Μ. ΤΣΙΒΓΕΛΗ Ε. ΠΑΠΑΔΟΣΗΦΑΚΗ
ΑΠΕ-ΜΠΕ
Παγκόσμια Ημέρα Καταναλωτή σήμερα και το 2013 βρίσκει τον Ελληνα με ένα ριζικά αλλαγμένο καταναλωτικό προφίλ, με περιορισμένο διαθέσιμο εισόδημα, υπερχρεωμένο και πολύ πιο ´ψαγμένο´ και ευαισθητοποιημένο ως προς την τιμή, αλλά και την ποιότητα, των προϊόντων που αγοράζει.
«Η οικονομική κατάσταση του Ελληνα καταναλωτή έχει επιδεινωθεί τραγικά και η αγοραστική του δύναμη έχει συρρικνωθεί σημαντικά», υπογραμμίζει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η Παναγιώτα Καλαποθαράκου, γενική διευθύντρια της ΕΚΠΟΙΖΩ και πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Καταναλωτών ´Η Παρέμβαση´ και τονίζει: «Με την ανεργία σχεδόν στο 30% να μαστίζει τα ελληνικά νοικοκυριά και τη μείωση των εισοδημάτων -μισθών και συντάξεων- στο 30 – 50%, πολλοί καταναλωτές δεν μπορούν πλέον να διατηρήσουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, πολύ περισσότερο να πληρώσουν οφειλές προς τις Τράπεζες, την Εφορία κ.λπ.».
Ο καταναλωτής σήμερα, σύμφωνα με την κα Καλαποθαράκου, λειτουργεί περισσότερο ορθολογικά, ιεραρχεί τις ανάγκες του, θέτει προτεραιότητες και στρέφεται στην πραγματική οικονομία. Παράλληλα έχει αναπτύξει την αλληλεγγύη και την κοινωνική υποστήριξη και οι προτιμήσεις του στρέφονται στην κατανάλωση ελληνικών προϊόντων. Ωστόσο, κριτήριο για τις τελικές επιλογές του είναι η τιμή των προϊόντων, σε συνδυασμό με την ασφάλεια και την ποιότητα.
ΤΟ ΝΕΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ
Οι λέξεις κλειδιά που προσδιορίζουν τον Ελληνα καταναλωτή της κρίσης είναι: Σύγκριση, ελληνικά (προϊόντα), προσφορές, όπως αναφέρει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο καθηγητής Γεώργιος Ι. Δουκίδης, διευθυντής στο Εργαστήριο Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN) του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ειδικότερα, πάνω από το 80% των Ελλήνων καταναλωτών αναζητούν προσφορές (από ειδικά φυλλάδια, Ιντερνετ κ.λπ.) και προσπαθούν να αγοράζουν περισσότερα μέσω προσφορών, αφού έτσι αυξάνουν το εύρος αγορών τους, λόγω περιορισμένου budget.
Επίσης, πάνω από το 80% αγοράζει περισσότερα ελληνικά προϊόντα, γιατί πιστεύει ότι έτσι στηρίζει την εθνική οικονομία -αυτό είναι μία αντίληψη ιδιαίτερα δημοφιλής σε περιόδους κρίσης.
Τέλος, πάνω από το 75% συγκρίνει περισσότερο τις τιμές (αξιοποιώντας το Ιντερνετ, αλλά και τις επισκέψεις στο σούπερ – μάρκετ) και επιλέγει με βάση το ´προσωπικό´ του πορτοφόλι. Σύμφωνα με τον κ. Δουκίδη, δεν είναι τυχαίο ότι έχουν ανέβει οι πωλήσεις των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας. Αρα «αρχίζει και προσδιορίζεται μια συμπεριφορά ´smart shopping´ με στοιχεία ´εθνοκεντρισμού´».
Οπως αναφέρει ο κ. Δουκίδης στο ΑΠΕ – ΜΠΕ, μία ενδιαφέρουσα εξέλιξη είναι η αυξημένη χρήση του Ιντερνετ. Το 2012 περίπου 2 εκατ. Ελληνες προέβησαν σε on line αγορές προϊόντων – υπηρεσιών, που ξεπέρασαν τα 2,5 δισ. ευρώ, σημειώνοντας αύξηση πάνω από 30%, σε σχέση με το 2011. Παρόλο που τα στοιχεία είναι χαμηλά σε σχέση με τον μέσο όρο της Ευρώπης είναι το μόνο κομμάτι της αγοράς που αναπτύσσεται.
