Mαργαρίτα Δρίτσα, δρ Παν. Paris I (Sorbonne Pantheon) Εκδόσεις: ΤΡΑΠΕΖΑ ΕΛΛΑΔΟΣ
καθηγήτρια Κοινωνικής Οικονομικής Ιστορίας Παν. Κρήτης Ευρωσύστημα και Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου
Μία πολύτιμη βιογραφική κατάθεση για έναν μεγάλο Κρητικό – Ελληνα, Ευρωπαίο και παγκόσμιο πολίτη, τον εκ Ρεθύμνου Εμμανουήλ Ι. Τσουδερό, πολιτικό, βουλευτή Ρεθύμνου από τα νεανικά του χρόνια. Νομικό που άσκησε τη δικηγορία στο Ρέθυμνο μετά από τις σπουδές του. Για να τον κερδίσει η πολιτική με κεντρική επιδίωξή του την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Επιδίωξη που είχε και ο γιατρός και πολιτικός πατέρας του Ιωάννης Τσουδερός. Αλλά και οι αγωνιστές προγόνοι του των κρητικών επαναστάσεων για ελευθερία και ένωση ή θάνατο.
Η καταγωγή του από τις βυζαντινές αρχοντοοικογένειες των Φωκάδων και των Καλλεργών βάραινε ιδιαίτερα τον εσωστρεφή ψυχισμό του για τη συνέχιση της ένωσης της βυζαντινής Κρήτης με την Ελλάδα…
Ενα όραμα γενοτυπικού καθορισμού που συναντήθηκε με το μεγάλο ´επαναστατικό´ όραμα του δημιουργού της Νεότερης Ελλάδας, του Ελευθερίου Βενιζέλου. Τους αγώνες του οποίου ακολούθησε, μετά τον θάνατο του πατέρα του, γιατρού και πολιτικού, ο οποίος πίστευε πως η υποστήριξη του πρίγκιπα Γεωργίου που είχε οριστεί αρμοστής και το καθεστώς της αρμοστείας θα συνέβαλε αποφασιστικά στην Ενωση Κρήτης με Ελλάδα.
Ομως, ο αέρας του βενιζελικού οράματος πήρε μαζί του και τον σημαντικό νέο άνδρα – νομικό, πολιτικό, στοχαστή και σημαντικό οικονομολόγο και μεγάλο τραπεζίτη και δημιουργό της Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδας. Εναν υψηλής ευθύνης πολιτικό άνδρα, που στην κρίσιμη ώρα της κατάληψης της Ελλάδας από τις χιτλερικές ορδές τον Απρίλη του 1941 ανέλαβε την ιστορική ευθύνη του πρωθυπουργού της ελεύθερης Ελλάδας διασώζοντας με φυγή από την Κρήτη στην Αίγυπτο τον βασιλιά Γ. Β’, τον θησαυρό της Τράπεζας της Ελλάδας, αλλά και την τιμή της, πάντα, αγωνιστικής συνείδησης των Ελλήνων. Για να συνεχίσει και μετά τον πόλεμο την πολιτική του δράση στην πιο δύσκολη μεταπολεμική ελληνική περιπέτεια.
Τώρα, 100 χρόνια Ενωσης της Κρήτης με την Ελλάδα πιστεύουμε πως τόσο στο Ρέθυμνο όσο και σε όλη την Κρήτη πρέπει να αναμνηστούμε την πολλαπλή αγωνιστική συμβολή του.
Η μεγάλη παγκόσμια κρίση του αμερικανικού κραχ του 1929 είχε παγκοσμίως δυσμενείς επιπτώσεις. Θίγοντας, ιδιαίτερα όλες τις οικονομίες των ευρωπαϊκών κρατών -μεγάλων και μικρών- ανάμεσα στις οποίες στην κορύφωση της κρίσης βρέθηκε και η Ελλάδα το 1932 στη μεγάλη μεταρρυθμιστική περίοδο της βενιζελικής τετραετίας.
Τότε, από το 1931 είχε οριστεί ως διοικητής της ο σημαντικός και διακεκριμένος από τα νεανικά του χρόνια νομικός διπλωμάτης, πολιτικός και κυρίως εξέχων πρωτοποριακός κεντρικός τραπεζίτης Εμμανουήλ Τσουδερός από το Ρέθυμνο Κρήτης. Γεννήθηκε στις 19 Ιουλίου 1882. Με καταγωγή από την οικογένεια Φωκάδων – Καλλεργών, μια από τις βυζαντινές αρχοντοοικογένειες που εγκαταστάθηκαν στο νησί στα τέλη του 12ου αιώνα.
