Αγαπητοί αναγνώστες,
Καλημέρα Σας!
Με τη χάρη του Θεού, αξιωνόμαστε και σήμερα να γράψουμε δύο γραμμές, πάνω στα συνήθη θέματα μας.
Και πρώτα, με το Εορτολόγιο της βδομάδας:
Η λήγουσα βδομάδα (5-12/6) άρχισε με την Κυριακή των Αγίων 318 Πατέρων της Α΄ Οικ. Συνόδου, συνέχισε τη Δευτέρα (6/6) με τη γιορτή Ιλαρίωνος μάρτυρος, την Τετάρτη (8/6) με την Ανακομιδή των λειψάνων Θεοδώρου του Στρατηλάτου, την Πέμπτη (9/6) Κυρίλλου Αλεξανδρείας Αλεξάνδρου και Αντωνίνης των μαρτύρων, αύριο (11/6) Ψυχοσάββατο και Βαρθολομαίου και Βαρβάρας των Αποστόλων, και την Κυριακή (12/6) η μεγάλη μέρα της Πίστης μας, η Πεντηκοστή και μαζί: Ονουφρίου του Οσίου!
Ενώ την επόμενη: Δευτέρα (13/6) έχομε τη γιορτή του Αγ. Πνεύματος!
Στους εορτάζοντες των ημερών: θερμές οι ευχές μας!
Και τώρα το Iστορικό Χρονολόγιο των ημερών:
6/6/1822: Ο Κωνσταντίνος Κανάρης εισαγάγει τον πρόβολο του πυρπολικού του στην ναυαρχίδα του Καρά – Αλή, και θέτει πυρ, οπότε η ναυαρχίδα καίεται σαν πυροτέχνημα. Από το 2000 ανδρών πλήρωμά της, σώθηκαν ολίγες μόνο δεκάδες. Στους φονευθέντες και ο ίδιος ο Καρά-Αλής. Το κατόρθωμα αυτό του Κανάρη, προκάλεσε τον θαυμασμό όλου του κόσμου.
7/6/1907: Ο Μακεδονομάχος Τέλος Άγρας παγιδεύεται από Βούλγαρο κομιτατζή, τον Χαψάσκη και θανατώνεται βασανισμένος απάνθρωπα!
8/6/1821: Ο Καραϊσκάκης νικά και κατατροπώνει 3 χιλιάδες Τούρκους στην Άρτα!
9/6/1825: Ο εκ Σκωτίας Φιλέλλην Χάμιλτον με βρετανικό στόλο φτάνει στο Ναύπλιο, οπότε εμψυχώνεται ζωηρά ο ελληνισμός εκεί αλλά και παντού.
10/6/1877: Συστήνεται ο Έλλην. Ερυθρός Σταυρός!
11/6/1798: Στραγγαλίζεται στις φυλακές Βελιγραδίου ο Ρήγας Φεραίος!
***
Από τις γιορτές της λήγουσας βδομάδας, στεκόμαστε σήμερα, με περισσή ευλάβεια, στην ημέρα της Πεντηκοστής (12/6) την ονομαζόμενη “γιορτή της Γονοκκλησιάς” (στις ευχές της είμαστε γονατισμένοι στην εκκλησία). Φέτος στο χωριό μας Καμπανού του Ανατολικού Σελίνου, που θα γιορταστεί μαζί και με τη γιορτή του Αγ. Ονουφρίου, θα ‘ναι ευλογία Θεού ν’ αξιωθούμε να λειτουργηθούμε εκεί, στον Άι- Νούφρη, στο κέντρο του χωριού Καμπανού.