Το σημαντικότερο, όμως, σύμφωνα με τον κ. Δουκίδη, είναι ότι τα 2 εκατ. on line καταναλωτές, για το 50% των αγορών που έκαναν σε φυσικό κατάστημα, βρήκαν και σύγκριναν στοιχεία και τιμές μέσω του Ιντερνετ. «Αν λάβουμε υπόψη τα 6 εκατ. Ελληνες που χρησιμοποιούν το Ιντερνετ, καταλαβαίνουμε τη δύναμη που θα έχει αυτό το ψηφιακό κανάλι για τον Ελληνα καταναλωτή στο άμεσο μέλλον», αναφέρει.
Το νέο προφίλ του Ελληνα καταναλωτή, όπως διαμορφώνεται σε συνθήκες βαθιάς ύφεσης, σκιαγραφεί νέα έρευνα του Ινστιτούτου Ερευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών (Ι.Ε.Λ.Κ.Α.), που πραγματοποιήθηκε την περίοδο Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 2012 σε δείγμα 2000 καταναλωτών από όλη την Ελλάδα.
Ειδικότερα, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας ποσοστό 91% των καταναλωτών δηλώνει ότι έχει μειωθεί το εισόδημά του. Από αυτούς το 79% δηλώνει ότι έχει μειωθεί πάνω από 20% και 31% ότι έχει μειωθεί πάνω από 40%.
Στο 48% των νοικοκυριών, σύμφωνα με την έρευνα, υπάρχει τουλάχιστον ένας άνεργος.
Οσον αφορά στο πώς συμπεριφέρεται ο Ελληνας καταναλωτής στις αγορές του, από την έρευνα προκύπτει ότι ποσοστό 82% επιλέγει περισσότερες προσφορές, 80% συγκρίνει τις τιμές, 77% αγοράζει ελληνικά προϊόντα, 74% χρησιμοποιεί λίστα, 71% αγοράζει μόνο τα απαραίτητα, 70% αγοράζει γενικά φθηνότερα προϊόντα, 67% αγοράζει οικονομικές συσκευασίες, 65% αλλάζει ´μάρκα´, 62% αγοράζει προϊόντα ιδιωτικής ετικέτας (private label), 59% επισκέπτεται περισσότερα καταστήματα και 58% ψάχνει προφορές σε φυλλάδια και στο Ιντερνετ.
ΕΛΛΕΙΨΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Ενθαρρυντικό, όπως αναφέρει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η κα Καλαποθαράκου, είναι το γεγονός ότι ο Ελληνας αποκτά καταναλωτική συνείδηση. Εχει αρχίσει να αντιδρά κάτω και από την πίεση των συνθηκών (ακρίβεια, ανεργία). Δεν έχει πλέον περιθώρια και πρέπει να ψάξει, να συγκρίνει και να επιλέξει προϊόντα ή υπηρεσίες που ταιριάζουν στις ανάγκες του και στις οικονομικές του δυνατότητες.
«Η ακρίβεια και η υπερχρέωση μετά την ανεργία είναι τα σημαντικότερα προβλήματα στην ελληνική κοινωνία, στη λύση των οποίων πρέπει να συμμετέχουμε όλοι», τόνισε η κα Καλαποθαράκου και παραδέχθηκε ότι χρειάζεται να γίνουν ακόμα πολλά, για να δημιουργηθεί και στην Ελλάδα ένα ισχυρό, δραστήριο, παρεμβατικό και αξιόπιστο κίνημα καταναλωτών.
«Δεν έχουμε ανεπτυγμένη καταναλωτική παιδεία. Στο χέρι όλων μας είναι να συνεισφέρουμε προς αυτή τη κατεύθυνση. Οφείλουμε συνεπώς να πλαισιώσουμε τις υγιείς, ανεξάρτητες ενώσεις καταναλωτών, διότι μόνο έτσι θα ακουστεί η φωνή μας και θα διεκδικήσουμε ομαδικά την ικανοποίηση των δικαιωμάτων και συμφερόντων μας», ανέφερε η κα Καλαποθαράκου.
