ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΤΕΡΑΚΗΣ*
Η γραπτή αποτύπωση του λόγου είναι, κατά τη γνώμη μου, το ισχυρότερο εργαλείο διάδοσης της γνώσης και ανάπτυξης του πολιτισμού. Οι πρώτες προσπάθειες του ανθρώπου γραπτής αποτύπωσης του λόγου (της σκέψης) έγιναν με εικόνες και σύμβολα, που παρίσταναν λέξεις ή και ολόκληρες φράσεις, όπως για παράδειγμα τα ιερογλυφικά των αρχαίων Αιγυπτίων, η γραμμική Α των Μινωιτών, η σφηνοειδής γραφή των Βαβυλωνίων, τα ιδεογράμματα των Κινέζων.
Tον 16ο αιώνα π.Χ. οι Φοίνικες, για να κάμουν πιο εύκολες τις εμπορικές τους συναλλαγές, ξεκίνησαν μια προσπάθεια εξεύρεσης ενός τρόπου που να απλοποιεί τη γραπτή αποτύπωση του λόγου. Η προσπάθεια αυτή κράτησε σχεδόν τρεις αιώνες. Τον 13ο αιώνα π.Χ. σχημάτισαν ένα αλφάβητο με 22 σύμβολα, που το καθένα τους εκφράζει έναν ήχο και όχι μία λέξη ή μία φράση. Αυτό το αλφάβητο το πήραν οι Eλληνες τον 9ο αιώνα π.Χ., το συμπλήρωσαν και (πολύ) αργότερα το πήραν από αυτούς οι άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί.
Η χρήση του αλφαβήτου έφερε επανάσταση στην αποτύπωση και τη διάδοση της σκέψης και της γνώσης. Αυτή η γραπτή αποτύπωση του λόγου (δηλαδή η γραφή) με λίγα απλά και κατανοητά σύμβολα βοήθησε ώστε η γνώση να γίνει προσβάσιμη ακόμη και στα παιδιά των φτωχότερων τάξεων μέσα από την ομαδική εκπαίδευση που είχε ως κατάληξη τη δημιουργία σχολείων.
Οι πρώτες γραπτές πληροφορίες για την εκπαίδευση των αρχαίων Ελλήνων οφείλονται στον Όμηρο (8ος αιώνας π.Χ.). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι πριν από τον Όμηρο δεν υπήρχε καθόλου εκπαίδευση στους Έλληνες. Μάλιστα στους μυθικούς χρόνους αναφέρεται ότι ο Κένταυρος Χείρων αναλάμβανε την αγωγή παιδιών και ότι αυτός εκπαίδευσε τον Αχιλλέα και άλλους ήρωες. Η αρχαϊκή αυτή εκπαίδευση ήταν προνόμιο των ευγενών και των βασιλέων, που αποτελούσαν την αριστοκρατία των πολεμιστών, και αποσκοπούσε στο να καταστήσει τους νέους γενναίους πολεμιστές και ευγενικούς ανθρώπους, που ήταν ο ιδανικός τύπος του ομηρικού ανθρώπου. Αυτό επιτυγχανόταν με διάφορα αγωνίσματα όπως αυτά της πάλης, της πυγμαχίας, της ιππασίας, του κυνηγιού, της ρίψης ακοντίου και λίθου, αλλά και της μουσικής και του χορού. Για πολλούς αιώνες τα έργα του Ομήρου ήταν το αναγνωστικό βιβλίο των Ελληνοπαίδων. Υπολείμματα της αρχαϊκής αυτής αγωγής συναντάμε αργότερα στη Σπάρτη και στη Μακεδονία του Φιλίππου Β΄.
Eχουμε μαρτυρίες ότι τα παιδιά διδάσκονταν κατά ομάδες σε σχολεία, τουλάχιστον από τις αρχές του πέμπτου αιώνα π.Χ.. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ένα σχολείο στη Χίο με 120 παιδιά (Βιβλίο 6, σελ. 48).
