Οικολογική δακοπροστασία

Γράφει ο δρ Βαγγέλης Α. Μπούρμπος,
γεωπόνος, ερευνητής, φυτοπαθολόγος – οικοτοξικολόγος

Σε προηγούμενο άρθρο για τον καολίνη στην οικολογική φυτοπροστασία επισημαίνονταν πως τα τελευταία χρόνια, δεδομένης της επίδρασης στη διαταραχή του περιβάλλοντος και στην υγεία των συμβατικών εντομοκτόνων που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση του δάκου της ελιάς (Bactrocera oleae) και της μεγάλης σημασίας που έχει η δακοπροστασία για την παραγωγή ποιοτικών ελαιοκομικών προϊόντων, γίνεται μεγάλη προσπάθεια χρησιμοποίησης στην οικολογική ελαιοκαλλιέργεια νέων φυτοπροστατευτικών προϊόντων, τεχνικών και μεθόδων.

1. Μεταξύ των προϊόντων αυτών ιδιαίτερη πρακτική εφαρμογή αποκτά η χρησιμοποίηση του επεξεργασμένου Καολίνη. Κι αυτό γιατί το φυτοπροστατευτικό αυτό προϊόν διαπιστώθηκε πως ελέγχει και άλλους σοβαρούς εχθρούς της ελιάς, όπως τον Πυρηνοτρήτη (Prays oleae), το Ρυγχίτη  (Rhynchites cribripennis) και το Λεκάνιο (Saissetia oleae). Η αποτελεσματικότητα στην αντιμετώπιση του Δάκου της ελιάς είναι ακόμα πιο ενδιαφέρουσα, όταν ο Καολίνης συνδυάζεται και με το σύστημα της μαζικής παγίδευσης με ή χωρίς φερομόνη φύλου, που ελκύει και σκοτώνει τα ακμαία περιορίζοντας έτσι ακόμα περισσότερο το δακοπληθυσμό. Η σκόνη του Καολίνη, ύστερα από ειδική επεξεργασία με την οποία αποκτά λεπτόκοκκη υφή, γνωστή και ως «κολλοειδής καολινική σκόνη» αποτέλεσε από την αρχή αντικείμενο μελέτης στην προσπάθεια αναζήτησης πιο φιλικών για το περιβάλλον φυτοπροστατευτικών προϊόντων για την αντιμετώπιση του Δάκου της ελιάς. Το ενδιαφέρον αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι ο Καολίνης ψεκαζόμενος δημιουργεί στη φυλλική επιφάνεια της ελιάς μία λεπτή άσπρη κονιώδη υγροφοβική μεμβράνη που δρα απωθητικά στο δάκο τόσο για τη σίτιση, όσο και για την εναπόθεση των αυγών. Η απωθητική αυτή δράση του Καολίνη αποδίδεται στο γεγονός ότι προκαλεί οπτική ή σιτική απόκρουση και παρεμβαίνει αρνητικά στη βιοχημική αναγνώριση από τον Δάκο του ελαιόδεντρου. Είναι γνωστό πως το ακμαίο θηλυκό του Δάκου οδηγείται για εναπόθεση των αβγών από ορισμένα οπτικά και χημικά ερεθίσματα. Ο Καολίνης διαταράσσει την ομαλή ροή της ωοθέτησης γιατί ακριβώς αλλοιώνει αυτά τα ερεθίσματα. Ακόμα το αντανακλώμενο από το καολινικό φιλμ φως δεν επιτρέπει την προσέγγιση στο ελαιόδεντρο του Δάκου. Τα σωματίδια του Καολίνη έχουν επίσης τα ίδια απωθητική δράση.
