Οι βαλκανικοί πόλεμοι 1912-13 και η συμμετοχή της Κρήτης

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΑΒΟΥΛΕΣ
Συμπληρώνονται αυτές τις ημέρες εκατό χρόνια -ένας αιώνας- από όταν ο ελληνικός στρατός σε μια μεγαλειώδη εξόρμηση και ύστερα από την ταπεινωτική ήττα του 1897, με την πνοή του μεγάλου πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου έφερε τα Ελληνικά σύνορα από την Μελούνα και την Αρτα στον Νέστο, την Φλώρινα, την Κορυτσά, την Κλεισούρα και τους Αγίους Σαράντα.
Ας δούμε όμως με πολλή συντομία την κατάσταση που επικρατούσε στα Βαλκάνια το 1912, προ των πολέμων.
Στον νότο υπήρχε ένα μικρό ελληνικό κράτος που τα σύνορά του άρχιζαν από τον Αμβρακικό και έφθαναν στον θερμαϊκό.
Στο κέντρο της Βαλκανικής υπήρχε ένα μικρό Σερβικό κράτος, στα βορειοανατολικά ένα σχετικά μικρό βουλγαρικό κράτος και στα βορειοδυτικά το πολύ μικρό κρατίδιο του Μαυροβουνίου.
Ολη η υπόλοιπη Βαλκανική χερσόνησος ήταν υπό τουρκική κυριαρχία που άρχισε το 1354 όταν οι Τούρκοι πρωτοπατήσαν το πόδι τους στην Ευρώπη και που σταδιακά έφθασε μέχρι τα πρόθυρα της Βιέννης.
Η κυριαρχία αυτή επί τόσους αιώνες ισοπέδωσε κατά μεγάλο μέρος τους λαούς της Βαλκανικής, τις συνέπειες της οποίας πληρώνουν τώρα και που θα πληρώνουν, φοβούμαι, εσαεί, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα.
Ηλθε όμως κάποτε η ώρα που οι λαοί της Βαλκανικής και οι κυβερνήσεις τους άρχισαν να ανανίπτουν και με κάποιες συμφωνίες να συνεργασθούν για την εκδίωξη των Τούρκων όπου τα Βαλκάνια.
Λεπτομερείς συμφωνίες δεν έγιναν γιατί αν προσπαθούσαν κάτι τέτοιο, όλα θα ναυαγούσαν. Με κατ´ αρχήν συμφωνίες νεφελώδεις αποφάσισαν να δράσουν. Ετσι φθάσαμε στα γεγονότα του Οκτωβρίου 1912.
Στον πρώτο Βαλκανικό πόλεμο (Οκτώβριος 1912 – Μάρτιος 1913) ο Ελληνικός στρατός με μια στρατιά εξόρμησε από τη Θεσσαλία, προς την Μακεδονία και με μια δεύτερη πολύ μικρότερη από την Άρτα προς Πρέβεζα, Ιωάννινα και Βόρειο Ήπειρο.
Οι επιχειρήσεις άρχισαν στις 5 Οκτωβρίου 1912 και μέχρι τις 26 του μήνα είχε καταληφθεί η Θεσσαλονίκη και λίγο αργότερα η Δυτική Μακεδονία.
Στην εξόρμηση προς Θεσσαλονίκη και Δυτική Μακεδονία συμμετείχαν ο τακτικός στρατός TOW επτά Μεραρχιών (i-Vii) υπό τον διάδοχο Κωνσταντίνο και στον οποίο υπήγετο και ένα Τάγμα του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών υπό τον Ταγματάρχη Γεώργιο Κολοκοτρώνη, δισέγγονο του Γέρου του Μωριά.
Συμμετείχαν επίσης ο Λόχος Κρητών εθελοντών δασκάλων και πολυάριθμα Σώματα ιδιωτών εθελοντών, τα πλείστα Κρητικών, στον τομέα της Δυτικής Μακεδονίας.
