» Δημήτρης Δημητρούλης Εισαγωγή – Επιμέλεια – Σχόλια
Συνοδεύεται από cd – Διαβάζει η Λύδια Κονιόρδου
Δημήτρης Δημητρούλης, καθηγητής Ιστορίας Εκδόσεις: ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
και Θεωρίας της Λογοτεχνίας Πάντειο Πανεπιστήμιο
Το 1821 ο Διονύσιος Σολωμός, μαζί με άλλους έγκριτους Ζακύνθιους, συνυπέγραψε αναφορά στον Βασιλιά της Αγγλίας για τη μεταρρύθμιση του αυταρχικού Συντάγματος της Αγγλικής κατοχής και κυριαρχίας στα Επτάνησα…
Ενα ´Σύνταγμα´ ανελεύθερο που το είχε επιβάλει το 1817 ο διαβόητος τυραννικός Αρμοστής Μέτλαντ. Ηταν η μοναδική περίπτωση που ο ποιητής -τότε- Διονύσιος Σολωμός εκτέθηκε πολιτικά, όπως αναφέρει σε υποσημείωσή του ο επιμελητής της έκδοσης του φακέλου – βιβλίου ´Διονύσιος Σολωμός έργα – ποιήματα και πεζά´ καθηγητής Δημήτρης Δημητρούλης.
Ο οποίος στη σημαντική εισαγωγή του (σελίδες 9 – 67) καταθέτει πλήθος εκτιμήσεων, απόψεων, θέσεων, αποκαλύψεων και τολμηρών κρίσεων για το έργο και τη ζωή του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού. Ενα βιβλίο πολύτιμης συγκέντρωσης στοιχείων της δημιουργικής ποιητικής πορείας του Δ.Σ. ως το τέλος της δημιουργίας του και της ζωής του. Αυτό το βιβλίο υποσχέθηκα στο άρθρο μου στα ´Χ.Ν.´ της 23ης Μαρτίου ότι θα το παρουσιάσω ως συνέχεια…
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ
Ξεκινώ, λοιπόν, το σημερινό μου κείμενο από τις σελίδες 15 – 19, το περιεχόμενο των οποίων αναφέρεται στη δημιουργική του δραστηριότητα από το 1823 – 1857 που πέθανε.
Αυτές οι 5 σελίδες, ο καθηγητής Δ.Δ. γράφει, ότι αποτελούν ένα πρόχειρο σχεδίασμα βίου – πολιτείας του ποιητή Διονυσίου Σολωμού, ως πρώτο ερέθισμα, για να ανατρέξει κάθε ενδιαφερόμενος-η αναγνώστης-αναγνώστρια στην ευρύτερη αναζήτηση, μέσα από τις πολλές σελίδες του βιβλίου, με έναν τρόπο δικό τους να απαντήσουν στο ερώτημα: Ποιος ήταν ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός;
ΣΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΤΗΣ ΔΙΓΛΩΣΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Ο Σολωμός, που είχε ιταλική παιδεία και δεν ήξερε καλά την ελληνική γλώσσα, ζώντας στην κοινωνία της Ζακύνθου, μετά την επιστροφή του από την Ιταλία, στην προεπαναστατική πενταετία (του 1821) περίοδο και στην πρώτη μετ? επαναστατική πενταετία δεν είχε ακόμα αποφασίσει σε ποια γλώσσα θα αφιερωνότανε ως ποιητής. Ο καθηγητής Δ. Δημητρούλης γράφει τα εξής (σελ. 19): ´Το δίλημμα αυτό λύθηκε με την έναρξη της ελληνικής επανάστασης που τον επηρέασε καταλυτικά. Από κάθε μεριά δεχόταν άμεσες και έμμεσες πιέσεις να ανταποκριθεί στο κάλεσμα της ιστορίας. Η μεγαλύτερη όμως πίεση ήταν της δικής του φαντασίας και της δημιουργικής ορμής που ξυπνούσε η ατμόσφαιρα της εξέγερσης, η αναβίωση των εθνικών ονείρων, η ηρωική διεκδίκηση της ελευθερίας, η προσδοκία πολλών να φανεί ένας νέος ποιητής που θα «ψάλει» την επανάσταση στη γλώσσα του λαού. Τότε, παίρνει τη μεγάλη απόφαση να «μάθει» ελληνικά (αφού ποτέ δεν τα διδάχτηκε συστηματικά) και να γίνει Ελληνας ποιητής. Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα πώς επεξεργάστηκε μέσα του το ζήτημα´.
