Anthony Grafton, ιστορικός Εκδόσεις: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ
καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (Μ.Ι.Ε.Τ., σειρά
Μετάφραση: Παναγιώτης Σουλτάνης Minima 3, Υπεύθυνος Διονύσης Καψάλης, δ/ντής του Ιδρύματος) Αθήνα 2013
500 χρόνια από την τυπογραφική επανάσταση του Γουτεμβέργιου ο πολιτισμός της ανέπτυξε γνωσιακά ολόκληρη την ανθρωπότητα με το βιβλίο, τα έντυπα, τους καταλόγους, τα τυπωμένα αρχεία, τις μεγάλες και μικρές βιβλιοθήκες σε Δύση και Ανατολή, σε πρωτεύουσες, πόλεις και κωμοπόλεις, σε όλο τον πλανήτη.
Με πρότυπο παγκόσμιο τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της αρχαιότητας (που τελικά κάηκε για να γίνει προσπάθεια σύγχρονης ανασύστασής της). Για να αναφέρει ο συγγραφέας και καθηγητής Αnthony Grafton ότι: Οσον αφορά τις φιλοδοξίες και τις μεθόδους της έχει πολλά κοινά σημεία με τις σύγχρονες (ηλεκτρονικές – ψηφιακές) παγκόσμιες προσπάθειες της Google, που όπως κάνει τώρα αυτή η παγκόσμια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη έτσι και σ’ εκείνη την αρχαία τόσο μακρινή εποχή, που την ίδρυσε
ΠΡΟΤΥΠΟ ΤOY GOOGLE Η ΑΡΧΑΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ
ο Πτολεμαίος Α’ (το 300 π.Χ.). Αυτός ήταν ιστορικός με ποιητικό αισθητήριο. Για να ιδρύσει αυτή τη βιβλιοθήκη για να συγκεντρώσει μια μεγάλη συλλογή της ελληνικής λογοτεχνίας, φιλοσοφίας και επιστήμης. Για να την αναπτύξει περαιτέρω (όπως διευρύνεται και η Google σήμερα) αποκτώντας και αναπαράγοντας κείμενα. Για να περιλαμβάνει στην ακμή της πάνω από μισό εκατομμύριο κυλίνδρους.
Παράλληλα με έναν τεράστιο και άμορφο όγκο πληροφοριών που υποχρέωσε τους βιβλιοθηκαρίους να αναπτύξουν νέες μεθόδους οργάνωσης, με αλφαβητική (για πρώτη φορά) ταξινόμηση κειμένων και σύνταξη περιεκτικών βιβλιογράφων. Στη βυζαντινή εποχή (μεσαίωνας) οι μεγάλες μοναστικές βιβλιοθήκες συνέχισαν να υπηρετούν τον διττό στόχο της συγκέντρωσης και ταξινόμησης μεγάλων συλλογών. Ενώ, στα εργαστήριά τους κάνουνε παραγωγή σε αντίτυπα βασικών κειμένων, τα οποία και διέδιδαν…
Με την εμφάνιση της τυπογραφίας στην Ευρώπη τον 15ο αιώνα να αλλάξει από τα βάθρα το καθεστώς των βιβλιοθηκαρίων και των αναγνωστών τους.
100 ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΧΟΥΝ ΕΚΔΟΘΕΙ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Τα τελευταία χρόνια η Google και οι ανταγωνιστές της εργάζονται σε άκρως φιλόδοξα προγράμματα και αποσκοπούν ν’ αλλάξουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι αναγνώστες αναζητούν βιβλία. Μεγάλο το εγχείρημα, αλλά και οι δυσκολίες για να “αναζητά” κανείς ανάμεσα σε εκατό εκατομμύρια περίπου βιβλία (κατά τον υπολογισμό της google) που έχουν εκδοθεί στην ως σήμερα ιστορία όλου του κόσμου.
