Tην προηγούμενη βδομάδα αναφερθήκαμε στον Aymar Pluvinel και στις φωτογραφίες που είχε τραβήξει από τα Χανιά του 1890. Μεταξύ των φωτογραφιών του, υπάρχει και μία με το χαμένο τουρκικό “Κονάκι” στη βορειοδυτική γωνία του Καστελιού. Αφορμή για το σημερινό δημοσίευμα αποτέλεσε εκτός από τη συγκεκριμένη φωτογραφία, άλλη μία που ανακάλυψα τελευταία και δείχνει ένα τμήμα της βόρειας πλευράς της ίδιας συνοικίας λίγο πριν τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εργασίες που καθημερινά εκτελούνται για τη συντήρηση και την ανάδειξη του σημαντικού οχυρωματικού περιβόλου της χανιώτικης ακρόπολης εξακολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον, μαζί με τα όποια ανασκαφικά αποτελέσματα προέκυψαν τελευταία, αυτά όμως αποτελούν αντικείμενο επιστημονικής έρευνας των ειδικών. Οπως απέδειξε η έρευνα των τελευταίων χρόνων, ο βυζαντινός περίβολος του Καστελιού ανήκει κυρίως στην πρωτοβυζαντινή περίοδο (7ος μ.Χ. αιώνας) μ’ ένα μικρό τμήμα να ανήκει σε προγενέστερη περίοδο (Ελληνιστικοί χρόνοι) και πολλές μεταγενέστερες επισκευές. Την εποχή εκείνη είχαν αρχίσει οι Αραβικές επιδρομές που πολύ ταλαιπώρησαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ανάλογα φρούρια -ακροπόλεις είχαν δημιουργηθεί στο Ηράκλειο, τη Ρόδο και αλλού. Το φρούριο του Καστελιού είχε τέσσερις συνολικά μεγαλύτερες ή μικρότερες πύλες, οι οποίες είχαν κατά μέρος αναδιαμορφωθεί την περίοδο της βενετοκρατίας μαζί με τμήματα του υπόλοιπου τείχους. Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα σώζονταν οι τρεις απ’ αυτές: Η ανατολική, που σωζόταν μέχρι το 1954, η δυτική, μεγαλύτερη απ’ όλες, που μέχρι την καθαίρεσή της διέσωζε υπολείμματα βυζαντινών τοιχογραφιών στο εσωτερικό της, η νότια, τα “Σκαλάκια” που όφειλε τ’ όνομά της στη σκάλα που οδηγούσε από το επίπεδο της ακρόπολης στο επίπεδο του δρόμου και τέλος η βόρεια, που φαίνεται πως καθαιρέθηκε μετά τα μέσα του 19ου αιώνα (πριν το 1890). Ενυδρη τάφρος αρκετού πλάτους περιέβαλε το φρουριακό συγκρότημα, του οποίου η επικοινωνία με τη έξω πόλη γινόταν όπως φαίνεται με γέφυρες. Το οικοδομικό υλικό, δόμοι μεγάλων διαστάσεων από την αρχαία Κυδωνία, spolia από μεγάλα αρχαία κτήρια (κίονες, εδώλια θεάτρου και άλλα) φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν μαζί με ψαμμιτικό υλικό (“αμμουδάρες”) που λατομήθηκε από κοντινό χώρο. Είναι κρίμα που δε βρέθηκε σήμερα ανάλογο υλικό για τις απαραίτητες αναστηλώσεις. Την περίοδο της ύστερης βενετοκρατίας, όταν ο νέος οχυρωματικός περίβολος κατέστησε άχρηστο τον αρχαίο, νέα κτηριακά συγκροτήματα επικάθησαν πάνω στα τείχη με ποικίλες χρήσεις: Μέγαρα ευγενών, μοναστήρια και διοικητικά κτήρια. Η πρόσφατη ανασκαφή πίσω από το προβληματικό στατικά βορειοδυτικό τμήμα του φρουρίου, αποκάλυψε ότι το συγκρότημα των διοικητικών κτηρίων της έδρας του Ρέκτορα επεκτεινόταν αρκετά βορειότερα απ’ ότι σώζεται σήμερα, στον χώρο που αργότερα κτίστηκε το διοικητήριο της τουρκοκρατίας.