Σ? ΕΝΑΝ ΜΗΝΑ, ΤΟ 1823, ΕΓΡΑΨΕ ΤΟΝ ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΘΡΥΛΟΣ ΣΤΑ 27 ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ
Αλλά, αυτό που ξέρουμε είναι ότι το 1823 σ? έναν μήνα, όπως λέγεται, γράφει τον ´Υμνον εις την Ελευθερίαν´ . Το έργο δημοσιεύτηκε το 1825 και έκρινε το ποιητικό του μέλλον. Στα 27 του χρόνια, τότε, ο Σολωμός δεν ήταν απλώς διάσημος, αλλά ζωντανός θρύλος.
Ο ´Υμνος´ δικαιολογημένα άφησε άναυδους τους αποδέκτες, αφού μέχρι τότε δεν είχε καταγραφεί ΚΑΛΥΤΕΡΗ ποίηση στα ελληνικά και μάλιστα στην κοινή γλώσσα…
Αποφασίζει να εμπιστευτεί την ελληνική λογοτεχνία.
Στη δεκαετία αυτή, στη Ζάκυνθο, έχουμε τη σύλληψη και την ολική ή μερική πραγμάτωση μιας σειράς έργων που θα καθορίσουν την πορεία του στη λογοτεχνική γραφή.
? Το 1824 γράφει τον μαχητικό ´Διάλογο´ για τη γλώσσα και την άνιση ΩΔΗ για τον Μπάιρον.
? Το 1826 γράφει τη ´Φαρμακωμένη´ και εργάζεται ταυτόχρονα για τον αρχικό σχεδιασμό τριών μεγάλων έργων (στα οποία θα επανέλθει πολλές φορές μετά). Πρόκειται για: ´Τη γυναίκα της Ζάκυνθος´. Τον ´Λάμπρο´ και τους ´Ελεύθερους Πολιορκημένους´.
Εκτοτε, όμως, τίποτε άλλο δεν τυπώνεται, ενώ εκτός από τη ´Φαρμακωμένη´ και λίγα ακόμη λυρικά και σατιρικά ποιήματα τίποτε άλλο δεν κοινοποιείται.
Αλλά, ο ´Διάλογος´ και η ´Ωδή στον Μπάιρον´ κυκλοφορούν σε χειρόγραφα σε στενό του κύκλο. Τα υπόλοιπα είναι υπό διαρκή επεξεργασία με εμφάνιση μιας ποιητικής κρίσης και μαζί με μια γλωσσική με τα ιταλικά να κυριαρχούν στη διαμόρφωση της ελληνικής γραφής.
ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΑΝΕΛΑΒΕ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΥΨΗΛΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ
Ετσι, το 1826 ο Σολωμός νοιώθει την ανάγκη να ξεπεράσει τον ´ΥΜΝΟ´ και να μην παραμείνει απλώς ένας καλός Ελληνας ποιητής.
Αλλά να γίνει ένας σπουδαίος Ευρωπαίος ποιητής της ελληνικής καταγωγής. Για να προσθέσει ο καθηγητής Δημητρούλης ότι:
´Από τη στιγμή που συνειδητοποιεί κάτι τέτοιο αναλαμβάνει την ύψιστη διακινδύνευση: να δημιουργήσει για πρώτη φορά στα νεότερα χρόνια υψηλό ποιητικό λόγο στα ελληνικά´.
Ομως, η διπλή αυτή κρίση τον επηρέασε βαθύτατα για να φύγει το 1828 από τη Ζάκυνθο και να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα για τρεις ολόκληρες δεκαετίες μόνο με τρεις επισκέψεις στη Ζάκυνθο σε όλο αυτό το μακρόν διάστημα.