Η Google σήμερα συνεργάζεται με περίπου 10.000 εκδότες – εταίρους (όπως συνεργάζονται με άλλους, άλλες ανταγωνιστικές εταιρείες για να έχει μετατραπεί ο ΙΣΤΟΣ σ’ ένα τεράστιο και πολυσύχναστο διαδικτυακό βιβλιοπωλείο…
Τυπογραφικά έντυπα, εφημερίδες, βιβλία για 500 χρόνια αναπτύξανε τον πολιτισμό της μεγάλης έντυπης επικοινωνίας.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΕΥΚΟΛΙΕΣ, ΠΑΓΙΔΕΣ, ΑΜΑΡΤΙΕΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΤΗΤΕΣ
Τώρα, ηλεκτρονικά δίκτυα, δικτυακοί τόποι, διαδικτυακοί κόσμοι, αξιοποιούν και ψηφιοποιούν παράλληλα ολόκληρο τον παρελθόντα έντυπο και βιβλιακό πολιτισμό. Εν τω μεταξύ η google εκτιμά, περίπου, ότι σήμερα κυκλοφορούν το πέντε με δέκα τοις εκατό των γνωστών βιβλίων.
Δηλαδή, το πέντε με δέκα τοις εκατό – όσα εκδόθηκαν από τις αρχές της τυπογραφίας. Αλλά το 75% όλων των βιβλίων που εκδόθηκαν ποτέ δεν αξιοποιούνται λόγω πνευματικών δικαιωμάτων…
Ανεξάρτητα όμως από αυτή την “ορφανή” γνώση ο ηλεκτρονικός πολιτισμός προχωρεί… με e-books με e-πληροφορίες και με διαδικτυακές παγίδες και φοβερές “αμαρτίες”, αλλά και υπερ-εξουσιαστικότητες, αμερικανικής παγκόσμιας επικυριαρχίας και κυρίαρχης αγγλογλωσσικής επικοινωνίας παρά το γεγονός ότι προωθούνται διαδικτυακές πληροφορίες και σε άλλες παλιές και σύγχρονες εθνικές γλώσσες.
Το βιβλίο του Anthony Grafton “Το έντυπο σε κρίση – το βιβλίο εξαϋλώνεται” στις 105 σελίδες του περιέχει ένα εξαιρετικά χρήσιμο πλήθος πληροφοριών τόσο για τη γουτεμβεργιανή αποχή του τυπωμένου εντύπου όσο και για την ηλεκτρονική εποχή της εικονικής ψηφιακής παγκόσμιας γνώσης και επικοινωνίας.
“Αν όμως θέλετε πιο εντοπισμένη γνώση, τότε και πάλι πρέπει να ακολουθήσετε το στενότερο μονοπάτι που περνά ανάμεσα από τα λιοντάρια και ανηφορίζει στην πέτρινη κλίμακα…”.
Anthony Grafton “Το έντυπο σε κρίση – το βιβλίο εξαϋλώνεται”. Αυτός είναι ο τίτλος ενός μικρού κομψότατου βιβλίου (105 σελίδων) που κυκλοφορεί τρίτο στον αριθμό της νέας σειράς που εγκαινίασε το Μ.Ι.Ε.Τ. (Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας) με γενικό τίτλο “Minima”. Την επιμέλεια αυτής της σειράς έχει ο διευθυντής του Μ.Ι.Ε.Τ., λαμπρός φιλόλογος και ποιητής Διονύσης Καψάλης.
Ηδη στη σειρά αυτή έχουν κυκλοφορήσει τα πρώτα τρία βιβλία με τους εξής τίτλους:
1) Ernst Cassirer, η ιδέα του ρεμπουμπλικανικού πολιτεύματος – διαφωτισμός.
2) Tony Judt, Η δόξα των σιδηροδρόμων.
3) Anthony Grafton “Το έντυπο σε κρίση – το βιβλίο εξαϋλώνεται”.
4) Lonor Fahy, εισαγωγή στην κειμενική βιβλιολογία, ενώ είναι υπό έκδοση το 5ο και το 6ο βιβλίο της σειράς με συγγραφείς και τίτλους: 5) Erich Anerbach, “Η φιλολογία της παγκόσμιας λογοτεχνίας”, 6) Richard Sennet, “Το εβραϊκό γκέτο της Βενετίας”.
ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΣΤΟΝ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΚΟΣΜΟ;
Αλλά ποιο είναι το μέλλον της ανάγνωσης στον φανταστικό ηλεκτρονικό – διαδικτυακό κόσμο του σήμερα και του αύριο. Αυτό το μεγάλης σημασίας ερώτημα απαντιέται στις 3 τελευταίες σελίδες του μικρού κομψού βιβλίου της σειράς Minima 3 για να μας πληροφορήσει και τα εξής: “Τώρα και στο εγγύς μέλλον ο σοβαρός αναγνώστης θα πρέπει να μάθει πως να ακολουθεί δύο πολύ διαφορετικούς δρόμους ταυτόχρονα. Κανείς δεν πρέπει να αποφύγει τον ευρύ, ομαλό και ανοιχτό δρόμο που οδηγεί μέσω της οθόνης σε έναν ηλεκτρονικό παράδεισο κειμένων και εικόνων.