«Τούτω δε εν τη πόλι (της Χίου) τον αυτόν τούτον χρόνον, ολίγον προ της ναυμαχίης, παισί γράμματα διδασκομένοισι ενέπεσε η στέγη, ώστε απ’ εκατόν είκοσι παίδων εις μούνος απέφυγε». Σε ελεύθερη μετάφραση: «Την ίδια εποχή, λίγο πριν τη ναυμαχία στην μεγαλύτερη πόλη του νησιού έπεσε η στέγη ενός σχολείου και καταπλάκωσε τους μαθητές. Και από εκατόν είκοσι παιδιά ένα μόνο σώθηκε».
Σημείωση: Αναφέρεται στη ναυμαχία της Λάδης που έγινε το 494 π.Χ μεταξύ Ιώνων και Περσών. Η Λάδη είναι ένα μικρό νησάκι έξω από τη Μίλητο. Η Χίος και η Σάμος είχαν εποικισθεί από Ίωνες το 1100 π.Χ. περίπου, δηλαδή οι κάτοικοι της Χίου ήταν Ίωνες.
Αλλά και ο Πλούταρχος (στο έργο του Βίος Θεμιστοκλέους, 10 ) αναφέρει πως το 480 π.Χ. οι Τροιζήνιοι έδωσαν σχολεία στους Αθηναίους πρόσφυγες, που είχαν εξαναγκαστεί σε φυγή μετά τη περσική εισβολή.
Σχετικά με το ποια είναι η κατάλληλη ηλικία ενός παιδιού να αρχίζει την εκπαίδευση του στο σχολείο, ο Πλάτων θεωρούσε ως κατάλληλο το 6o έτος της ηλικίας του για να αρχίσει η σωματική άσκηση και το 10o για τη διδασκαλία.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι το παιδί μέχρι το 5o έτος έπρεπε να παραμένει κατ’ οίκον, μέχρι το 7o να ασκείται στη γυμναστική και κατόπιν στη μάθηση.
Η διδασκαλία στην αρχαία Ελλάδα διαρκούσε 11 – 12 έτη και χωριζόταν σε δυο κύκλους.
Στον πρώτο ή κατώτερο κύκλο, που διαρκούσε από το 6o ή το 7o έτος έως το 14o.
Στο διάστημα αυτό διδάσκονταν: γραφή, ανάγνωση, αποστήθιση κειμένων, ερμηνεία-θέμα, Μαθηματικά (αριθμητική – γεωμετρία), Ιχνογραφία, Μουσική και Γυμναστική.
Για τη διδασκαλία των μαθημάτων αυτών ασχολούνταν τρεις διδάσκαλοι, ο γραμματιστής, που δίδασκε ανάγνωση, γραφή, αποστήθιση κειμένων, ερμηνεία – θέμα, Μαθηματικά, Ιχνογραφία, ο κιθαριστής, που δίδασκε Μουσική και ο παιδοτρίβης (γυμναστής), που δίδασκε Γυμναστική.
Ο δεύτερος κύκλος σπουδών διαρκούσε από το 14o έως το 18o έτος. Στον κύκλο αυτό διδάσκονταν Θεωρία των Αριθμών, Γεωμετρία, Λογική και Φιλοσοφία, όπως στη σχολή του Πλάτωνα αλλά και Ρητορική, όπως στη σχολή του Ισοκράτη.
Σημείωση. Τον 4ο αιώνα π.Χ. το κέντρο της επιστημονικής δραστηριότητας ήταν η Αθήνα και εκπροσωπούνταν από την Ακαδημία που ίδρυσε ο Πλάτωνας το 385 π.Χ. και το Λύκειο που ίδρυσε ο Αριστοτέλης το 337/6 π.Χ.. Και οι δυο αυτές σχολές ήταν τα Πανεπιστήμια της εποχής
Μετά την απομάκρυνση των παιδιών από τους δασκάλους η πολιτεία τα ανάγκαζε να μαθαίνουν τους νόμους, οι οποίοι συνήθως ήταν χαραγμένοι σε μαρμάρινες πλάκες και εκτεθειμένοι στην αγορά, ώστε να τους μελετούν όλοι οι πολίτες και να ζουν σύμφωνα με αυτούς.