Στην Ηπειρο έδρασε ο τακτικός στρατός, υπό τον στρατηγό Σαπουντζά, το Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών μείον Τάγμα, ο Ιερός Λόχος Κρητών εθελοντών μαθητών, αποφοίτων και σπουδαστών το “Δραγατσάνι”, ο Λόχος Κρητών εθελοντών δασκάλων μετακινηθείς από την Δυτική Μακεδονία Ελληνες εθελοντές από την Αμερική, οι Γαριβαλδινοί και πολυάριθμα Σώματα ιδιωτών εθελοντών.
Στον. δεύτερο βαλκανικό πόλεμο (Ιούνιος – Ιούλιος 1913) έδρασε ο τακτικός στρατός στον οποίο υπήγετο και το Τάγμα Κολοκοτρώνη του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών και περί το τέλος και το υπόλοιπο Σύνταγμα Κρητών μεταφερθέν από την Ηπειρο, από Κιλκίς – Λαχανά μέχρι Κομοτηνή, Κρέσνα, Τζουμαγιά.
Ο πρώτος πόλεμος έληξε με την συνθήκη του Λονδίνου της 17/30 Μαΐου 1913.
Ο δεύτερος πόλεμος έληξε με την ανακωχή της 16 Ιουλίου και την συνθήκη του Βουκουρεστίου της 28ης Ιουλίου/10ης Αυγούστου 1913.
Τα κείμενα των συνθηκών αυτών βλέπε στο βιβλίο του Σπ. Μαρκεζίνη “Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος και τόμος 3ος σελ. 364-65.
Ο ´To Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών (μείον Τάγμα Κολοκοτρώνη συν λόχος φοιτητών) υπό τον γενναίο Συνταγματάρχη Λάμπρο Συνανιώτη μεταφέρθηκε από τα Χανιά στην Αθήνα, τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου και από εκεί μέσω Πρεβέζης, Κόπραινας και Άρτας προωθήθηκε στο μέτωπο.
Έλαβε μέρος στις μάχες Τσαγκαρόπουλου, Πέντε Πηγαδιών, Πεστών, Αετοράχης, Μανωλιάσας, Μπιζανίου και στην Κατάληψη των Ιωαννίνων (21-2-1913).    
Μετά προωθήθηκε στη Βόρειο Ήπειρο (Ιωάννινα – Καλπάκι – Κακαβιά – Αργυρόκαστρο – Τεπελένι), όπου έφθασε το Μαρτίο του 1913 με την VIII Μεραρχία.
Κατά τον 2° Βαλκανικό πόλεμο μετεφέρθη από την Πρέβεζα στην Καβάλα αρχές Ιουλίου 1913 αφού άφησε ένα Τάγμα στην Κορυτσά.
Έλαβε μέρος στην κατάληψη της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης (Ξάνθη, Κομοτηνή), και έφθασε μέχρι το Νευροκόπι.
Στην Καβάλα ενέταξε και το Τάγμα Κολοκοτρώνη και μετονομάσθη σε 14″ Σύνταγμα Πεζικού.
Στη 18 Σεπτεμβρίου 1913 με την VIII Μεραρχία πήγε στην Φλώρινα και στις 26 Οκτωβρίου στην Κορυτσά όπου ενέταξε και το Τάγμα που είχε αφήσει εκεί. Εκεί παρέμενε μέχρι την ίδρυση του Αλβανικού κράτους οπότε επέστρεψε στην Αθήνα και εν συνεχεία στα Χανιά στις 8 Ιανουαρίου 1914 όπου του επεφυλάχθη μεγαλειώδης υποδοχή.
