμερα τη δημιουργία κατάλληλων πολιτικών που θα σχετίζονται με τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες του μέλλοντος;
Στα ερωτήματα αυτά θα πρέπει να είμαστε σε θέση να απαντήσουμε για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε σύντομα το πρόβλημα των περιβαλλοντικών προσφύγων, αποτέλεσμα των παρατηρούμενων κλιματικών αλλαγών στο πλανήτη.
* Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει Ενεργειακή και Περιβαλλοντική Τεχνολογία στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