Κυριακή (12/6), λίαν πρωί, φεύγομε λοιπόν για το Ανατολικό Σέλινο, για τον Άι-Νούφρη στου Καμπανού:
Δημοσιεύσαμε παλαιότερα (τον Ιούνιο του 1969), καθοδηγώντας για τη διαδρομή, τους υποψήφιους προσκυνητές, με σχετικό γραφτό μας (δες περιοδική έκδοση: “Κρητική Εστία”, τεύχος 193-5 του Β΄ τριμήνου του 1969, σ. 138-141, συνταχθέν από καιρό) τα εξής:
ΑΓΙΟΣ ΟΝΟΥΦΡΙΟΣ ΚΑΜΠΑΝΟΥ
Του κ. ΣΤΑΜ. Α. ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗ
Δασκάλου, Λαογράφου
Εις τό μέσον περίπου του Ανατολικού Σέλινου του νομού Χανιών ευρίσκεται το χωρίον Κ α μ π α ν ό ς. Απέχει από την πόλιν των Χανιών 52 χιλιόμετρα, έχει υψόμετρον περί τα 400 μ. και είναι κτισμένον εις τούς πρόποδας των Λευκών Ορέων.
Οι κάτοικοί του διακρινόμενοι διά τήν φιλοξενίαν και εργατικότητά των, διατηρούν τα αγνά ήθη και έθιμα των πατέρων των, τάς παραδόσεις, τόν θερμόν πατριωτισμόν και την βαθείαν χριστιανικήν πίστιν.
Ασφαλώς ο Καμπανός είναι εκ των χωρίων τής Κρήτης με τάς περισσοτέρας εκκλησίας, παλαιάς καί συγχρόνους. Εξ αυτών θα παρουσιάσωμεν σήμερον μιαν, τήν αρχαιοτέραν!
Ο Άγιος Όνούφριος – Καμπανού είναι μικρά εκκλησία, εις το κέντρον του χωρίου, παρά το συνεταιρικόν ελαιουργείον και δεξιά τής αμαξιτής οδού, αφιερωμένη εις τον ομώνυμον Άγιον, Χριστιανόν αναχωρητήν του Τετάρτου μετά Χριστόν αιώνος, ο όποιος έζησεν ασκητεύων εις τήν έρημον τής Θηβαΐδος.
«Τ’ άϊ – Νούφρη τό μαναστήρι», όπως τό αποκαλούν οι κάτοικοι τής περιοχής, είναι από απόψεως ρυθμού, μονόκλιτος Βασιλική. Μία μονόκλιτος αίθουσα εξωτερικών διαστάσεων 4,10 μ. πλάτους, 6,75 μ. μήκους και ύψους 3,70 μέτρων.
Επισκευαί -κατά καιρούς- έχουν επιφέρει καταστροφικάς αλλοιώσεις εξωτερικώς καί εσωτερικώς. Το 1956 μετεφέρθη τό επί του περιβόλου τής εκκλησίας συνοικιακόν νεκροταφείον αλλού, εκόπη η μεγάλη ελαία, περιεκλείσθη καί περιεφράχθη(1) ο όλος χώρος με τοίχον και κιγκλιδώματα. Εις τήν διαμορφωθείσαν ωραίαν αυλήν έφυτεύθησαν καί διατηρούνται άνθη.
Βορειοδυτικώς της, υψώνεται τεράστιον δένδρον πρίνου, περί τό όποιον κυκλοφορούν αρκεταί παραδόσεις, τάς οποίας θά παραθέσωμεν εις τό τέλος τής εργασίας.
Η εκκλησία δέν είχεν, ούτε έχει κωδωνοστάσιον. Παλαιότερον ενθυμούμαι «σημαντήρι» εποχής Τουρκοκρατίας καί αργότερον μικρόν κώδωνα επί χαμηλού κλάδου του πρίνου.
Εξωτερικώς ο ναός ουδέν τό άξιοσημείωτον παρουσιάζει. Η κόγχη του Αγίου Βήματος μόλις υψώνεται υπέρ τήν γήν καί έχει εξωτερικήν περίμετρον 2,85 μέτρων.