Εξάλλου, ένα σημαντικό όπλο που διαθέτουν οι καταναλωτές είναι, σύμφωνα με την κα Καλαποθαράκου, το μποϋκοτάζ. Ωστόσο, για να έχει δυναντότητα επιτυχίας οφείλει να είναι στοχευμένο ως προς το προϊόν και την αναμενόμενη τιμή του, όσο και ως προς τη διάρκεια. «Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι μόνο το στοχευμένο μποϋκοτάζ μπορεί να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Η απόφαση για την κινητοποίηση της κοινωνίας με αυτό το όπλο έχει μεγάλη ευθύνη και ασφαλώς θα το χρησιμοποιήσουμε εφόσον πληρωθούν οι προϋποθέσεις», τονίζει η κα Καλαποθαράκου.
Από την πλευρά του ο πρόεδρος του Κέντρου Προστασίας Καταναλωτών (ΚΕ.Π.ΚΑ.) Νίκος Τσεμπερλίδης επισημαίνει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ότι ο Ελληνας καταναλωτής δεν γνωρίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του και έχει πολύ χαμηλή καταναλωτική συνείδηση. Ωστόσο, όταν αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα απευθύνεται στις Καταναλωτικές Ενώσεις προσπαθώντας να βρει λύση. «Ο Ελληνας καταναλωτής δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι μόνο συλλογικά μπορεί να αντιδράσει και να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, ο καταναλωτής πρέπει να αφυπνιστεί, να ενισχύσει τη φωνή του, να ενταχθεί ως μέλος στις Καταναλωτικές Ενώσεις και να πιέσει προς όλες τις κατευθύνσεις διεκδικώντας τα δικαιώματά του».
Κρίση και στο ψωμί!
Εν τω μεταξύ, δύο στους δέκα καταναλωτές σταμάτησαν να αγοράζουν ψωμί, σύμφωνα με τα συμπεράσματα έρευνας που διενεργήθηκε από τη MARC Α.Ε. για λογαριασμό της Ομοσπονδίας Αρτοποιών Ελλάδος, όπως ανέφερε ο πρόεδρός της Μ. Μούσιος σε συνέντευξη Τύπου.
Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της έρευνας:
• Οι δύο βασικότεροι λόγοι μείωσης της κατανάλωσης ψωμιού είναι η μείωση των μελών της οικογένειας (37,1%) και η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών λόγω δίαιτας ή λόγω υγείας (36,7%). Επονται οι λόγοι οικονομίας 22,9%, αριθμός διπλάσιος εκείνων που δήλωναν ότι η τιμή του ψωμιού αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα αγοράς πριν από δύο χρόνια.
• Οι 9 στους 10 αρτοποιούς αναφέρουν πτώση του τζίρου τους σε σχέση με έναν χρόνο πριν. Αν συνυπολογίσουμε ότι ήδη από 2011 το 76,3% δήλωνε μείωση του τζίρου του, γίνεται αντιληπτό ότι τα αρτοποιεία αντιμετωπίζουν σημαντικό πρόβλημα. Πιο συγκεκριμένα ο μέσος όρος μείωσης του τζίρου των αρτοποιείων καταγράφεται στο 36,73%. Η σχετικά μεγαλύτερη μείωση τζίρου καταγράφηκε στα προϊόντα ζαχαροπλαστικής και στα αρτοσκευάσματα.
• Απαισιόδοξες είναι οι προβλέψεις της πλειοψηφίας των αρτοποιών για το επόμενο χρονικό διάστημα. Το 73,1% αναμένει περαιτέρω μείωση, το 17,9% σταθεροποίηση στα σημερινά επίπεδα και μόνο το 2% ελπίζει σε αύξηση του τζίρου του μέσα στο 2013. Η τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος και ο φόρος ακινήτου είναι ο βασικός παράγοντας αύξησης στο κόστος του ψωμιού σύμφωνα με τους αρτοποιούς. Ακολουθεί η τιμή του πετρελαίου και έπονται η τιμή των αλεύρων και το εργατικό κόστος. Σημειώνεται ότι στην αντίστοιχη έρευνα δύο χρόνια πριν, η τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος και ο φόρος ακινήτου αναφερόταν μόνο από το 29,5% (σήμερα από το 73,9%) και η τιμή των αλεύρων από το 64,3% (σήμερα από το 30,2%).