Βρέθηκε επιπλέον πως η κονιώδης αυτή μεμβράνη παρεμποδίζει την προσβολή των ελαιόδεντρων από τα διάφορα παθογόνα, όπως το Ωίδιο (Leveillula taurica), το Κυκλοκόνιο (Spilocaea oleagina), την Ξεροβούλα ή Σαπιοβούλα (Camarosporium dalmatica), το Γλοιοοσπόριο (Gleosporium olivarum), την Κερκόσπορα (Cercospora cladosporioides) και πολλά άλλα, αφού τα σπόρια τους δεν βρίσκουν πρόσφορο για εγκύστωση περιβάλλον.
Μελετήθηκε επίσης διεξοδικά η επίδραση της σκόνης του Καολίνη στην ανάπτυξη των ελαιοδέντρων και στην προστασία τους από το θερμικό στρες. Τέλος έχει διαπιστωθεί πως το πυρίτιο που περιέχει ο Καολίνης εισάγει στην ελιά επαγόμενη αντοχή ενάντια στους ζωικούς εχθρούς και στα φυτοπαθογόνα.
Αυτό όμως που πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα είναι το γεγονός ότι ενδεχόμενα ενθαρρυντικά αποτελέσματα από τη χρησιμοποίηση του Καολίνη σε άλλες καλλιέργειες σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να μεταφερθούν και στην ελιά. Η δράση του Καολίνη επηρεάζεται σημαντικά από το είδος και την ποικιλία του φυτού καθώς και τις μικρο και μακροκλιματικές συνθήκες. Καθίσταται κατά συνέπεια επιτακτική η ανάγκη παραπέρα μελέτης προκειμένου να διαπιστωθεί η συνολική επίδραση του Καολίνη στο ελαιόδεντρο, ο βαθμός ελέγχου του παράσιτου για την αντιμετώπιση του οποίου γίνεται η εφαρμογή, αλλά και η επίπτωση στην ωφέλιμη πανίδα. Προς αυτή την κατεύθυνση το Ινστιτούτο ελιάς και υποτροπικών Φυτών θα πρέπει να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο.
Σε ψεκασμούς για παράδειγμα με Καολίνη στη δόση 6% σε φύλλα γκρέιπ φρουτ με 2 ψεκασμούς την εβδομάδα για 3 εβδομάδες η φυσιολογική επίδραση του Καολίνη φαινόταν γύρω στο μεσημέρι, τις ζεστές ηλιόλουστες μέρες, τα βράδια και τις συννεφώδεις ημέρες. Ο Καολίνης «λευκαίνει» κατά 62% τα φύλλα και μειώνει τη θερμοκρασία τους το μεσημέρι κατά 3 οC. Τα φύλλα έχουν μειωμένη πίεση ατμού κατά 20% σε σχέση με τα φύλλα μάρτυρες που ψεκάστηκαν με νερό. Η μείωση της θερμοκρασίας και της πίεσης συνοδεύονταν με την αύξηση της αγωγιμότητας των στοματίων και την αύξηση της αφομοίωσης του CO2. Η φωτοπαρεμπόδιση το μεσημέρι ήταν 30% μικρότερη στα φύλλα με τον Καολίνη. Η αποτελεσματικότητα χρησιμοποίησης του νερού στα φύλλα με Καολίνη το μεσημέρι ήταν 25% μεγαλύτερη. Σε επίπεδο δέντρου δεν επηρεάστηκε η αναπνοή των φύλλων και η χρησιμοποίηση του νερού. Στο εσωτερικό του φύλλου η πίεση του CO2 ήταν η ίδια. Αυτό δείχνει πως στην περίπτωση του γκρέιπ φρουτ οι επεμβάσεις με Καολίνη μπορεί να αυξήσουν τη φωτοσύνθεση σε έντονη ακτινοβολία και υψηλή θερμοκρασία.