Ο Εμμανουήλ Τσουδερός ενστερνίστηκε τις αξίες της κρητικής ψυχής και των παραδόσεων της νήσου καθώς και όλη τη μακρά και βαριά οικογενειακή του παράδοση.
Σταθερές τις οποίες διδάχτηκε από τη γενοτυπική του κληρονομικότητα. Ιδιαίτερα δε από τον γιατρό πατέρα του και την παιδαγωγούσα μητέρα του, η οποία στήριζε ψυχοπνευματικά και χριστιανικά την τάση και την πορεία του πρωτότοκού της γιου, του Εμμανουήλ Ιωάννου Τσουδερού για τη διαρκή του πρόοδο.
Μια πρόοδο ενός ανεξάρτητου και ελεύθερου πνεύματος που ενίσχυσε την πολιτική, κοινωνική και επαγγελματική του ισχύ με τις πιο σύγχρονες γνώσεις της εποχής του που απέκτησε τόσο στην Ελλάδα (Αθήνα) όσο και στο εξωτερικό με μεταπτυχιακές σπουδές διδακτορικού επιπέδου που τα απέκτησε το 1903 από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών στη Γαλλία και στην Αγγλία.
ΕΜΜ. ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ: ΥΠΕΡΜΑΧΟΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΡΗΤΗΣ – ΕΛΛΑΔΑΣ
Με βάση τον πολύπλευρο γνωσεολογικό εξοπλισμό του (πρώτα στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό μετέπειτα) και με πλατιά γνώση της ιστορίας ο Εμμανουήλ Τσουδερός λειτούργησε πρωταρχικά ως δικηγόρος στο Ρέθυμνο, ενώ αναμίχθηκε στην πολιτική δραστηριότητα για ανεξαρτησία, αυτονομία και στη συνέχεια για ένωση Κρήτης με Ελλάδα.
Αυτό το όραμα της Ενωσης Κρήτης – Ελλάδας, που αποτέλεσε την υψηλή επιδίωξη των Κρητών αγωνιστών πριν και μετά το 1821, το προσέλαβε από τα μικράτατα του στο Ρέθυμνο ο Εμμανουήλ Τσουδερός από τον πατέρα του -αλλά και από τους προγόνους της οικογένειας των Τσουδερών, οι οποίοι συμμετείχαν σ’ όλες τις μετά το ’21 κρητικές επαναστάσεις… Ομως, πιο άμεση επιρροή είχε από τον πατέρα του Ιωάννη Τσουδερό, γιατρό στο Ρέθυμνο, γ. 1851 – 1910, ο οποίος πρωταγωνίστησε στην επανάσταση του 1878, ως ανακηρυγμένος αρχηγός της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, την οποία και εκπροσώπησε και σε καιρό ειρήνης ως βουλευτής και πληρεξούσιος, ενώ στα γεγονότα του 1896 – 97, όταν οι μεγάλες δυνάμεις είχαν αποκλείσει την Ελλάδα αυτός ήταν βουλευτής της Κρητικής Πολιτείας, αντιπρόεδρος της Βουλής το 1898 και έφορος των σχολείων της πόλης.
Η ίδια Βουλή τον είχε αναγνωρίσει ως αγωνιστή α’ τάξεως.
ΟΤΑΝ Η ΤΣΟΥΔΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΤΑΞΗ ΣΥΝΤΑΥΤΙΣΤΗΚΕ ΜΕ ΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ
Αλλά όταν η Κρήτη τέθηκε το 1898 με μεσολάβηση των μεγάλων δυνάμεων υπό καθεστώς αυτονομίας ο Ρεθεμνιώτης γιατρός Ιωάννης Τσουδερός χρημάτισε για αρκετά χρόνια σύμβουλος του αρμοστή και ηγήθηκε ισχυρής παράταξης που ταυτίστηκε με την υποστήριξη της αρμοστείας ως παράγοντα που εξυπηρετούσε την υπόθεση της ανεξαρτησίας της νήσου και αργότερα της Ενωσης με την Ελλάδα. Τότε, ασχολήθηκε ως υπουργός επί των οικονομικών και εσωτερικών από το 1901 μέχρι το 1904.