• Ενα σημαντικό κομμάτι των καταναλωτών (37,1%) πιστεύει ότι η τιμή του ψωμιού στην Ελλάδα είναι ακριβότερη σε σχέση με τις τιμές του ψωμιού στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι επίσημες στατιστικές συγκρίσεις και τα στοιχεία της Ομοσπονδίας Αρτοποιών αποδεικνύουν το αντίθετο.
• Η κατανάλωση του ψωμιού εμφανίζει σχετική μείωση. Σε σχέση με 1 – 2 χρόνια πριν το 26,1% των νοικοκυριών δηλώνει ότι σήμερα καταναλώνει λιγότερο ψωμί, το 7,5% καταναλώνει περισσότερο, ενώ το 66% δήλωσε ότι καταναλώνει περίπου την ίδια ποσότητα. Η σχετικά μεγαλύτερη τάση της μείωσης της κατανάλωσης ψωμιού καταγράφεται στις γυναίκες, σε καταναλωτές μεγαλύτερης ηλικίας και στους μη εργαζομένους.
• Η πλειοψηφία των καταναλωτών αγοράζει ψωμί αρκετές φορές την εβδομάδα. Πιο συγκεκριμένα το 39,7% σε καθημερινή βάση, το 25,5% μέρα παρά μέρα και το 28,4% μια με δύο φορές την εβδομάδα. Σπανιότερα αγοράζει το 6,3%. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα αντίστοιχα ποσοστά δύο χρόνια πριν -όταν πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά η συγκεκριμένη έρευνα- ήταν 45% καθημερινά, 25% μέρα παρά μέρα, 24,4% μια με δύο φορές την εβδομάδα, ενώ σπανιότερα 5,5% των νοικοκυριών. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι καταγράφεται σχετική μείωση στους καθημερινούς αγοραστές του ψωμιού της τάξης 5,3%, ενώ αύξηση 4% παρατηρείται σε όσους αγοράζουν ψωμί μια με δύο φορές την εβδομάδα.
• Η πιο μεγάλη ημερήσια κατανάλωση στο λεκανοπέδιο της Αττικής, γίνεται στη Δυτική και Ανατολική Αττική, στα νοτιανατολικά προάστια, στις περιοχές του Πειραιά και στα Δυτικά Προάστια, ενώ ημερήσια κατανάλωση κατά του μέσου όρου καταγράφεται στον Δήμο Αθηναίων και στα Βόρεια Προάστια. Σε σύγκριση με την έρευνα του 2011 παρατηρούμε ελαφρά άνοδο της ημερήσιας κατανάλωσης κυρίως στα νοτιανατολικά και δευτερευόντως στα βόρεια προάστια.
• Τα 8 στα 10 νοικοκυριά δήλωσαν ότι καταναλώνουν μισό κιλό ψωμί την ημέρα, το 15,7% ένα κιλό, το 2,2% ενάμισι κιλό και το 0,9% δύο κιλά και άνω. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, η μέση ημερήσια κατανάλωση ψωμιού ανά νοικοκυριό υπολογίζεται στα 610 γραμμάρια (10 λιγότερα από το 2011), δηλαδή περίπου 200 γραμμάρια ανά άτομο.
• Το 86,1% των καταναλωτών ανέφεραν ότι αγοράζουν ψωμί από τον φούρνο – αρτοποιείο της γειτονιάς τους (το αντίστοιχο ποσοστό το 2011 ήταν 87,2%). Το 7,5% δήλωσε ότι αγοράζει από το πρατήριο άρτου και το 6,2% ανέφερε ότι κυρίως από το super market. Οι πιο τακτικοί αγοραστές ψωμιού από super market εντοπίζονται στα νοτιανατολικά προάστια.