Ακόμα η επικάλυψη ιδιαίτερα σε ετήσιες καλλιέργειες με Καολίνη τα προστατεύει από τα ηλιοκαύματα. Τα τελευταία χρόνια με το φαινόμενο της υπερθέρμανσης του πλανήτη οι περίοδοι υψηλών θερμοκρασιών και ξηρασίας εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά. Η κλιματική αυτή αλλαγή δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στις καλλιέργειες. Διαπιστώνεται η εμφάνιση συμπτωμάτων ηλιοκαυμάτων που καταλήγει στην ποσοτική και ποιοτική μείωση της παραγωγής. Η χρήση του Καολίνη στην περίπτωση αυτή αποτελεί ικανοποιητική λύση. Είναι γνωστό επίσης πως οι υπεριώδεις και υπέρυθρες ακτινοβολίες προκαλούν ισχυρό σοκ στα φυτά. Η έντονη ακτινοβολία, η μειωμένη φωτοσύνθεση και το άμεσα προσπίπτον φως προκαλούν αρνητικές επιδράσεις στην ανάπτυξη των φυτών. Ετσι τα φυτά αποκτούν σκούρο χρωματισμό στον φλοιό, τα φύλλα αποχρωματίζονται και νεκρώνονται και σχίζονται οι ιστοί των καρπών. Με το φιλμ του Καολίνη η θερμοκρασία μπορεί να πέσει και κατά 8 – 12οC από τον Ιούνη μέχρι Σεπτέμβρη. Η διάρκεια της φωτοσύνθεσης την ημέρα την περίοδο αυτή και με τη χρήση του καολίνη αυξάνει κατά 35 – 40%. Επιπλέον μπορεί να επιμηκύνει την περίοδο της ωρίμανσης και να απωθήσει τα έντομα – φορείς των ιώσεων με την τροποποίηση του οπτικού πεδίου και της τακτική των εντόμων. Το φιλμ του Καολίνη δυσχεραίνει επίσης τη μετακίνηση των προνυμφών και παρεμποδίζει την εκκόλαψη των αβγών. Η μεγαλύτερη διάρκεια της φωτοσύνθεσης διασφαλίζει τη δημιουργία των ουσιών αυτοάμυνας.
Αξίζει κατά συνέπεια η παράθεση ορισμένων αποτελεσμάτων από την εφαρμογή του Καολίνη στην ελαιοκαλλιέργεια προκειμένου ο τελικός χρήστης ο οικοκαλλιεργητής να έχει σαφή εικόνα για το φυτοπροστατευτικό αυτό προϊόν.
Πρώτα – πρώτα θα πρέπει να χρησιμοποιεί εγκεκριμένα προϊόντα στα οποία ο Καολίνης έχει υποστεί ειδική επεξεργασία,οπότε δεν παρουσιάζει φυτοτοξικότητα.
Ο Καολίνης δεν ελέγχει τη Βαμβακάδα ή Ψύλλα της ελιάς (Euphyllura olivina).
Διαπιστώθηκε επίσης πως ο Καολίνης προκάλεσε μείωση στους πληθυσμούς των ωφελίμων εντόμων Scymnus mediterraneus, Stethorus punctillum, Hyperaspis reppensis Brachynotocoris ferreri, Orius sp. και είδη των οικογενειών Philodromidae, Scelionidae, Pteromalidae, Chrysopidae και Aphelinidae. Ο Καολίνης δεν επηρεάζει τα τέλεια και την εκκόλαψη των αβγών του Chrysoperla carnea. Παρεμποδίζει όμως την κίνηση των προνυμφών.
Στη Σικελία τα προϊόντα με βάση τον Καολίνη Surround WP που περιέχει 95% και BPLK kaolin ( 100%) έδωσαν ικανοποιητικά αποτελέσματα στη βρώσιμη ελιά και ιδιαίτερα το πρώτο, αφού μείωσε τις ζημιές του ελαιοκάρπου από τον Δάκο στο 3 – 37% όταν στον μάρτυρα έφτασαν στο 85%. Το προϊόν αυτό χρησιμοποιήθηκε στη δόση 5 kg/hl (εκατόλιτρο) και όταν η δακοπροσβολή άγγιζε το 5% την πρώτη εβδομάδα του Σεπτέμβρη.