Το 1° Τάγμα του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών υπό τον Ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη, εντάχθηκε στην VII Μεραρχία μέχρι 21 Μαρτίου 1913 οπότε εντάχθηκε στην VI Μεραρχία του τακτικού στρατού και έλαβε μέρος σε όλες τις μάχες από Κατερίνη, Γιαννιτσά, Θεσσαλονίκη μέχρι Κρέσνα και Άνω Τζουμαγιά, όπου τις τελευταίες ημέρες πριν την ανακωχή εφονεύθη ο Δ/της του Τάγματος γενναίος Ταγματάρχης Γεώργιος Κολοκοτρώνης.
Επέστρεψε στην Καβάλα, ενώθηκε με τα άλλα Τάγματα του Συντάγματος και ακολούθησε την περαιτέρω πορεία του.
Ο Λόχος Κρητών σπουδαστών ύστερα από δοξολογία στην Μητρόπολη Χανίων στις 29 Σεπτεμβρίου, (κατά τον Κ. Καπιδάκη 2 Οκτωβρίου) ανεχώρησε την ίδια ημέρα για Πειραιά, εντάχθηκε στο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών, ανεχώρησε από Πειραιά για Πρέβεζα στις 24 Οκτωβρίου και έδρασε στην περιοχή Ηπείρου. Μετά τη λήξη του Πρώτου Βαλκανικού πολέμου μετεφέρθη αρχές Ιουλίου 1913 από την Πρέβεζα στην Καβάλα, έλαβε μέρος στην απελευθέρωση της ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης και επέστρεψε στα Χανιά στις 5 Σεπτεμβρίου 1913 ενώ το υπόλοιπο Σύνταγμα στις 8 Ιανουαρίου 1914.
Η δύναμη του Λόχου ήταν περίπου 250 άτομα και κατ´ άλλους περί τα 30.
Πρώτος Δ/τής του Λόχου ήταν ο Λοχαγός Πέτρος Σαλταμπάσης ο οποίος τραυματίσθηκε στις 10 Δεκεμβρίου στην περιοχή Μπιζανίου και πέθανε στο νοσοκομείο της Φιλιππιάδας μετά από δύο ημέρες.
Δ/της Τάγματος ήταν ο Μακεδονόμαχος ταγματάρχης Σταύρος Ρήγας που και αυτός ετραυματίσθηκε. Σκοτώθηκε αργότερα στη Μικρά Ασία.
Στην αυλή του πρώην Γυμνασίου Χανίων, μετέπειτα Γυμνασίου Αρρένων Χανίων και τώρα 1ου Γυμνασίου Χανίων έχει αναρτηθεί μνημείο στη μνήμη των φονευθέντων μαθητών και αποφοίτων που έπεσαν στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913.
Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 25 Μαρτίου 1921.
Σ´ αυτό αναφέρονται 40 ονόματα. Καταγόμενοι από Νομό Χανίων 31 και από Νομό Ρεθύμνου 9.
• Ο Λόχος εθελοντών δασκάλων εσυγκροτήθηκε στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου, εντάχθηκε στο Σώμα Ηπείρου και απεστάλη στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Ελαβε ενεργό μέρος στην άγρια και φονική μάχη της Σιάτιστας στις 4 Νοεμβρίου 1912. Μετεκινήθη στην Ηπειρο (Μπιζάνι, Παραμυθιά, Αγ. Σαράντα, Δέλβινο) και επέστρεψε μέσω Αγ. Σαράντα στον  Πειραιά όπου οι εθελοντές απελύθησαν στις 13 Οκτωβρίου 1913 και επανήλθαν στην Κρήτη. Η δύναμη του Λόχου ήταν περίπου 100 άτομα.
• Τα εθελοντικά Σώματα ιδιωτών υπολογίζονται σε περίπου 100 με 6000 εθελοντές. Από αυτά, τα 77 Σώματα ήταν Κρητικά με 3.500 περίπου εθελοντές και έδραοαν στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας (Κλεισούρα, Καστοριά, Σιάτιστα, Γρεβενά) και την περιοχή Ηπείρου.