Κατόπιν διορίστηκε ηγεμονικός επίτροπος στην Τράπεζα Κρήτης (1904 – 1908) αφήνοντας σημαντικό έργο με οργάνωση των οικονομικών του νησιού.
Ο γιος του Εμμανουήλ Ι. Τσουδερός, αν δεν έγινε κι αυτός γιατρός, αλλά δικηγόρος, κράτησε όσο ζούσε ο πατέρας του το οικογενειακό νόημα της πολιτικής που εκείνος άσκησε, υποστηρίζοντας τη σχέση με την αρμοστεία, με την τσουδερική παράταξη. Μια σχέση που αποτελούσε τακτική στόχου προς την πανίσχυρη Μεγ. Βρετανία για την Ενωση της Ελλάδας με την Κρήτη ή της Κρήτης με την Ελλάδα.
Ομως, μετά την κατάργηση της αρμοστείας ο Εμμανουήλ Τσουδερός στρέφεται προς τον βενιζελικό φιλελευθερισμό το 1910. Παρόλο που (σύμφωνα με τις σημειώσεις του ίδιου του Τσουδερού) δήλωσε πολιτική φιλία στον Βενιζέλο μόνο μετά την Ενωση, θεωρώντας ως πράξη προσχώρησης την εκλογή του με τους φιλελεύθερους στην ελληνική Βουλή τον Μάιο του 1915… ο ίδιος μάλιστα (όπως αναφέρεται στη σελίδα 60 της ανοιχτής και λεπτομερούς βιογραφίας ´Εμμανουήλ Ι. Τσουδερός´ που είναι γραμμένη αριστουργηματικά).
ΜΕ ΤΟΛΜΗ ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕ ΣΕΒΑΣΜΟ ΣΤΙΣ ΠΑΛΙΕΣ
Πάντως η λεπτομερής εκδιήγηση την οποία μας πρόσφερε σε 442 σελίδες η Μαργαρίτα Δρίτσα, διδάκτωρ Σορβόνης και καθηγήτρια της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης 2000 – 2011) αποτελεί μια πολλαπλά ενδιαφέρουσα ευαίσθητη και υπεύθυνη επιστημονική καταγραφή της ζωής και της δράσης ενός ανδρός κρητικής ψυχής, καταβολής, οράματος και δημιουργίας, κληρονόμου μεγάλης παράδοσης, που έδειξε τόλμη να τη σεβαστεί και ευψυχία να την υπερβεί.
Για να την αναγεννήσει μέσα σε νέο γίγνεσθαι, μέσα σε νέες πραγματικότητες ιδεών, διαδικασιών, πολιτικο-οικονομικών λειτουργιών, επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων, εθνικών συμφορών και διεθνών αντιπαλοτήτων.
Η ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΓΙΝΕ ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΑΙΔΙ ΤΟΥ
Ο σημερινός διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδος κ. Γεώργιος Προβόπουλος στον συνοπτικό πρόλογό του στη βιογραφία Εμμανουήλ Ι. Τσουδερός τονίζει και τα εξής:
´Ο Εμμανουήλ Τσουδερός υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα, η οποία πρωταγωνίστησε σε γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της χώρας τον εικοστό αιώνα, νομικός, πολιτικός, οικονομολόγος πάνω απ’ όλα κεντρικός τραπεζίτης, συνέδεσε άρρηκτα όνομά του με τη δημιουργία της Τράπεζας της Ελλάδος την οποία ο ίδιος αποκαλούσε το τέταρτο παιδί του…
Αυτή η βιογραφία δεν είναι ένα μόνο αμιγώς ιστορικό σύγγραμμα, αλλά και μια προσπάθεια να φωτιστούν και προσωπικές πιο ανθρώπινες πλευρές του βιογραφούμενου. Ταυτόχρονα το ιστορικό πλαίσιο κατέχει πρωτεύοντα ρόλο και αποτελεί το πρίσμα μέσα από το οποίο παρακολουθούμε τα δρώμενα, με το ιδιωτικό και το δημόσιο να συνυφαίνονται, αλλά παράλληλα αναδεικνύονται όψεις της περιόδου που καλύπτεται, οι οποίες είναι ιδιαίτερα επίκαιρες λόγω της συγκυρίας και των θεμάτων που απασχολούν σήμερα τη χώρα μας´.