Στη Συρία το προϊόν M-99-099 Kaolin στη συνιστώμενη από τον οίκο παραγωγής δόση προστάτευσε τον ελαιόκαρπο για διάστημα πάνω από 14 εβδομάδες.
Στην ανατολική Καλαβρία στην Ιταλία το Surround WP προστάτευσε τα ελαιόδεντρα από την προσβολή από τον Δάκο. Μάλιστα αναλύσεις που έγιναν στο παραγόμενο ελαιόλαδο δεν βρήκαν σημαντικές ποιοτικές διαφορές. Έγινε μία επέμβαση στα μέσα του Σεπτέμβρη και σε άλλη περιοχή με συνθήκες που ευνοούσαν περισσότερο την εξέλιξη του βιολογικού κύκλου του Δάκου δύο στις 14 και 28 του Σεπτέμβρη. Σε σύγκριση δε με τη ροτενόνη έδωσε στατικά σημαντικά αποτελέσματα για την αντιμετώπιση του Δάκου.
Στην Καλλιφόρνια τα καλλίτερα αποτελέσματα στην αντιμετώπιση του Δάκου της ελιάς έδωσαν ο Καολίνης (surround WP) και το Spinosad (GF 120). Τρεις επεμβάσεις τον Ιούνιο πριν μία ή δύο εβδομάδες πριν την πήξη του πυρήνα και τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο περιόρισαν την προσβολή σε πολύ ενδιαφέρον ποσοστό της τάξης του 2,3% – 3,43%, όταν με το Spinosad (GF 120) και στο μάρτυρα κυμάνθηκαν στο 7,8% – 11.76% και 94,9% αντίστοιχα.
Το εμπορικό σκεύασμα Goldround με 95% Καολίνη στη δόση 5 Kg/hl σε επεμβάσεις πριν την πήξη του πυρήνα και κάθε 5 – 6 εβδομάδες (Ιούνιο, Αύγουστο, Σεπτέμβριο) έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα.
Στις βόρειες χώρες η χρησιμοποίηση του Καολίνη αυξάνει τη φωτοσύνθεση, ενώ στις μεσογειακές τη μειώνει.
Σε κανονικές συνθήκες το φιλμ από Καολίνη μειώνει τη φωτοσυνθετική δραστηριότητα με όλα τα επακόλουθα στην ανάπτυξη του ελαιόδεντρου και στην ποιοτική και ποσοτική παραγωγή.
Το σκεύασμα Surround WP βοηθά την ανάπτυξη των υδατικά καταπονημένων ελαιόδεντρων γιατί αντανακλά μέρος της προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας με συνέπεια τη μείωση της θερμοκρασίας του φύλλου που μπορεί να είναι σημαντική τους καλοκαιρινούς μήνες σε μεσογειακές συνθήκες, οπότε δεν λαμβάνει χώρα ισχυρή φωτοπαρεμπόδιση και ο φωτοπεριοδικός ρυθμός διατηρείται σε ικανοποιητικά και υψηλότερα από το μάρτυρα επίπεδα. Μπορεί να πει κανείς πως σε τέτοιες συνθήκες ο Καολίνης προστατεύει το φωτοσυνθετικό μηχανισμό.
Στη Χονδρολιά Χαλκιδικής, εξαιτίας του ότι έχει μεγαλύτερη φυλλική επιφάνεια και δέχεται μεγαλύτερο ηλιακό φορτίο, ο Καολίνης έδρασε καλλίτερα στη διατήρηση της περιεκτικότητας του νερού στα φύλλα, στη διατήρηση του φωτοσυνθετικού ρυθμού και στην προστασία της χλωροφύλλης από την οξείδωση.
Στην Κορωνέικη ο Καολίνης βοηθάει επίσης, αλλά σε μικρότερο βαθμό στη διατήρηση της περιεκτικότητας σε νερό στα φύλλα και επιταχύνει την επαναφορά της σπαργής των φύλλων.