Την τουρκοκρατία, κυρίως μετά το 1850 που μεταφέρθηκε εδώ η έδρα της τουρκικής διοίκησης της Κρήτης, συνεχίστηκε αυτή η πρακτική, ενώ ήδη η μπαζωμένη πλέον τάφρος χρησιμοποιούνταν ως οικόπεδα για την ανοικοδόμηση πλήθους ιδιωτικών κατοικιών. Η ανασφάλεια που ένιωθαν οι μουσουλμάνοι στη ύπαιθρο μετά την επανάσταση του 1821, καθιστούσε πολύτιμη την οικοδομήσιμη γη εντός των τειχών. Τα σημαντικότερα σχολικά κτήρια που ίδρυσε ο Ρεούφ Πασάς στα Χανιά μετά το 1870, κτίστηκαν πάνω ή σε επαφή με τα τείχη του Καστελιού. Το τουρκικό σχολείο αρρένων ήταν ένα εντυπωσιακό διώροφο κτήριο πάνω στα δυτικά τείχη, ο “Τερσανάς” (το σημερινό Μεγάλο Αρσενάλι) ήταν το Ελληνικό σχολείο, ενώ υπήρχε κι ένα τουρκικό σχολείο θηλέων σε άγνωστη κοντινή θέση. Η παλιά Εμπορική σχολή που βρισκόταν πάνω στα τείχη του Καστελιού μέχρι τον Β΄ Παγκ. Πόλεμο, κτίσμα το 19ου αιώνα όπως δείχνουν τα ελάχιστα υπολείμματα αλλά και οι παλιές φωτογραφίες που έχουν διασωθεί, είναι πιθανότατα το κτήριο που στέγαζε το μουσουλμανικό σχολείο θηλέων, το ίδιο υποδεικνύει κι ένα παλιό συμβόλαιο. Η Εμπορική σχολή στεγάστηκε εκεί τη δεκαετία του 1920.
Ας σταθούμε όμως στις φωτογραφίες:
Η πρώτη, τραβηγμένη το 1890 από τον Pluvinel, μας δίνει μια σπάνια κι ενδιαφέρουσα όψη του παλιού “Κονακιού”. Οπως αποδεικνύεται, το κτήριο εδραζόταν κατά μέρος στα βυζαντινά τείχη και κατά μέρος σε μεγάλους κτιστούς πεσσούς (διακρίνονται στη φωτογραφία). Νέοι τοίχοι που προστέθηκαν για την εξυπηρέτηση του μεγάρου, επικάλυψαν κι επέκτειναν τον χώρο του βυζαντινού κάστρου. Μέρος των θεμελίων του αποκαλύφθηκε πρόσφατα.
Η δεύτερη, είναι τμήμα μιας μεγαλύτερης προπολεμικής φωτογραφίας και δείχνει την παλιά Εμπορική σχολή και τα όμορα κτήρια πίσω από το παλιό Τελωνείο, στο βόρειο περίβολο του Καστελιού. Πρόκειται για φωτογραφία από το αρχείο του παλιού δημάρχου Νικ. Σκουλά, που βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Ευχαριστώ το Ι.Α.Κ. για την ευγενή παραχώρηση. Φαίνεται ότι αφαιρέθηκε τμήμα του τείχους, ενώ το υπόλοιπο χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το σχολικό κτήριο. Τα κτίσματα δεξιά ανήκαν στη μονή της Santa Maria dei Miracoli κι έχουν υποστεί μετασκευές σήμερα.
Η τρίτη, που προέρχεται από διαδικτυακή ανάρτηση του γνωστού συλλέκτη κ. Ανδρ. Χατζηπολάκη, δείχνει το ίδιο συγκρότημα από πιο μακριά. Η λήψη πρέπει να έχει γίνει τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα, όταν πιθανότατα το κτήριο χρησιμοποιούνταν ως μουσουλμανικό σχολείο θηλέων.
Η τέταρτη, που όπως και η πέμπτη προέρχεται από το πολύτιμο αρχείο του G. Gerola, δείχνει το νότιο μέρος του περιβόλου με τα υπολείμματα του μεγάρου των Τζαγκαρόλων κτισμένα πάνω του. Κάτω διακρίνονται τα δώματα κτισμάτων που βρισκόταν σε επαφή με τα τείχη και στέγαζαν εργαστήρια μαχαιροποιών (“μπιτζαξίδικα”). Σήμερα έχουν καθαιρεθεί. Το μέγαρο χάθηκε στους γερμανικούς βομβαρδισμούς εκτός από την κεντρική του πόρτα, που μεταφέρθηκε το 1960 στο Αρχαιολογικό Μουσείο και τα μπαλκόνια του, που την ίδια περίοδο καθαιρέθηκαν μαζί με 2 μέτρα από το ύψος του τείχους, για να μην εμποδίζουν την ανοικοδόμηση νέων κατοικιών εκεί. Ενα φουρούσι παραμένει ακόμα στη θέση του για να μας δείχνει το μέρος που η παραπάνω φωτογραφία απαθανάτισε στις αρχές του 20ου αιώνα…
Η πέμπτη δείχνει λεπτομέρεια του τείχους στο δεξιό άκρο της προηγούμενης φωτογραφίας.
Η έκτη, από τα γερμανικά αρχεία, δείχνει το εξωτερικό της ανατολικής πύλης του Καστελιού μετά τους βομβαρδισμούς.
Αν και κηρυγμένο “διατηρητέο μνημείο” η πύλη θεωρήθηκε εμπόδιο στα “εκσυγχρονιστικά σχέδια” του Δήμου και καθαιρέθηκε το 1954…