Διαλύθηκαν στα τέλη Ιανουαρίου 1913 ύστερα από εντολή του αρχηγού του Στρατηγείου Μακεδονίας και Ηπείρου διαδόχου Κωνσταντίνου, της 23ης Ιανουαρίου 1913 αφού δεν ήταν πλέον αναγκαία για την ενίσχυση του τακτικού στρατού αλλά και για άλλους λόγους.

ΠεσΟντες ΚρΗτες

Η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού είχε εκδώσει δύο τόμους με τίτλο ´Αγώνες και νεκροί 1830-1930´ εις τους οποίους αναφέρονται τα ονόματα περίπου 60.000 νεκρών των πολέμων των περιόδων εκείνων. Οποία σπονδή στον θεό του πολέμου!
Ο Γεώργιος Παναγιωτάκης στο βιβλίο του1 με βάση το παραπάνω βιβλίο της ΔΙΣ καταχώριζει 450 ονόματα Κρητικών. Από Νομό Χανίων 151, Ρεθύμνου 111, Ηρακλείου 114 και Λασιθίου 74.
Ο Ιωάννης Μάντακας στο βιβλίο του2 καταχωρίζει 654 ονόματα Κρητικών. Πιθανόν υπολογίζει και τους εθελοντές ιδιώτες.
Ο Νικ. Καραγιαννάκης στο βιβλίο τού3 καταχωρίζει αρκετά ονόματα και πολλές φωτογραφίες φονευθέντων χωρίς βεβαίως να αποτελεί κατάλογο του συνόλου.
Ο Πάρις Κελαϊδής στο βιβλίο του4 καταχωρίζει πολλές φωτογραφίες φονευθέντων. Και σε άλλα βιβλία υπάρχουν κατάλογοι πεσόντων αλλά κανένα δεν μπορεί να θεωρηθεί σωστό και πλήρες.
Δεν θα απέχει πολύ από την πραγματικότητα αν δεχθεί κανείς ότι περίπου το ένα δέκατο των λαβόντων μέρος στους δύο πολέμους αυτούς εφονεύθη ή πέθανε από τις κακουχίες και ο αριθμός τον τραυματιών πρέπει να ήταν μεγάλος. Συνήθως είναι διπλάσιοι των νεκρών.

ΛΙΓΑ σκορπια ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ

α) Λίγο πριν την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων, κατά τη διάρκειά τους και δη μετά τις πρώτες νίκες στη Μακεδονία και στην Ηπειρο αλλά και στα αμέσως επόμενα χρόνια επεκράτησε σε όλη την Ελλάδα πρωτόφαντος πατριωτισμός, και ενθουσιασμός που όμοιοι τους δεν υπήρξαν παρά μόνο τον Οκτώβριο του 1940 με το ΟΧΙ προς την Ιταλία και το έπος της Βορείου Ηπείρου. Εκυκλοφόρησαν παρά πολλές έγχρωμες λιθογραφίες από δοκίμους και λαϊκούς ζωγράφους με παραστάσεις γεγονότων και προσώπων με ενθουσιώδεις λεζάντες.
Την εποχή εκείνη εκυκλοφόρησαν, και κυκλοφορούσαν πολλά χρόνια μετά, πολλά ποιήματα, ρίμες και ριζίτικα από ποιητές και λαϊκούς στιχουργούς σε βιβλιαράκια, φυλλάδια, και εφημερίδες. Ενθυμούμαι στα παιδικά μου χρόνια δυο δεκαετίες μετά, την μητέρα μου να μας διαβάζει ποιήματα, αντί να μας διηγείται παραμύθια, από ένα φθαρμένο τευχίδιο, που δεν διασώθηκε, τα οποία εξυμνούσαν τα κατορθώματα του Ελληνικού στρατού στο Μπιζάνι και στη Μακεδονία και που εμείς τότε δεν ξέραμε τι ήταν το Μπιζάνι και ο πόλεμος.