Ο συνδυασμός του Καολίνη με υδροξείδιο του χαλκού δίνει ακόμα καλλίτερα αποτελέσματα.

2. Η μαζική προσέλκυση, παγίδευση και θανάτωση των ακμαίων με ή χωρίς φερομόνη φύλου σε περιοχές με μικρούς πληθυσμούς του δάκου μπορούν να προστατεύσουν την ελαιοπαραγωγή. Αρκεί η ανάρτηση των παγίδων να γίνεται κατά τέτοιο τρόπο και σε κατάλληλη πυκνότητα, ώστε να δημιουργεί περιφερειακό φράγμα παρεμπόδισης εισόδου των ακμαίων στον ελαιώνα. Η τεχνική αυτή σε συνδυασμό με τα άλλα φυτοπροστατευτικά προϊόντα αυξάνει την αποτελεσματικότητά τους.

3.Τα βιοεντομοκτόνα με βάση διάφορα στελέχη του δευτερομύκητα Beauveria bassiana παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συμπεριλαμβάνονται ολοένα και συχνότερα στις μέρες μας στα προγράμματα οικολογικής δακοπροστασίας. Περισσότερο αποτελεσματικά δείχτηκαν τα στελέχη ATCC 74040, BCIP 1333 που απομονώθηκε από νύμφες του Δάκου της ελιάς, καθώς και το στέλεχος BCIP 1335 του Beauveria brongniartii που απομονώθηκε από το έντομο Melolontha sp.
Πέρα από τις εντομοφάγες ιδιότητες και συγκεκριμένα της εξάντλησης των θρεπτικών συστατικών, της αφύγρανσης και της καταστρεπτικής για την εναπόθεση των αυγών δράσης αυτά καθεαυτά τα στελέχη είναι και εντομοαπωθητικά. Το στέλεχος ATCC 74040, γνωστό με το εμπορικό σκεύασμα Naturalis, που απομονώθηκε από το έντομο Anthonomus grandis από το βαμβάκι στη δόση των 125 – 130 ανά εβδομάδα ή 125 – 250 ml/hl ανά 14 μέρες ελέγχει σε πρακτικά αποδεκτό ποσοστό τόσο τον Δάκο της ελιάς όσο και τη μύγα της Μεσογείου (Ceratitis capitata) στα εσπεριδοειδή και τη μύγα του κερασιού (Rhagoletis cerasi). Τα στελέχη BCIP 1333 και BCIP 1335 προκάλεσαν θνησιμότητα στα τέλεια του Δάκου σε ποσοστό 97,4 και 85,4% αντίστοιχα.
Τα στελέχη του Beauveria bassiana παρουσιάζουν ιδιαίτερο πρακτικό ενδιαφέρον και για τον περιορισμό των διαχειμαζουσών στο έδαφος νυμφών του Δάκου της ελιάς. Πράγματι επεμβάσεις στο έδαφος μετά τη συγκομιδή περιόρισαν σε πολύ μεγάλο ποσοστό που έφτασε στο 90% σε σχέση με το μάρτυρα τις εξόδους από το έδαφος των τελείων εντόμων του Δάκου. Τα αποτελέσματα ήταν ακόμα περισσότερο ικανοποιητικά όταν χρησιμοποιήθηκε μαζί και το με εντομοκτόνες και βιοδιεγερτικές για την ωφέλιμη εδαφοπανίδα ιδιότητες οικολογικό λίπασμα Αgrobiosol.
Σε μικρότερο βαθμό έχουν χρησιμοποιηθεί και άλλα βιοεντομοκτόνα για τον έλεγχο του Δάκου της ελιάς με βάση τα Bacillus thurigiensis, Pseudomonas aeruginosa, Metarhizum anisopilae, Lecanicillium lecanii, Mucor hiemalis, Penicillium aurantiogriseum, Penicillium chrysogenum και άλλα.