Εις την Δ. πλευράν καί υπεράνω τής εισόδου διαφαίνονται πέντε βαθυλώματα συγκροτούντα σχήμα σταυρού.
Η είσοδος διαστάσεων 0,90 χ 1,70 μ., ευρίσκεται εις τήν σημερινήν επιφάνειαν τής αυλής καί 0,60 μ. άνωθεν του εσωτερικού δαπέδου.
Εις την Ν. πλευράν φεγγίτης διαστάσεων 0,85 χ 0,47 μ. φανερώνει σαφέστερον τό πάχος του τοίχου τής όλης οικοδομής καί τό όποιον είναι 0,70 μ.
Εκείνον όμως τό όποιον προσδίδει γραφικότητα
είναι ή σκεπή του ναού. Υπόμαυραι πλάκες διαστάσεων 0,50 χ 0,90 μ. περίπου, καλύπτουν τήν οροφήν. Εις τάς συνδέσεις, βυζαντινού τύπου κέραμοι, εξουδετερώνουν τήν υγρασίαν τής κτιστής κυλινδρικής καμάρας τής στέγης αλλά και των αγιογραφημένων εσωτερικών επιφανειών.
Ο εσωτερικός ζωγραφικός διάκοσμος ήτο ο πλούτος τού μικρού αυτού ναού. Σήμερον όμως ή καταστροφή είναι μεγάλη. Αλλά καί όταν (1900-1910) επεσκέφθη τήν εκκλησίαν ο ίδιος ο Giuseppe Gerola αι τοιχογραφίαι ήσαν κατεστραμμέναι αναγράφει εις τον κατάλογον του(2).
Τον ναόν τοποθετεί περί το τέλος του 15ου αιώνος και θεωρεί ως ζωγράφον του τον Γεώργιον Προβατόπουλον. Από το έργον του σώζονται υπολείμματα μόνον, εις την Β. Πλευράν. Διακρίνονται έφιπποι στρατιωτικοί άγιοι, η ιδιαιτέρα αγάπη των ζωγράφων της Δυτικής Κρήτης(3), αγάπη της οποίας δέν εξέφυγεν καί ο Γεώργιος Προβατόπουλος ο άγιογράφος του μικρού αυτού ναού. Εις μαύρον άλογον, ο άγιος Θεόδωρος, καί εις φαιόν μέ κόκκινον χαλινόν ο άγιος Δημήτριος (ή Γεώργιος). Μετ’ αυτούς οι Τρεις Ίεράρχαι.
Εις τήν ΒΔ. πλευράν, δεξιά τής εισόδου καί υπεράνω κατεστραμμένης τοιχογραφίας, ήτις ενδεχομένως να επαρίστα τον κτήτορα του ναού προσφέροντα τούτον, υπάρχει τμήμα επιγραφής, το οποίον δεν κατώρθωσα νά αναγνώσω.
Τό τέμπλον είναι απλώς πρόχειρον ξύλινον στήριγμα των εικόνων, αι οποίαι έχουν αγιογραφηθή περί τό 1900 εις τήν περιοχήν Σέλινου υπό εντοπίων ζωγράφων.
Όλαι, δέν είναι τέχνης! Μια μόνον ημικατεστραμμένη είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας, αχρονολόγητος, διαστάσεων 0,50 χ 0,70 μ. επί στερεού ξύλου, παριστώσα τήν Θεοτόκον κρατούσαν τον Χριστόν εις την αγκάλην της.
Παραδόσεις πολλαί, θαύματα και θρύλοι διατηρούνται περί τήν εκκλησίαν καί τον πρίνον “τού Άγιου Ονουφρίου”. Εξ αυτών μεταφέρω εδώ δύο, τάς πλέον γνωστάς:
“Πώς δεν έγινε τζαμί ο Άι – Νούφρης”: -Εκάνανε σύναξι οι Τούρκοι στον αμμαδόλακκο(4), για νά κάμουνε τόν άϊ – Νούφρη τζαμί. Αποφασίσανε το λοιπός, μα έπρεπε γ’ είς Τούρκος να πάη έκειά στον πέργυρο τσ’ εκκλησίας νά διαβάση τό κιτάπι καί νά φωνιάξη τό Αλλάχ. Ο Τούρκος όμως πού εμπέμπανε (=έστελναν) είχε θωρεμένο τή νύχτα όνειρο καί δέν ήθελε να πάη.