Ενδεικτικά αναφέρω τους τίτλους δυο ποιημάτων του Ιάκωβου Κουμή εθελοντού φοιτητού με τίτλους «Ένα δάκρυ στον τάφο του Πέτρου Σαλταμπάση» και «Ενα δάκρυ στον τάφο του Απόστολου Χαζιράκη» .
β) Λίγες δεκαετίες μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, νεαρός τότε βρέθηκα στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Ήταν τα χρόνια της νεότερης ελληνικής τραγωδίας. Περιδιάβηκα πόλεις και χωριά. Νυμφαίο, Λέχοβο, Κλεισούρα, Κοζάνη, Σιάτιστα, Βογατσικό, Καστοριά, Πεντάλοφο. Νεστόριο, Τσοτύλι, Γρεβενά. Εκείνο που θυμάμαι και μου έκαμε εντύπωση, εκτός των άλλων, ήταν η αγάπη και η εκτίμηση των κατοίκων, ιδίως των ηλικιωμένων για την Κρήτη και τους Κρητικούς.
Μιλούσαν για αγώνες και θυσίες των Κρητικών τόσο κατά τον Μακεδόνικο αγώνα 1903-1908 όσο και κατά τους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913.
Μου έκανε εντύπωση η αγάπη και η ευγνωμοσύνη των κατοίκων προς τους Κρητικούς και προπαντός για τους ιδιώτες εθελοντές και οπλαρχηγούς. Μιλούσαν για τον Κλειδή, τον Παπαμαλέκο, τον Γύπαρη, τον Τσόντο – Βάρδα, τον Καραβίτη, τον Μάνο, τον Μπαλαντίνο και άλλους που εγώ νεαρός τότε δεν εγνώριζα και πολλά πράγματα για την προσφορά αυτή των Κρητικών, αλλά αυτό έγινε αφορμή να ασχοληθώ αργότερα και να μάθω πολλά για την προσφορά των Κρητικών προς τους Μακεδόνες.
Στη Φλώρινα, την Καστοριά, τη Σιάτιστα, το Μέτσοβο και αλλού έχουν στηθεί μνημεία και προτομές Κρητικών πολεμάρχων οπλαρχηγών πεσόντων και μη και κάθε χρόνο τελούνται μνημόσυνα και τελετές για να τιμούνται οι ήρωες εκείνοι.
Σ´ αυτά συμμετέχουν συνήθως αντιπροσωπείες των Κρητικών Σωματείων των Αθηνών αλλά και από την Κρήτη.
γ) Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί εδώ έστω και ακροθιγώς η συμβολή και η δράση του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού κατά τη διάρκεια του πρώτου Βαλκανικού πολέμου κατά της Τουρκίας. Η σημαντικότερη προσφορά του ήταν η απαγόρευση μεταφοράς στρατευμάτων από την Μικρά Ασία στην περιοχή της Βαλκανικής αλλά και οι αποβατικές επιχειρήσεις στην Καβάλα, το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) και η κατάληψη των νήσων Λέσβου Νοέμβριος 1912, Χίου 21 Δεκεμβρίου 1912, Σάμου 1 Μαρτίου 1913 και των άλλων του Βορείου Αιγαίου από 8 Οκτωβρίου έως 4 Νοεμβρίου.
Η ναυμαχία της Ελλης 5 Δεκεμβρίου 1912 και του Μούδρου 5 Ιανουαρίου 1913 και το όνομα του Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη έχουν καταγραφεί στις χρυσές σελίδες της Ελληνικής ιστορίας.
δ) Αλλά και η δράση της Κρητικής Χωροφυλακής είναι άξια μνείας και προπαντός για την τήρηση της τάξης στην απελευθερωμένη πολυεθνική Θεσσαλονίκη.
ε) Τελικά να αναφερθεί η εμφάνιση για πρώτη φορά και η δράση της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας για αναγνωριστικούς σκοπούς και ο θάνατος του Κων/νου Μάνου στην περιοχή Λαγκαδά σε μια τέτοια αναγνωριστική αποστολή.