4. Τα άλατα του χαλκού και ιδιαίτερα το υδροξείδιο του χαλκού πέρα από την εντομοαπώθηση που προκαλούν με την αντιβακτηριακή τους δράση καθιστούν τον ελαιόκαρπο μη ελκυστικό για τον Δάκο γιατί καταστρέφουν τη βακτηριακή χλωρίδα του ελαιόκαρπου με αποτέλεσμα να μη σχηματίζονται από αυτή οι χημικές ενώσεις που ελκύουν το ακμαίο θηλυκό για εναπόθεση. Το υδροξείδιο του χαλκού 35% για παράδειγμα στη δόση 0,3 kg/hl περιόρισε σε πρακτικά αποδεκτό ποσοστό τη δακοπροσβολή.
Η κάλυψη κατά συνέπεια των ελαιοδέντρων με χαλκούχα τις κρίσιμες περιόδους εναπόθεσης των αβγών μπορεί να περιορίσει σε σημαντικό βαθμό τη δακοπροσβολή.

5. Οι δολωματικοί ψεκασμοί με το οικολογικό σκεύασμα με βάση το spinosad της ομάδας των φυσικών νατουραλυτών σπινοσυνών, που προέρχεται από τη ζύμωση του Saccharpolyspora spinosa, cess 0,024 CB.
 Το ξεκίνημα των ψεκασμών πρέπει να γίνεται με την έναρξη της πήξης του πυρήνα. Οι μετέπειτα επεμβάσεις πρέπει να γίνονται με συστηματική παρακολούθηση της πορείας του δακοπληθυσμού. Η ποσότητα του σκευάσματος κυμαίνεται από 1.833 – 2.250 ml (χιλιοστά του λίτρου)/hl. Το δολωματικό υγρό σε ποσότητα 300 ml κατευθύνεται στο εσωτερικό σκιερό μέρος του ελαιοδέντρου και η διάμετρος της σταγόνας για να μην αποξηραίνεται γρήγορα θα πρέπει να κυμαίνεται από 4 – 5 mm (χιλιοστόμετρα). Ανάλογα με την περιοχή, την πυκνότητα του δέντρου και το ύψος του δακοπληθυσμού οι επεμβάσεις γίνονται σε κάθε ή ανά δεύτερο ελαιόδεντρο. Πάντως η ποσότητα της δραστικής ουσίας που πρέπει να «πέφτει» στο στρέμμα θα πρέπει να είναι της τάξης των 100 – 120 ml. Οι δολωματικοί ψεκασμοί με το σκεύασμα αυτό μπορούν να εναλλάσσονται με τις επεμβάσεις με τον Καολίνη, τα άλατα χαλκού και τα βιοεντομοκτόνα. Είναι επίσης δυνατός ο συνδυασμός με το σύστημα μαζικής παγίδευσης του δακοπληθυσμού.

Στο άρθρο αυτό επιχειρήθηκε πολύ συνοπτικά να αναφερθούν ορισμένες από τις σύγχρονες πρακτικές κατευθύνσεις για την οικολογική αντιμετώπιση του Δάκου της ελιάς. Η έρευνα στο σχετικό τομέα προχωρεί αλματωδώς. Πιθανόν να υπάρχουν και άλλα μέσα στη διάθεση των τεχνικών συμβούλων. Αυτό όμως που κρίνεται αναγκαίο είναι η απόκτηση ερευνητικών δεδομένων σε τοπικό επίπεδο και η εκλαΐκευση της μέχρι σήμερα υπάρχουσας τεχνογνωσίας, ώστε να γίνει «κτήμα» του ελαιοπαραγωγού. Η ελαιοκαλλιέργεια έχει αποδειχτεί εδώ και καιρό πως μπορεί να μετεξελιχθεί σε οικολογική. Μόνο έτσι θα προστατευτεί το φυσικό περιβάλλον στο οποίο δεσπόζει η ευλογημένη ελιά και θα περιοριστεί η διάχυση σ? αυτό των πάσης φύσεως ενεργειοβόρων και τοξικών αγροχημικών.