«Επειδάν δε απαλλαγώσιν εκ διδασκάλων, η πόλις αυτούς τε νόμους αναγκάζει μανθάνειν και ζην κατ’ αυτούς».
Μετά το 18o έτος οι νέοι έδιναν τον όρκο του εφήβου και μετά η πολιτεία αναλάμβανε την στρατιωτική εκπαίδευσή τους.
Στην Αθήνα η παιδεία ήταν υποχρεωτική από το νόμο, αλλά με υποχρέωση της οικογένειας η οποία πλήρωνε τα δίδακτρα. Στην Κρήτη και στη Σπάρτη ήταν υποχρεωτική αλλά με τη φροντίδα της πολιτείας, του κράτους.
Στον Πρωταγόρα (κεφάλαιο 15) ο Πλάτωνας περιγράφει το σύστημα της αγωγής και τα στάδια της παιδείας στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ..
Από τις δύο πληροφορίες, που αναφέρονται στο σχολείο της Χίου και την παραχώρηση ενός σχολείου από τους Τροιζηνίους στους Αθηναίους, φαίνεται ότι στην Ιωνία και την Τροιζήνα, τουλάχιστον, οι πόλεις κράτη είχαν οργανωμένα σχολεία τουλάχιστον από τις αρχές του του 5ου αιώνα π.Χ..
Δε γνωρίζω αν τα σχολεία αυτά λειτουργούσαν με δαπάνη της πόλης – κράτους ή με εισφορές πλουσίων ή με πληρωμή των διδάκτρων από τους γονείς των μαθητών όπως γινόταν στην Αθήνα τα ίδια χρόνια.
Τα σημερινά σχολεία σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο, καθώς και το πνεύμα και η οργάνωση της δημόσιας εκπαίδευσης, έχουν τη ρίζα τους στα σχολεία και στο πνεύμα των Ελλήνων του 5ου αιώνα π.Χ..
Οι αρχαίοι Ελληνες είχαν αυξημένα αισθήματα ευθύνης, υποχρέωσης και αλληλεγγύης και όταν υπήρχε ανάγκη τα ανταπέδιδαν, γιατί τα αισθήματά τους ήταν πάνω από το συμφέρον τους, ατομικό ή ομαδικό.
Σήμερα τα αισθήματα μοιάζει να είναι λέξη νεκρή για τους ταγούς της Ευρώπης και τη θέση της έχει πάρει η λέξη συμφέρον με ό,τι αυτό σημαίνει (ατομικό, ομαδικό, μεγάλο ή μικρό).
*Μαθηματικός
Βιβλιογραφία:
1. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμος Β΄, σελ. 461, Αγωγή των νέων. Εκδοτική
2.Dictionary Classical Antiquities σελίδα. 204 Education
Αθηνών.
3. Ιστορία των αρχαίων χρόνων, Αθηνάς Καλογεροπούλου.
4. Λεξικό του αρχαίου κόσμου, τόμος Δ΄, Ελλάδα – Ρώμη, εκδόσεις Δομή.
5. Πλάτωνος Μένων, εκδόσεις Πάπυρος 1954.
6. Πλάτωνος Πρωταγόρας. Εκδόσεις Πάπυρος, 1941.
7. Ηρόδοτος, τόμος Ερατώ, εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ.
8. Οι θετικές επιστήμες στην αρχαιότητα, Ο. NEYGEBUER., Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας.
9. Πάπυρος Λαρούς, τόμος 55 σελ. 62.
10. Εγκυκλοπαίδεια Δομή.
11. Κοινωνική ιστορία της αρχαίας Αθήνας, LORNA HADWICK. Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
12. Εγκυκλοπαίδεια, Πάπυρος Λαρούς.
