«(…) – Καράβιν, πόθεν έρκεσαι και πόθεν κατεβαίνεις;
– Ερκομαι ακ’ τ’ ανάθεμα κι’ εκ το βαρύν το σκότος,
Ακ’ την αστραποχάλαζην, ακ’ την ανεμοζάλην∙
απέ την Πόλην έρκομαι την αστραποκαμένην…» (1)
MIA διαμάχη μεταξύ Τούρκων δημοσιογράφων και διανοουμένων σχετικά με τη λέξη «άλωση» που χρησιμοποιείται στην τουρκική κινηματογραφική εκδοχή του γεγονότος («Αλωση 1453»), αλλά και με τις εθνικιστικές γιορτές που γίνονται στην Πόλη κάθε χρόνο (2), ξαναφέρνει στο προσκήνιο τη «Βασιλίδα» των Πόλεων», την Κωνσταντινούπολη: με την πλούσια βυζαντινή, πολιτισμική παράδοση και το δραματικό τέλος της. Την Πόλη των αμέτρητων πολιορκιών και των δυο μόνο Πτώσεων: το 1204 (Σταυροφόροι) και το 1453 (Τούρκοι).
ΑΣ ΔΟΥΜΕ πώς ο νομπελίστας (2006) και πολυβραβευμένος Τούρκος λόγιος, ο λογοτέχνης Ορχάν Παμούκ (Orhan Pamuk, 1952-), εκφράζεται σχετικά στο βιβλίο του «Ιστανμπούλ, πόλη και αναμνήσεις» στο οποίο περιγράφει την Πόλη των παιδικών του χρόνων όπου μεγάλωσε, σπούδασε, ζυμώθηκε, απέκτησε πάμπολλες εμπειρίες (3). Οι Τούρκοι της Πόλης, 560 χρόνια μετά την Άλωση, αναζητούν ακόμη τον προσανατολισμό και την ταυτότητά τους. Ο Παμούκ γράφει (αποσπάσματα):
«…Όπως τους περισσότερους Τούρκους της Ιστανμπούλ, το Βυζάντιο μ’ ενδιέφερε πάρα πολύ λίγο στα παιδικά μου χρόνια. Όταν ήμουν παιδί, η λέξη Βυζάντιο μου έφερνε στο νου τα τρομακτικά ρούχα και γένια των Ρωμιών ορθόδοξων παπάδων, τα βυζαντινά τόξα και τις καμάρες στα διάφορα μέρη της πόλης, τις παλιές εκκλησίες που ήταν χτισμένες από κόκκινα τούβλα, και την Αγιασοφιά. Όλα αυτά ανήκαν σε μια τόσο παλιά εποχή που δεν υπήρχε λόγος να την ξέρουμε. Ακόμη και οι Οθωμανοί που κατέκτησαν το Βυζάντιο μου φαίνονταν πολύ μακρινοί. Εμείς είμαστε η πρώτη γενιά του «καινούργιου πολιτισμού» που είχε έρθει στην Ιστανμπούλ μετά από κείνους. Τουλάχιστον οι Οθωμανοί, που τις παραδοξότητές τους μας περιέγραφε ο Ρεσάτ Εκρέμ Κοτσού, είχαν ονόματα που μοιάζανε με τα δικά μας. Ενώ οι Βυζαντινοί είχαν εξαφανιστεί με την άλωση. Και οι εγγονοί των εγγονών των εγγονών τους ήταν ιδιοκτήτες των ζαχαροπλαστείων και των καταστημάτων που πουλούσαν ρούχα και παπούτσια στο Μπέγιογλου. Όταν ήμουν παιδί, το πηγαινέλα με τη μητέρα μου στο Μπέγιογλου για ψώνια, στα διάφορα καταστήματα των Ρωμιών, ήταν από τις σημαντικότερες διασκεδάσεις μου. Σε κάποια καταστήματα υφασμάτων δούλευε όλη η οικογένεια, πατέρας – μητέρα – κόρες, κι όταν η μητέρα μου πήγαινε για ν’ αγοράσει ύφασμα για κουρτίνες ή βελούδο για να ντύσει μαξιλάρια, τα μέλη της οικογένειας άρχιζαν να μιλάνε μεταξύ τους πολύ γρήγορα ελληνικά. Αργότερα στο σπίτι προσπαθούσα να μιμηθώ την παράξενη γλώσσα τους και τις ανήσυχες κινήσεις των πωλητριών με τους πατεράδες τους. Το ενδιαφέρον που δείχνανε για τις μιμητικές μου προσπάθειες, το ύφος των εφημερίδων όταν αναφέρονταν σ’ αυτούς, το «Μίλα τουρκικά!» που χρησιμοποιούσανε για να τους επιπλήξουν καμιά φορά, μ’ έκανε να υποψιάζομαι ότι οι Ρωμιοί, όπως οι φτωχοί της πόλης και οι κάτοικοι στις παράγκες, δεν ήταν «ευυπόληπτα» άτομα. Σκεφτόμουν πως γι’ αυτό έφταιγε λίγο και το γεγονός ότι ο Φατίχ, με την άλωση της Κωνσταντινούπολης, τους είχε πάρει την πόλη. Τα πεντακόσια χρόνια της άλωσης, το «μεγάλο θαύμα» όπως λέγανε καμιά φορά, είχαν γιορταστεί ένα χρόνο μετά τη γέννησή μου, το 1953, αλλά τίποτε άλλο, πέρα από τη σειρά γραμματοσήμων που είχε κυκλοφορήσει με αυτή την ευκαιρία, δεν τραβούσε το ενδιαφέρον μου. (…)
Παρατηρώντας πως έχουν ονομαστεί ορισμένα γεγονότα μπορούμε να καταλάβουμε σε ποιο μέρος του κόσμου βρισκόμαστε, αν βρισκόμαστε στη Δύση ή στην Ανατολή. Αυτό που έγινε στις 29 Μαΐου 1453, ενώ για τους Δυτικούς είναι η Πτώση της Κωνσταντινούπολης, για τους Ανατολικούς είναι η Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Κοντολογίς «Πτώση» ή «Άλωση» (4). Έπειτα από πολλά χρόνια, ο Αμερικανός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια όπου σπούδαζε η γυναίκα μου την κατηγόρησε για εθνικισμό, όταν σε μια εργασία της χρησιμοποίησε τη λέξη άλωση. Αν και η καρδιά της γυναίκας μου, που η καταγωγή της από τη μεριά της μητέρας της ήταν ρωσική, χτυπούσε λίγο για τους ορθόδοξους, τα μάτια της έβλεπαν το γεγονός με τις λέξεις της τουρκικής εθνικής παιδείας, επειδή είχε τελειώσει το λύκειο στην Τουρκία. Ίσως πάλι να μην έβλεπε το γεγονός ούτε σαν άλωση ούτε σαν πτώση, αλλά να ένιωθε ότι ήταν ανάμεσα σε δυο κόσμους, σαν κάποιους άτυχους αιχμαλώτους πολέμου που έπρεπε να είναι ή χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, μιας και δεν είχαν άλλη επιλογή.