Αν όμως θέλετε να μάθετε πώς πραγματικά είναι και τι αίσθηση δίνει ένα βιβλίο με ιδιόχειρες σημειώσεις του Κόλερτ ή ένα από τα πρώτα κόμικς του Σπάϊντερμαν ή αν θέλετε απλώς να διαβάσετε ένα από εκείνα τα εκατομμύρια βιβλία που ψηφιοποιούνται, αλλά ακόμη δεν μπορείτε να τα ανοίξετε και να τα διαβάσετε, τότε πρέπει και πάλι να το κάνετε με τον παλιό τρόπο και να συνεχίσετε με τον ίδιο τρόπο για δεκαετίες ακόμα.
Στην αγαπημένη βιβλιοθήκη του Κεϊζίν, τη δημόσια βιβλιοθήκη της νέας Υόρκης, το προσωπικό λατρεύει τα ηλεκτρονικά μέσα. Η βιβλιοθήκη έχει κάνει προσπελάσιμες στον ιστό εκατοντάδες χιλιάδες εικόνες από τις συλλογές της και η Google ψηφιοποιεί ένα και πλέον εκατομμύριο βιβλία από τα βιβλιοστάσια”.
ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΑΠΟ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΗΦΟΡΙΣΜΑ ΣΕ ΠΕΤΡΙΝΗ ΚΛΙΜΑΚΑ
Η βιβλιοθήκη εν τούτοις τα έκανε όλα αυτά γνωρίζοντας ότι οι συλλογές της περιλαμβάνουν πενήντα τρία εκατομμύρια τεμάχια. Για να διασφαλίσει ότι θα βρεθούν χρήστες για όσο το δυνατόν περισσότερα από αυτά, για να βρεθούν μπροστά στους αναγνώστες… Για να κρατηθούν ζωντανά τα βιβλία και τα χειρόγραφα εξακολουθώντας να πλάθουν ένα δημοκρατικό κοινό που θα τα αναζητήσει… Αν εν τούτοις, τώρα, καθίσετε στο καφέ της γειτονιάς, ο φορητός υπολογιστής μπορεί να σας πει πολλά… Αν όμως θέλετε βαθύτερη, πιο εντοπισμένη γνώση, τότε και πάλι πρέπει να ακολουθήσετε το στενότερο μονοπάτι που περνά ανάμεσα από τα λιοντάρια και ανηφορίζει στην πέτρινη κλίμακα.
Εκεί, όπως στις μεγάλες βιβλιοθήκες ανά τον κόσμο, θα χρησιμοποιήσετε όλα τα νέα μέσα συνεχώς, με ροές δεδομένων οι οποίες όσο πλούσιες κι αν είναι θα φωτίσουν μάλλον παρά θα εξαλείψουν τα μοναδικά βιβλία, έντυπα και χειρόγραφα που μόνο η βιβλιοθήκη μπορεί να τα φέρει μπροστά σας.
Οπου, αν θέλετε να συναρμολογήσετε ένα όσο το δυνατόν πιο πλούσιο μωσαϊκό εγγράφων, κειμένων και εικόνων, θα μπορέσετε να το κάνετε σ’ εκείνες τις πολυσύχναστες δημόσιες αίθουσες όπου το φως του ήλιου αστράφτει πάνω στα λουστραρισμένα τραπέζια, όπως γίνεται εδώ και πάνω από έναν αιώνα και όπου η γνώση είναι ακόμα ενσωματωμένη μέσα σε εκατομμύρια σκονισμένα βιβλία έτοιμα να διαλυθούν…
Αυτά όλα που εκφράσαν πάνω από τα τελευταία 500 χρόνια τον τυπογραφικό πολιτισμό του βιβλίου, τον γουτεμβεργιανό πολιτισμό.
ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΑΝΗ ΥΠΕΡΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΥΣΙΩΔΩΝ ΚΑΙ ΕΠΟΥΣΙΩΔΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΝ
Εναν πολιτισμό που τον ανέπτυξε η Ευρώπη τυπογραφικά και βιβλιακά με την ανάγνωση, τη γνώση που αποτυπωνότανε ως σκέψη – γραφή για να κυκλοφορήσει σε βιβλίο για τους λίγους στην αρχή της τυπογραφικής λειτουργίας. Για να γίνει εξελικτικά βιομηχανία τυπωμένου εντύπου, βιβλίου, καταλόγου κ.λπ.
Μια βιομηχανία η οποία έφθασε πριν από το internet σε μια υπερπαραγωγή βιβλίων ουσίας, κυρίως, όμως, επικαιρότητας. Τα οποία είχαν τη δυνατότητα (μέσω οργανωμένης διαφημιστικής προβολής να περάσουν στις λίστες των μπεστ σέλλερς, να πωλήσουν πολλές χιλιάδες αντίτυπα, ως “ευπώλητα” (ευκολοχώνευτα).
Ομως η ανάπτυξη της ανάγνωσης (έστω και της μαζικής βιβλιοπαραγωγής) έδωσαν στους δύο – τρεις παρελθόντες αιώνες και κυρίως προς το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, μυθιστορηματικές λόγιες και μεγάλης ανάγνωσης κοινωνικές συγγραφές με “ευπώλητα”, αλλά ουσιώδους περιεχομένου βιβλία όπως: των Γάλλων, Αγγλων, Γερμανών, Ρώσων, Αμερικανών κ.ά.
Ενα σύγχρονο μυθιστόρημα λογιοσύνης και ευπώλητο ήταν του μεγάλου Ιταλού συγγραφέα και σημειολόγου, του Ουμπέρτο Εκο.
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ – ΜΙΚΡΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ
Αλλά η γουτεμβεργιανή επανάσταση εντύπων και ιδιαίτερα του βιβλίου οδήγησε στη δημιουργία μεγάλων βιβλιοθηκών σε όλο τον κόσμο, σε δύση και ανατολή. Με μεγάλη ανάπτυξή τους στην Αμερική, που συγκέντρωσαν όλα τα βιβλία της Αμερικής, κυρίως ύστερα από το τέλος του εμφυλίου πολέμου που ήταν καθοριστικές δεκαετίες για την αμερικανική λογοτεχνία, επιστήμη, τεχνολογία, οικονομία, κοινωνιολογία, θρησκεία, πολιτισμό κ.λπ.
Στο βιβλίο του ο Anthony Grafton (σελ. 15) αναφέρει: “…Είμαι εραστής των παλιών βιβλιοθηκών του 1960 – 1970… η εποχή εκείνη μου φαίνεται ειδυλλιακή. Τα βιβλία και τα περιοδικά ήταν φτηνά και οι προϋπολογισμοί των βιβλιοθηκών ήταν υγιείς.
Τα ράφια των βιβλιοθηκών από το Κονέκτικατ μέχρι την Καλιφόρνια ήταν φορτωμένα με τόμους του 16ου και 17ου αιώνα… καθώς και με ανατυπώσεις όλων των βιβλίων που η βιβλιοθήκη δεν διέθετε στο πρωτότυπο… Ως Νεοϋρκέζος μου άρεσε να κάθομαι στα σκυθρωπά, αλλά ήσυχα και επιβλητικά αναγνωστήρια της Νέας Υόρκης”.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΠΟΥ ΚΛΕΙΝΕΙ ΩΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Εδώ όμως και 10 χρόνια (έγραφε όταν πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο του το 2008) οι “πόλεις του βιβλίου κάθε άλλο παρά ήσυχες είναι. Ο υπολογιστής και το διαδίκτυο έχουν αλλάξει την ανάγνωση τόσο δραματικά όσο τίποτε άλλο από την εμφάνιση της τυπογραφίας.
Σε μεγάλες βιβλιοθήκες από το Στάνφορντ ως την Οξφόρδη, σελίδες γυρίζουν, σαρωτές βουίζουν, βάσεις δεδομένων διευρύνονται – και ο κόσμος των βιβλίων, της πνευματικά κατοχυρωμένης πληροφορίας και των αποθετηρίων των μεμονωμένων αντιτύπων κλονίζεται.