Ο Δ. Δημητρούλης θεωρεί πως ´οι τρεις αυτές δεκαετίες στην Κέρκυρα (1828 – 1857 – χρόνος θανάτου του) συγκροτούν την περίοδο εκείνη κατά την οποία ο Σολωμός θα αναμετρηθεί με την υπόθεση της ποίησης εμμονικά και απεγνωσμένα.
ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ 30 ΧΡΟΝΙΑ ΣΕ ΣΙΩΠΗ…
Ολοι γύρω του περιμένουν τη ´στιγμή´ που ο μεγάλος ποιητής θα ´ανακοινώσει´ δημοσίως τα αποτελέσματα της δημιουργικής φαντασίας του. Η αναμονή, ωστόσο, δεν θα βρει ποτέ αντίκρισμα.
Οπως κρίνει ο καθηγητής Δημητρούλης: ´Ο Σολωμός, στην Κέρκυρα, θα γίνει γρήγορα θεσμός…
Το νέο περιβάλλον ήταν ευνοϊκό και θα περίμενε κανείς ότι, τώρα, στην ακμή του βίου θα συγκέντρωνε την προσοχή του στην ολοκλήρωση των έργων του. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Αντίθετα, σταματούσε στα προσχέδια ή άφηνε τις επεξεργασίες τους στα ελληνικά σπαραγμένες και ακατάστατες.
Ομως, τότε, το μόνο κείμενο που δημοσιεύτηκε με τη συγκατάθεσή του, αλλά ΑΝΩΝΥΜΩΣ ήταν το απόσπασμα του ΛΑΜΠΡΟΥ στην Ιόνιο Ανθολογία του 1834.
ΟΜΩΣ, ΘΕΜΕΛΙΩΣΕ ΤΗΝ ΑΠΑΡΧΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Αλλά παρ? όλα αυτά ο Σολωμός πάντα εργαζόταν στην ποίηση. Γιατί, έστω και υπό μορφή θραυμάτων, το έργο του κατακτά την πιο υψηλή κορυφή στην ελληνική γλώσσα και θεμελιώνει την απαρχή της νέας ελληνικής λογοτεχνίας.
Το 1829 αποπειράται ανεπιτυχώς να ξαναδουλέψει και να ολοκληρώσει τη ´Γυναίκα της Ζάκυνθος´. Ταυτόχρονα γράφει τα ποιήματα ´Εις μοναχήν´, ´Φαρμακωμένη στον Αδη´ και ´Νεκρική Ωδή´, το κρίσιμο, ωστόσο, έτος είναι το 1833 με τη μεγάλη ´στροφή´ με τον ´Κρητικό´ και το 1834 δοκιμάζει να ξαναπιάσει τους ´Ελεύθερους πολιορκημένους´. Εργο (όπως γράψαμε στο προηγούμενο κείμενό μας) το Γ? σχεδίασμά του (το 1844), ο ´Πορφύρας´ το 1847 – 49 και το ´Carmen?s Eculate´ (1849) ήταν έργα από τις τελευταίες μεγάλες στιγμές της ποίησής του.
ΜΕΓΑΛΗ ΣΟΛΩΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ – ΠΟΙΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Ο μεγάλος ποιητής της ελευθερίας και των ´Ελεύθερων πολιορκημένων´ άφησε τη μεγάλη ποιητική κληρονομιά – για κάθε ανελεύθερη ψυχή, για κάθε σκλαβωμένο λαό και για μια ´ελεύθερη πολιορκημένη´ ανθρωπότητα. Μια κληρονομιά που γίνεται ιδιαίτερα επίκαιρη ως αιώνιος Υμνος στην Ελευθερία του ανθρώπου και της ανθρωπότητας, που σήμερα σφαδάζει ανελεύθερη σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της γης. Με επιλεγμένη (όπως είπε στο τέλος της φετινής παρέλασης ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας) πρώτα στην Ελλάδα και τώρα την Κύπρο, για απάνθρωπη δούλωση στην ´Ελεύθερη πολιορκία´ για τον υπερπλούτο του Βορρά για φτώχεια, πείνα και εξαθλίωση του ευρωπαϊκού νότου κ.λπ.