Οι κάτοικοι της Ιστανμπούλ έμαθαν να γιορτάζουν το γεγονός ως «άλωση» στις αρχές του εικοστού αιώνα εξαιτίας του εκδυτικισμού και του τουρκικού εθνικισμού. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ο μισός πληθυσμός της Ιστανμπούλ δεν ήταν μουσουλμάνοι και το μεγαλύτερο μέρος του μη μουσουλμανικού πληθυσμού το αποτελούσαν οι Ρωμιοί που ήταν η συνέχεια των Βυζαντινών. Στα παιδικά και στα τα πρώτα εφηβικά μου χρόνια υπήρχε μια κίνηση έντονου τουρκικού εθνικισμού που υποστήριζε ότι η χρήση της λέξης Κωνσταντινούπολη σήμαινε ότι οι Τούρκοι δεν ανήκουν σε αυτή την πόλη, ότι οι πρώτοι ιδιοκτήτες της πόλης αυτής μια μέρα που θα έρχονταν και θα έδιωχναν εμάς τους κατακτητές, εδώ και χίλια πεντακόσια χρόνια ή, το λιγότερο, θα μας μετέτρεπαν σε υπηκόους δεύτερης κατηγορίας. Για τους οπαδούς του τουρκικού εθνικισμού η χρήση της λέξης άλωση είχε πολύ μεγάλη σημασία. Υπήρχαν βέβαια περιπτώσεις που ακόμη και οι Οθωμανοί λέγανε την πόλη Κωνσταντινούπολη (…)».
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ δεν έγκειται στη χρήση των λέξεων «άλωση» ή «πτώση» της Πόλης, αφού περίπου είναι συνώνυμες! Το θέμα είναι πότε η Τουρκία που επιδιώκει την πλήρη «δυτικοποίησή» της, θα αποκτήσει τη γενναιότητα, μακριά από στερεότυπους κεμαλισμούς και μεθόδους νεοοθωμανικού επεκτατισμού, να παραδεχθεί το εγκληματικό παρελθόν της [Γενοκτονία Ποντίων, Σεπτεμβριανά (1955), Κυπριακό (1974) κ.ά.].
Η ΕΘΝΙΚΗ αυτογνωσία των λαών, νομίζουμε ότι ξεκινά από μια ειλικρινή και αντικειμενική «ανάγνωση» της ιστορίας τους. Για να καταλήξει μετά, στην αναγνώριση και αποκατάσταση των εγκλημάτων που πράχθηκαν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) Μικρό απόσπασμα από το «Ανακάλημα (= θρήνος) της Κωνσταντινούπολης», στ. 8-11. Λίνος Πολίτης, Ποιητική Ανθολογία, Β’, Μετά την Άλωση, σελ. 13, εκδ. Γαλαξίας, 1965 [Και στο http://www.snhell.gr]
-(2) Τούρκος δημοσιογράφος: «Η Κωνσταντινούπολη ανήκει στους Έλληνες» [http://www.newsbomb.gr/ethnika/story/]
-(3) Ορχάν Παμούκ, «Ιστανμπούλ, πόλη και αναμνήσεις», εκδ. Ωκεανίδα, 2005, σελ. 276 – 284.
-(4) «Άλωση» ή «Πτώση»;
α) Άλωση (ρ. αλίσκομαι): εκπόρθηση, κυρίευση με βίαια μέσα κάστρων ή πόλεων (conquête). Το Πάρσιμο της Πόλης («Εάλω η Πόλις», 1453). Για τους οπαδούς του τουρκικού εθνικισμού η χρήση της λέξης άλωση είχε πολύ μεγάλη σημασία.
β)Πτώση (ρ. πίπτω): Πολυσήμαντη λέξη. Κάθε πτώση (chute, fall) δυνητικά περιέχει και την ανόρθωση. Για πόλεις ή κάστρα σημαίνει κατάληψη (ή ανακατάληψη), μετά από πολιορκία και μάχες.