Γ’ είς άλλος Τούρκος του λέει: Μωρέ μπουρμά γιατί δέν πάεις;
Kι εφοβήθηκε, κι έξεκίνησε! Όντεν έφτανε στου Βαγγέλη το στρατί, κι ετοιμάζουντονε νά φωνιάξη το Αλλάχ, έκοπηκε η φωνή ντου κι ένας ψαρογένης και μακρογένης τόν έδερνε, δίχως νά τόνε θωρή!
Με φωνές έφυγε φοβισμένος κι έταξε ελιές καί χωράφια νά γλυτώση. Ετσά αφήκανε οί Τούρκοι τόν σκοπό τωνε νά καμουν τόν Άι-Νούφρη τζαμί».
Αφηγητής: Γεώργιος Ν. Παπατζανάκης, εκ Καμπανού, ετών 82.
«Για τον πρίνο του Αγίου: – Άλλοτες πάλι, ο Τούρκος επήγε να κόψη τον πρίνο, μα τούσπασε η μανάρα (=τσεκούρι). Φέρνει κι άλλη και σπα. Και τρίτη φέρνει, μα τα ίδια!
Επαράγγεινε τέταρτη το βράδυ στον τερμιτζή, κι εκοιμήθηκε.
Στον ύπνο του ο Άγιος ήρθε και τον εσυβούλεψε να παραιτηθή απού την δουλειά π’ αρχίνιξε. Ταϋτέρου – ταϋτέρου όμως, ο Τούρκος πάει. Μα κι η μανάρα έσπασε ντελόγκως και ξύλο έφαε απού τον Άγιο πολύ. Ετσά επαραίτησε τον σκοπό ντου (=την απόφασι του)».
Αφηγητής: Ονούφριος Γ. Δεκαβάλης, ετών 51 εκ Καμπανού.
Αυτάς τας παραδόσεις κατέγραψα και εξ άλλων γερόντων τού χωρίου, μέ ασημάντους παραλλαγάς!
***
Κτηριολογικώς, μορφολογικώς καί λαογραφικώς ώς ειχον πρόθεσιν, δέν έκλεισεν η παρουσίασις του Αγίου Ονουφρίου. Δέν είμαι εξ άλλου ειδικός.
Όσον όμως με συνεκίνησεν παλαιότερον η τοιχογραφία τής εκκλησίας τής Αγίας Παρασκευής-Τοπολίων, μέ τον Άγιον Ονούφριον επί του δυτικού σφενδονίου «γυμνόν, ασκητικό, με μακρυά γενειαδα» (5) τόσον πάντοτε με συγκινεί πτωχή, φορητή, επί του τέμπλου του Αγίου Ονουφρίου Καμπανού, εικών του αυτού Αγίου με την ποδήρη γενειάδα του.
Καί την συγκίνησιν καί τάς σκέψεις μου αυτάς, παραθέτω: -Βεβαίως δέν έχει τίποτε περισσότερον ο Άγιος Ονούφριος – Καμπανού, των άλλων εκκλησιών τής περιοχής. -Βεβαίως δέν έχει πλέον καθαράς τοιχογραφίας ή ωραίας φορητάς, επί του τέμπλου του, εικόνας!
– Καί όντως δέν έχει το μεγαλείον του εξωτερικού περιβάλλοντος πολλών άλλων μοναχικών εκκλησιών.