ΔΕΝ ΕΣΥΝΗΘΟΥΣΕ ΝΑ ΘΕΑΤΡΙΖΕΙ ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΤΟΥ ΦΡΟΝΗΜΑΤΑ
Στο επίμετρο αυτού του βιβλίου, όπως του ποιητή Ιάκωβου Πολυλά (1826 – 1896), έχει τον τίτλο ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ για το σύνολο του έργου του Σολωμού που αυτός πρώτος το αποκατέστησε με στοχαστική οργάνωση του δύσκολου αρχείου του Σολωμού. Από αυτό το σπουδαίο κείμενο παραθέτουμε ένα μικρό, χαρακτηριστικό απόσπασμα του Σίλλερ. ´Η φορά των πραγμάτων έσυρε το πνεύμα του καιρού εις έναν δρόμο εις τον οποίον είναι φόβος μήπως αυτό θα απομακρύνεται πάντα περισσότερο από την τέχνη του ιδανικού´ (σελ. 496) και από τη σελ. 497: ´Ο Σολωμός δεν εσυνηθούσε να θεατρίζει τα εθνικά του φρονήματα, αλλά μες στο άγιο βήμα της ψυχής του οικοδομούσε την αληθινή Ελλάδα…´.
Τα περιεχόμενα του βιβλίου είναι:
Εισαγωγή, χρονολόγιο, Υμνος εις την Ελευθερίαν, Εις το θάνατο του Λορδ. Μπάιρον, Ο Λάμπρος (αποσπάσματα), οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, ο Πορφύρας.
– Λυρικά ποιήματα (της νεότητας και της ακμής).
– Επιγράμματα και αποσπάσματα.
– Λυρικά ποιήματα της νεότητας 1818 – 1822.
– Λυρικά ποιήματα της ωριμότητας 1834 – 1857.
– Επιγράμματα και επιγράμματα σατιρικά.
– Στίχοι και αποσπάσματα.
– Μεταφράσεις.
– Διάλογος, η Γυναίκα της Ζάκυνθος.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ
(αποσπάσματα – τετράστιχα) από τον ΥΜΝΟΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ
τετρ. 5) Δυστυχής! Παρηγορία
μόνη σου ?μεινε ν? λ?ς
περασμένα μεγαλε?α
κα? διηγώντας τα ν? κλα?ς.
τετρ. 9) Μ? τ? ρο?χα α?ματωμένα
ξέρω ?τι ?βγαινες κρυφ?
ν? γυρεύ?ς ε?ς τ? ξένα
?λλα χέρια δυνατά.
τετρ. 10) Μοναχ? τ? δρόμο ?π?ρες,
?ξανάλθες μοναχή,
δ?ν ε?ν? ε?κολες ο? θύρες,
??ν ? χρεία τ?ς κουρταλ?.
τετρ. 11) ?λλος σου ?κλαψε ε?ς τ? στήθια
αλλ? ?νάσασιν καμι?
?λλος σο? ?ταξε βοήθεια
κα? σ? γέλασε φρικτά.
τετρ. 12) ?λλοι, ?ϊμέ! στ? συμφορά σου,
?που ?χαίροντο πολύ,
«σύρε νά ?βρης τ? παιδιά σου,
σύρε», ?λέγαν ο? σκληροί.
τετρ. 70) Παντο? φόβος κα? τρομάρα
κα? φων?ς κα? στεναγμοί·
παντο? κλάψα, παντο? ?ντάρα,
κα? παντο? ξεψυχισμοί.
τετρ. 127) Δ?ν νικιέσαι, ε?ν? ξακουσμένο,
στ?ν ξηρ?ν ?σ? ποτ?
?μως, ?χι, δ?ν ε?ν? ξένο
κα? τ? πέλαγο γι? σέ.