• Οπως και στην έρευνα του 2011, ως σημαντικότεροι λόγοι επιλογής του καταστήματος αγοράς είναι η κοντινή απόσταση (αυξημένη κατά 2,1% σε σχέση με το 2011), ενώ ακολουθούν η νοστιμιά – γεύση – φρεσκάδα του ψωμιού και η εμπιστοσύνη ως προς την ποιότητα των προϊόντων και υλικών με μειωμένα όμως ποσοστά. Αξίζει να αναφερθεί επίσης ο διπλασιασμός εκείνων που αναφέρουν ως σημαντικότερο λόγο την τιμή (6,6% από 3,2%) και η εξίσου σημαντική αύξηση όσων δηλώνουν ότι το συνδυάζουν με άλλα ψώνια (5,5% από 3,7%). Αντίθετα μείωση της τάξης του 5,4% καταγράφηκε για όσους δηλώνουν ως κύριο λόγο το να είναι καθαρό – να τηρεί τους κανόνες ασφαλείας και υγιεινής (4,9% από 10,3%).
ΦΟΥΡΝΟΣ ή ΣΟΥΠΕΡ ΜΑΡΚΕΤ;
Η περαιτέρω ανάλυση και σύγκριση μεταξύ των καταναλωτών οι οποίοι αγοράζουν κυρίως από φούρνο και εκείνων που προτιμούν τα super market μάς δείχνει ότι η κοντινή απόσταση, η νοστιμιά – γεύση – φρεσκάδα του ψωμιού και η εμπιστοσύνη ως προς την ποιότητα των προϊόντων και υλικών αποτελούν τα ισχυρά σημεία επιλογής του φούρνου, ενώ ο συνδυασμός με άλλα ψώνια και το ωράριο αποτελεί το ισχυρό σημείο των super markets.
• Τα ποσοστά ικανοποίησης των πελατών φούρνων εξακολουθούν (όπως και το 2011) να είναι εντυπωσιακά: 9 στους 10 καταναλωτές εκφράζουν την ικανοποίησή τους για την ποιότητα του ψωμιού, την ποικιλία, την εξυπηρέτηση – φιλικότητα των υπαλλήλων, τη καθαριότητα και την τήρηση των κανόνων υγιεινής και το ωράριο λειτουργίας των αρτοποιείων. Οσον αφορά στην τιμή του ψωμιού το 76,6% των καταναλωτών δήλωσαν πολύ ή αρκετά ικανοποιημένοι, το 21,8% λίγο ικανοποιημένοι και καθόλου ικανοποιημένοι.
• Το 89,8% καταναλωτών δηλώνει ότι οι φούρνοι της γειτονιάς προσφέρουν καλύτερης ποιότητας ψωμί σε σχέση με αυτό που διαθέτουν τα super markets. Το 6,6% θεωρεί ότι δεν διαφέρουν ιδιαίτερα σε ποιότητα και μόνο το 3,7% θεωρεί ότι στα super market βρίσκεις καλύτερο ψωμί.
• Η πλειοψηφία των καταναλωτών δεν γνωρίζει αν το ψωμί που ψήνεται στα super market είναι φρέσκο ή κατεψυγμένο – προψημένο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, η διάθεση κατεψυγμένου ή προψημένου ψωμιού φαίνεται να αποτελεί σοβαρό αντικίνητρο αγοράς από τα σημεία πώλησης που το διαθέτουν. Η συντριπτική πλειοψηφία του καταναλωτικού κοινού δήλωσε πως δεν θα αγόραζε ψωμί αν ήξερε πως είναι κατεψυγμένο – προψημένο.
• Μοιρασμένες φαίνεται να είναι οι απόψεις των αρτοποιών -με βάση τη εμπειρία τους και την σχέση με τους πελάτες τους- για το εάν οι καταναλωτές γνωρίζουν ή όχι τις διαφορές στον τρόπο παρασκευής του ψωμιού που διατίθενται στα super market σε σχέση με το ψωμί του αρτοποιείου. Το 44,3% πιστεύει ότι οι καταναλωτές γνωρίζουν για το εάν το ψωμί που πωλείται στα super market είναι φρέσκο ή προψημένο ενώ το 48,8% πιστεύει πως όχι. Δυο χρόνια τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 40,1% και 54,1%.