Όμως, η ταπεινή εξωτερική πρώτη εντύπωσις, ο αγέρωχος πρίνος, η σκεπή τής εκκλησίας καί η ύποβλητικότης τού σκοτεινού εσωτερικού της, μας καλούν!
Οδηγούμεθα πλησίον καί εντός. Κατεχόμεθα ήδη υπό ρίγους συγκινήσεως βλέποντες τάς εξορύξεις τών οφθαλμών τών Αγίων εις τάς τοιχογραφίας καί άναλογιζόμεθα το βάρος του σκότους τής «μαύρης σκλαβιάς» τών προγόνων. Εδώ ψιθυρίζουν τά χείλη μας τού ποιητού Πολέμη το «Κρυφό σκολειό»… Εδώ εις «την μαυροφόρα απελπισιά».
«…κρυφά οι Χριστιανοί έστελναν τά παιδιά των
νά μάθουν λίγα γράμματα, νά κάνουν τη δουλειά των. Γιατί δέν έπιτρέπανε οι μαύροι χρόνοι εκείνοι
διδάσκαλος στο φανερό, χριστιανός νά γίνη.
Δέν ημπορούσαν γράμματα να μάθουν τα παιδιά των μόνο κρυφά καμμιά φορά στα μοναστήρια μέσα,
Παπάδες τά διαβάζανε τά ’κκλησιαστικά των.
Φοβούνταν τούς Γενίτσαρους καί τών Τουρκών τά φέσια».
Καθώς ο ποιητής τής «Κριτσωτοπούλας» Μιχαήλ Διαλλινάς λέγει(6). -Δακρύω ενθυμούμενος ότι εκεί οδηγών τούς μαθητάς ή Προσκόπους μου ως και άλλοτε έγραψα (7) εδίδασκον το «κρυφό σκολειό» τής Νεοελληνικής Ιστορίας, με εποπτικόν μέσον, τον ίδιον χώρον του. Ωραι εθνικών εξάρσεων καί φρονηματισμού!..
Καί θα σταματήσωμεν έδώ -παρουσιάζοντας εις έπόμενον τεύχος τον Άγιον Ευτύχιον -Τσισκιανών- αφού καί πάλιν έπισημάνομεν το καταστροφικόν έργον άνιδέων ανθρώπων, έγκληματούντων χωρίς βεβαίως νά το γνωρίζουν, έπί των μνημείων αύτών. Ή περιοχή του Ανατολικού Σέλινου επλήρωσεν μέ το ψηφιδωτόν του Αγίου Παντελεήμονος Σουγιάς (8), μέ τήν Αγίαν Ειρήνην – Σέλινου καί τόσας άλλας εκκλησίας… έπισκευασθείσας, ή… άνακαινισθείσας, έπί το… ωραιότερον!
Πρός Θεού! Χώροι ίεροι, τόποι άγιοι καθαγιασθέντες μέ τήν αίγλην του παρελθόντος καί διατηρούντες τήν Ιστορίαν τής Φυλής, πρέπει νά φυλάσσωνται ως κόρη οφθαλμού.
Καί πάλιν καί πάντοτε, Έσύ Διδάσκαλε φρόντισε! Τιμή σου ή επισκόπησις του τόπου, τον οποίον ή Πατρίς σου έταξεν νά υπηρετής, καί εις τόν τομέα αύτόν!
Σημ. “Κρητ. Εστίας”: Οι φωτογραφίες είναι του συγγραφέα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1) Πρεπει καί από τής θέσεως αυτής νά τονισθή η ωραία πρωτοβουλία, η σημαντική δαπάνη τής διαμορφώσεως τής αυλής καί η δημιουργία του ανθοκήπου κ.λ. υπό τής οικογένειας Δεκαβάλη, κατά τά έτη 1956-60.
2) G. Gerola: «Τοιχογραφημένων εκκλησιών Κρήτης, τοπογραφικός κατάλογος». Μετάφρ. Κ. Λασσιθιωτάκη, Ηράκλειον 1961 αρ. έκκλ. 185.