στ) Στο βιβλίο του Μίνω Ζ. Νικολακάκη ´Παλιά Χανιά´ Αθήναι 1961 και στη σελίδα 18, αναφερόμενος στην ύψωση της Ελληνικής σημαίας στον Φιρκά την 1 Δεκεμβρίου 1913 σημειώνει: ´Ιδιαίτερη εντύπωση έκαμαν τ’ αρρενωπά πρόσωπα και το εξαιρετικό παράστημα των νεαρών βλαστών που αποτελούσαν τον φοιτητικό λόχο´. Και στη σελίδα 167: «Στην ύψωση της σημαίας του Φιρκά, παρευρέθηκαν με τους άλλους ένστολους και γενναίους άντρες του φοιτητικού λόχου και οι…´
Ο Λόχος των φοιτητών επανήλθε στα Χανιά στις 5 Σεπτεμβρίου 1913, ενώ το υπόλοιπο ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών στο οποίο ήταν ενταγμένος, επέστρεψε στις 8 Ιανουαρίου 1914. Ασφαλώς θα είχαν απολυθεί πριν ή μετά την επιστροφή τους στην Κρήτη και θα παρίσταντο τιμής ένεκεν.
ζ) Απελευθέρωση των Ελληνικών πόλεων: Σιάτιστα 11 Οκτωβρίου 1912, Κοζάνη 13 Οκτωβρίου, Γρεβενά 14 Οκτωβρίου, Κλεισούρα 16 Οκτωβρίου, Κατερίνη 16 Οκτωβρίου, Βέροια 16 Οκτωβρίου, Νάουσα 17 Οκτωβρίου, Γιαννιτσά 20 Οκτωβρίου, Πρέβεζα 21 Οκτωβρίου, Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου, Μέτσοβο 31 Οκτωβρίου, Φλώρινα 7 Νοεμβρίου Καστοριά 11 Νοεμβρίου, Ιωάννινα 21 Φεβρουαρίου 1913 από τους Τούρκους, Κιλκίς 21 Ιουνίου 1913, Σιδηρόκαστρο 27 Ιουνίου, Σέρρες 28 Ιουνίου, Καβάλα 27 Ιουνίου (από το Ναυτικό), Ξάνθη 12 Ιουλίου, Κομοτηνή 15 Ιουλίου, Νευροκόπι 24 Ιουλίου από τους Βούλγαρους. Η Ξάνθη και η Κομοτηνή με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου παραχωρήθηκαν στη Βουλγαρία και απελευθερώθηκαν οριστικά το 1920.
η) Εκείνο που έχει μεγάλη σημασία και είναι άξιο θαυμασμού και μνείας, είναι ότι την εποχή εκείνη η Κρήτη δεν ανήκε στο ελληνικό κράτος αλλά ήταν ανεξάρτητη Πολιτεία και ως εκ τούτου δεν είχε υποχρέωση συμμετοχής στους πολέμους αυτούς. Ηταν μια προσφορά υψίστης σημασίας από ένα λαό που μόλις είχε λυτρωθεί ύστερα από 700 χρόνια δουλείας προς άλλους αλύτρωτους αδελφούς.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Γεώργιος Παναγιωτάκης, βιβλίο “20ος αιώνας, Ιστορία των Κρητικών αγώνων εκτός Κρήτης”, Κρήτη 2010.
2. Ιωάννης Μάντακας, βιβλίο “Ελληνοτουρκικός και Ελληνοβουλγαρικός πόλεμος 1912-1913”, Κρήτη 1995.
3. Νικ. Καραγιαννάκης, βιβλίο “Ηρώον Πολεμιστών”, Χανιά 1926.
4. Πάρις Κελαϊδής, βιβλίο “Κρητικοί εθελοντές στους απελευθερωτικούς πολέμους 1912-1913”, τόμος 2ος, Αθήνα 1995.