• Το 86% (58% το 2011) δήλωσε ότι ήδη έχει ενημερωθεί για το σήμα του κλάδου που προμηθεύει η Ομοσπονδία Αρτοποιών Ελλάδος τα μέλη της με το μήνυμα «Εδώ ζυμώνεται, εδώ ψήνεται». Το 51,7% (23% το 2011) ανέφεραν ότι το έχουν ήδη προμηθευτεί, ενώ 7 στους 10 όσων δεν το έχουν ακόμη προμηθευτεί επιθυμούν να το αποκτήσουν. Περισσότεροι από 9 στους 10 αρτοποιούς κρίνουν θετικά αυτήν την πρωτοβουλία της Ομοσπονδίας και πιστεύουν ότι θα συμβάλει σημαντικά στην ενημέρωση του καταναλωτικού κοινού.
93% ´κόβει´ το φαγητό από καταστήματα
Το 93% των καταναλωτών έχει περιορίσει το φαγητό από έξω (π.χ. εστιατόρια, ταβέρνες) όπως προκύπτει από έρευνα με θέμα: ´Διατροφή και Οικονομική κρίση´, που διεξήγαγαν σε συνεργασία με την ΕΚΠΟΙΖΩ οι φοιτήτριες του Τμήματος Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Α. Παναγοπούλου και Β. Σκάκκου. Η έρευνα δόθηκε στη δημοσιότητα με αφορμή τον εορτασμό της Ημέρας Καταναλωτή.
Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της έρευνας:
• To 55,1% του δείγματος είχε υποστεί μείωση των εισοδημάτων του.
• Το 44% απάντησε ότι το εισόδημά του δεν επαρκεί για την κάλυψη των καθημερινών διατροφικών του αναγκών.
• Βασικό κριτήριο για την επιλογή τροφίμου, αλλά και για την επιλογή του καθημερινού γεύματος, είναι το κόστος.
• Τα τρόφιμα που έχουν περιοριστεί λόγω διατροφικών συνηθειών, αλλά και λόγω κόστους είναι το κρέας (63,7%), τα ψάρια (60,5%), τα γλυκά (51,2%) και το αλκοόλ (48,8%).
• Τα τρόφιμα που επιλέγονται για συχνότερη κατανάλωση, σε σχέση με το παρελθόν, είναι τα ρύζι – πατάτες (70,8%), τα όσπρια (70,8%), το ψωμί (50,2%) και τα λαχανικά (46,9%).
Στο μεταξύ από το πρόγραμμα ψυχολογικής υποστήριξης της ΕΚΠΟΙΖΩ προκύπτει, όπως ανέφερε σε συνέντευξη Τύπου η εθελόντρια στο πρόγραμμα Α. Λελέκη MBPsS, συμβουλευτική ψυχολόγος – οικογενειακή θεραπεύτρια, εθελόντρια το «κύριο πρόβλημα των μετεχόντων ήταν η συναισθηματική φόρτιση: Αισθάνονταν απομόνωση, αγωνία, απόγνωση, θυμό, ντροπή, ενώ αρκετοί είχαν αυτοκτονικούς ιδεασμούς. Ενα κοινό στοιχείο ήταν η αίσθηση επικείμενου κινδύνου εξ αιτίας των ξαφνικών αλλαγών που συνέβησαν στο βιοτικό τους επίπεδο.
Στις ομάδες συμβουλευτικής το πρόσωπο που μοιράζεται τα συναισθήματά του βρίσκει ένα ασφαλές πλαίσιο όπου ακούγεται, παίρνει αποδοχή, αισθάνεται κατανόηση, ζεστασιά και εμπιστοσύνη. Δυναμώνει μέσα από το μοίρασμα συναισθημάτων και εμπειριών, συνειδητοποιεί ότι δεν είναι ο μόνος με δυσκολίες, οπότε σε δεύτερο χρόνο έρχεται και η ανακούφιση από το σύμπτωμα».