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΚΡΙΣΗ
Η συγκυρία της διοίκησης της τράπεζας από τον Εμμανουήλ Τσουδερό που τότε, τέλος Νοεμβρίου 1931, είχε αρχίσει η κρίση της ελληνικής οικονομίας λόγω της διεθνούς κρίσης λόγω σύνδεσης δραχμής με τη λίρα Αγγλίας, τότε σ’ αυτή την κρίση ανέλαβε ως κεντρικός τραπεζίτης της χώρας πολλά μέτρα και στηλίτευσε από τότε τη συμπεριφορά (όπως συνέβη και τώρα) Ελλήνων εισοδηματιών που μετατρέπανε σε ξένο νόμισμα τον πλούτο τους.
ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Β’ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΡΗ Α’ ΚΑΙ Γ’
Στο μέρος Β’ (σελίδες 151 – 301) αναλύεται όλη η τραπεζική δραστηριότητα του Εμμανουήλ Τσουδερού, με τη δημιουργία, την ανάπτυξη και την επιβίωση της Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδος στην πιο δύσκολη περίοδο του αμερικανικού κραχ του 1929 και των τρομακτικών επιπτώσεων που αυτό δημιούργησε στην Ευρώπη και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Επιπτώσεις που οδήγησαν στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο και στις αμέτρητες απανθρωπίες του, ως την εφιαλτική ώρα που με τη ρίψη της ατομικής βόμβας άνοιξε η πορεία μας για έναν ενδεχόμενο πυρηνικό κατακλυσμό.
Θα συνιστούσα για όσους – όσες επιθυμούν να δουν την ελληνική οικονομική κρίση – και στάση πληρωμών, παράλληλα με την πολιτική που ακολούθησε ο δημιουργός και διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας Ελλάδος να διαβάσουν το σημαντικό Γ’ μέρος του βιβλίου.
Ομως, αυτή η ανάγνωση είναι σημαντικό να συνδυασθεί με το μέρος Α’ της βιογραφίας που αποτελεί την παιδαγωγία ενός μέλλοντος πρωθυπουργού της Ελλάδας που πάλεψε από την Κρήτη στην εποχή της πρώτης επιστημονικής – επαγγελματικής και κοινωνικής δραστηριότητας μαζί με τον Βενιζέλο, έχοντας, πάντα τις δικές του δημιουργικές θέσεις και απόψεις.
Το Γ’ μέρος (σελ. 303 – 350) μετά από την επιστροφή του στην Αθήνα από την εξορία που τον είχε στείλει ο Μεταξάς, τότε με τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα σχηματίστηκε κυβέρνηση με πρόταση του Γεωργίου Β’ με πρωθυπουργό τον Εμμανουήλ Τσουδερό, ο οποίος επωμίστηκε το εθνικό βάρος μιας ελεύθερης κυβέρνησης, ώσπου μετά την απελευθέρωση ασχολήθηκε πάλι με την πολιτική δραστηριότητα στα πρώτα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια.
ΜΕ ΕΥΘΥΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ
Συνέχισε την πολιτική του δραστηριότητα με την ίδρυση 1948 κόμματος με τίτλο: ´Προοδευτικό Δημοκρατικό κόμμα´, το οποίο συνεργάστηκε με τον στρατηγό Πλαστήρα για την ίδρυση της ΕΠΕΚ. Ομως στη μετέπειτα κυβέρνηση Πλαστήρα που σχηματίσθηκε 9/9/1951 ο Εμ. Τσουδερός δεν συμμετείχε ούτε στο κόμμα του Σοφ. Βενιζέλου… Λίγα χρόνια μετά 9/2/1956 ο Εμμανουήλ Τσουδερός πρόμαχος της Ενωσης Κρήτης με Ελλάδα έφυγε από τη ζωή.
Την πολύτιμη βιογραφία του την ενίσχυσε με πολλά στοιχεία η αγαπημένη κόρη του και σπουδαία σύγχρονος πολιτικός η Βιργινία Τσουδερού. Ομως όλη τη γεμάτη Κρήτη, Ελλάδα, Ευρώπη και Δίκαιη οικονομία με υπεύθυνη τραπεζική δράση σε καιρούς δύσκολους όπως και τώρα ανέδειξε η καθηγήτρια Μαργαρίτα Δρίτσα.
Ο Εμμανουήλ Τσουδερός ο εκ Ρεθύμνου ανταγωνιστής και συναγωνιστής του δημιουργού της μεγάλης Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου αποτελεί ιστορικά μια μεγάλη φυσιογνωμία της πολιτικής, διπλωματικής, τραπεζικής και οικονομικής ζωής της Ελλάδας.