3) Κ.Ε. Λασσιθιωτάκη: «Δύο εκκλησίες στο Νομό Χανίων», ανάτυπον εκ του «Δελτίου Χριστιαν. ’Αρχαιολογικής Εταιρείας» Αθήναι 1961, σελ. 3
4) Βλέπε: Σταμ. Α. Αποστολάκη: «Τοπωνύμια Καμπανού» εις περιοδ. «Κρητική Εστία» Χανιά, έτος 1967, τεύχ. 174, σελ. 382 καί ανάτυπον.
5) Κ. Ε. Λασσιθιωτάκη: «Εκκλησίες τής Δυτικής Κρήτης», εις περιοδ. «Κρητ. Χρονικά» τόμ. ΚΑ’, σελ. 186, Ηράκλειον 1969.
6) Μ. Κοζύρη: «Το Λασίθι» Αθήναι, 1969, σελ. 7 κ.ε. αποσπάσματα από τήν “Κριτσωτοπούλα” του Διαλλινομιχάλη.
7) Σταμ. Α. Αποστολάκη: «Τοπωνύμια Αγριλέ – Λιβάδας» εις περιοδ. «Κρητική Εστία» τόμος 15ος (1967), σελ. 57 κ.έ.
8) Ορλάνδου Αναστασίου: «Η παλαιοχριστιανική Βασιλική τής Συΐας», εις περιοδ. “Κρητικά Χρονικά”, τόμ. Ζ΄, σελ. 337 – 359. Ηράκλειον – Κρήτης, 1953.
Τέλος:
– Με δυο απαραίτητες συμπληρώσεις, πριν κλείσουμε τη συνεργασία μας αυτή, πρέπει να τελειώσουμε το γραφτό μας.
Η πρώτη: Γυρίζουμε πίσω, πριν από 57 χρόνια, κι είμαι στο χωριό μου τον Καμπανό Ανατολ. Σελίνου. Είναι καλοκαίρι και το χωριό ετοιμάζει το πανηγύρι τ’ άι- Νούφρη.
Κι έπρεπε κι εγώ κάτι να γράψω. Χαίρομαι που βρήκα αυτό το δημοσίευμα μου, που θυμάμαι τότε άρεσε στους χωριανούς!
Βέβαια μ’ αξίωσεν ο Θεός κι ο άι-Νούφρης, μεγάλη η χάρη Τους, να στήσουμε σπίτι, ν’ αξιωθούμε οικογένεια και μάλιστα η κόρη μας, σπούδασε Αρχαιολόγος, και τώρα πια, εκείνη μελετά, φροντίζει και προβάλλει με την Υπηρεσία της, Ναούς και Εκκλησίες.
Τα δικά μας γραφτά του τότε (1965) είναι φτηνοί και μόνο Πρόλογοι. Εμείς, αυτά μπορούσαμε, αυτά γράφαμε…
Και πάμε στο δεύτερο σημείωμα μας: Υποχρέωση μας θερμή να ευχαριστήσουμε τον αγαπητό μας γείτονα στο χωριό, και εκλεκτό συνάδελφο, τον Πολύκαρπο Γεωργ. Μπουλταδάκη, για την πολύτιμη εξυπηρέτηση του, μια και βρισκόταν στο χωριό να μου βγάλει και να μου στείλει φωτογραφίες από τον άι-Νούφρη με το τηλέφωνο και να μου τις στείλει αμέσως. Αγαπητέ Πολύκαρπε, όσα ευχαριστώ και να σου στείλω είναι λίγα. Οι ευχές μας όμως στη Χάρη τ’ άι-Νούφρη μας, θερμές και ανεκτίμητες!
Δες τε και τις φωτογραφίες του, και προσευχηθείτε στον Άγιο!
Κι εδώ, με τη Χάρη Του, τελειώσαμε!