Στα σενάρια για το τέλος του κόσμου συχνά εμπλέκονται και βιβλία. Η αποκάλυψη του Ιωάννη αναφέρεται σε γεγραμμένα, περιγράφει ένα βιβλίο με επτά σφραγίδες και χρησιμοποιεί την εικόνα του βιβλίου που κλείνει ως παραστατική μεταφορά του τέλους του υλικού κόσμου: “και ο ουρανός απεχωρίσθη ως βιβλίον ελισσόμενον” (απ. 6,14).
ΟΥΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΟΥΤΕ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΕΧΟΥΝ… ΠΕΘΑΝΕΙ
Ομως, στην αρχή του 21ου αιώνα το ρητορικό σχήμα έχει αντιστραφεί. Μεγάλα πληροφοριακά προγράμματα που έχουν τεθεί σε εφαρμογή από την Google και ανταγωνιστικές της εταιρείες έδωσαν λαβή να εμφανιστούν χιλιαστικές προφητείες σχετικά με τα κείμενα όπως τα γνωρίζουμε.
Ισχυρισμοί ότι το έντυπο βιβλίο, το περιοδικό και η εφημερίδα έχουν πεθάνει πια, όπως τα δέντρα από τα οποία προέρχεται το χαρτί της, με προβλέψεις ότι τα ψηφιακά αποθετήρια της ανθρώπινης γνώσης όχι απλώς θα τα αντικαταστήσουν τα μεγάλα πληροφοριακά προγράμματα, αλλά και θα τα βελτιώσουν…
Πάντως, σύμφωνα πάντα με τον συγγραφέα Anthony Grafton στο παρουσιαζόμενο σήμερα βιβλίο του “Το έντυπο σε κρίση – το βιβλίο εξαϋλώνεται” γράφει και τα εξής:
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
Το πρόβλημα είναι πώς να κατανοήσουμε τι συμβαίνει εδώ και τώρα καθώς όλοι μας προσπαθούμε να κρατηθούμε όρθιοι, απέναντι στα παλιρροϊκά κύματα των παραδοσιακών βιβλίων και των νέων μέσων που μας χτυπάνε.
Το κρίσιμο σημείο που μπορεί να παραβλέψει κανείς είναι ότι το Διαδίκτυο στην πραγματικότητα δεν θα μας χαρίσει μια παγκόσμια βιβλιοθήκη ούτε βέβαια και ένα εγκυκλοπαιδικό αρχείο του συνόλου της ανθρωπότητας. Καμία από τις εταιρείες που σήμερα δραστηριοποιούνται στα προγράμματα ψηφιοποίησης δεν υποστηρίζει ότι θα δημιουργήσει κάτι τέτοιο…
Είναι ξεκάθαρο ότι έχουμε φτάσει σ’ ένα σημείο καμπής σε μια νέα εποχή στην ιστορία της παραγωγής και της κατανάλωσης των κειμένων.
Σε πολλά μέτωπα οι παραδοσιακές περιοδικές εκδόσεις και τα βιβλία δίνουν τη θέση τους σε ιστολόγια, ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων και άλλες μορφές ψηφιακών τεχνολογιών…
Εν τούτοις, τα περιοδικά και τα βιβλία εξακολουθούν να πουλάνε πολλά αντίτυπα…
Η σημερινή μεγάλη ώθηση για την ψηφιοποίηση των γραπτών τεκμηρίων δεν είναι παρά ένα από διάφορα μείζονος σημασίας προγράμματα στο μεγάλο έπος της προσπάθειάς μας να συσσωρεύουμε, να αποθηκεύουμε και να ανακτούμε αποτελεσματικά πληροφορίες…
Το έπος αυτό δεν θα καταλήξει στην ουτοπία της πληροφορίας – που ομνύουν οι σύγχρονοι προφήτες, αλλά σε ακόμη ένα από τα πολλά νέα περιβάλλοντα πληροφορίας μέσα στα οποία αναγνώστες, συγγραφείς και παραγωγοί κειμένων έχουν μάθει να επιβιώνουν και να προοδεύουν…
Με την “αναζήτηση” να είναι το παν: Στο ενδιαφέρον αυτό βιβλίο περιέχονται σημαντικές πληροφορίες για όλες τις βιβλιοθήκες, χιλ. αρχειοποιήσεις και “χειρισμοί” πληροφοριών, αρχείων, χρόνων, αλλά και ολόκληρης της γουτεμβεργιανής εποχής.
