Ζαν Μπωντριγιάρ
Πρωτοπόρος και αποκαλυπτικός Γάλλος στοχαστής
Εκδόσεις: Alloglotta
Παράλληλες αναγνώσεις
μετάφραση: Κώστας Σπηλιώτης
«Η κανονιστική ηθική των αντικειμένων (που συνεχίζει τον πρωτόγονο φετιχισμό) δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1969 στο περιοδικό ´Communications´ (τεύχος 1, τόμος 13). Η ελληνική μετάφραση – κείμενο προέρχεται από το συγκεκριμένο το οποίο συμπεριελήφθη από τον Ζαν Μπωντριγιάρ στο -ιστορικό πλέον για τις κοινωνικές επιστήμες- βιβλίο του ´Για μια πολιτική οικονομία του σημείου´, εκδ. Gallimard, Παρίσι 1972).
Μία ανάλυση της κοινωνικής λογικής που ρυθμίζει τη χρήση των αντικειμένων, βάσει διάφορων ταξινομήσεων που δεν μπορεί παρά να είναι την ίδια στιγμή μια κριτική ανάλυση της ιδεολογίας του ´Καταναλωτισμού´ στην οποία σήμερα υπόκειται κάθε τρόπος χρήσης των αντικειμένων. Αυτή η υπόθεση στηρίζεται στην εμπειρία, η οποία αποδεικνύεται ψευδής… με την κατανάλωση αγαθών να μην έχει σχέση με τη ζωτική αναγκαιότητα ή το ´φυσικό δίκτυο´, αλλά με έναν Πολιτισμικό Καταναγκασμό που επιβάλλεται για να υπάρχει παραγωγή και ανταλλαγή αγαθών και αντικειμένων (ενίοτε υπό τη μορφή της βίαιης σπατάλης της) για να δημιουργηθεί μια κοινωνική ιεραρχία, με κρυμμένο ή εμφανή τον μηχανισμό της κοινωνικής επίδειξης, με βάση την εννοιολογική υπόθεση μιας κοινωνιολογικής ανάλυσης του καταναλωτισμού… Τον οποίο επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση σε όλους τους τομείς της νεοφιλελεύθερης οικονομίας της οποίας το υπερκαταναλωτικό όνειρο έγινε συντρίμμια κάτω από το βάρος των οποίων στενάζουμε τώρα εμείς.
Εμείς γεμίσαμε τον κόσμο μας, τον τόπο μας και τον χρόνο μας με εκθέσεις προϊόντων για να προβάλονται και να πωλούνται. Με απόλυτη κυριαρχία τους με ´πράγματα´ τα οποία τελικά τα λατρεύουμε και τα… ´προσκυνούμε´… Οπως κάνανε οι πρωτόγονοι λαοί, που αποδίδανε υπερφυσικές ιδιότητες, με λατρευτική προσκόλληση σ? ένα αντικείμενο, που στη σύγχρονη έκφρασή του καθιερώθηκε με τον όρο Φετίχ από τον 17ο αιώνα.
ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ
Ετσι με αυτή τη λέξη χαρακτήρισαν τα αντικείμενα λατρείας στα οποία οι πρωτόγονοι λαοί αποδίδανε υπερφυσικές ιδιότητες, αυτή η λέξη (ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη) στα γαλλικά είναι fetiche που σημαίνει οπτικό δάνειο. Στα πορτογαλικά Feitico – μαγεία – φυλακτό, Λατινικά facticius – τεχνητός. Το 1882 καθιερώθηκε ο φετιχισμός (με μεταφορά από τη γαλλική εκδοχή της λέξης). Ομως στα χρόνια της σύγχρονης ανάπτυξης της Ψυχολογίας η λέξη χρησιμοποιήθηκε ως όρος της Ψυχιατρικής και βέβαια της Ψυχανάλυσης.
Φιλοσοφικά η λέξη φετιχισμός αποτυπώνεται ως ´λατρεία πραγμάτων, στα οποία οι πρωτόγονοι φυσικοί λαοί αποδίδουν μια υπερφυσική δύναμη, απρόσιτη στον άνθρωπο´ (Λεξικό Φιλοσοφία, Αγ. Ντόκου, εκδ. ΑΣΤΗΡ).
Τότε, οι άνθρωποι θεωρούσαν ένα πράγμα που γινόταν αντικείμενο λατρείας ότι είχε μια μαγική δύναμη που ήταν απρόσιτη η ερμηνεία της.
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΠΙΒΑΛΛΟΝΤΑΙ
Σήμερα οι άνθρωποι που κατασκευάζουν όλα τα πράγματα που καταναλώνουν και γνωρίζουν ότι η γνώση της λειτουργίας τους δεν είναι απρόσιτη έχουν υποκαταστήσει την αρχαία ´μαγευτική επήρειά τους´, με απομάγευσή τους, αλλά με ´λατρευτική υλόφρονα´ εξάρτησή τους από αυτά όλα τα πράγματα που μας προσφέρονται σε οργανωμένες εκθέσεις όλων των ειδών.
Καθώς και στις βιτρίνες των καταστημάτων και τώρα στις οθόνες των τηλεοράσεων, των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των έξυπνων τηλεφωνικών φορητών συσκευών.
Για να λατρεύουμε, με ´μαγική´ προσκόλληση -από την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης και της μαζικής παραγωγής των μηχανών της, τα κυρίαρχα είδη της κάθε εποχής, όπως η παραγωγή και η κατανάλωσή τους μας επιβάλλονται!
´ΘΕΟΠΟΙΗΣΕΙΣ´ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ
Πράγματα (χρειαζούμενα και αχρείαστα) τα οποία πολλά έχουν γίνει οι σύγχρονοι ´θεοί´, ´άγιοι´ και ´προφήτες´ που λατρεύουμε και προσκυνούμε. Π.χ. αυτοκίνητα (που με αυτά έχουμε πλημμυρίσει όλους τους χώρους και τους δρόμους μας, ενώ έχουμε υπερμολύνει τον αέρα μας). Λευκά είδη για τις σύγχρονες κουζίνες μας, τα σύγχρονα κινητά τηλέφωνά μας, τους μίνι και μάξι ηλεκτρονικούς υπολογιστές μας καθώς και τόσα άλλα -αμέτρητα- πράγματα που εκτίθενται στις Διεθνείς και τοπικές εκθέσεις για την προβολή των πραγμάτων που εκθέτουν με στόχο την πώλησή τους.
Μέσα από μια παγκόσμια οργανωμένη μηχανή, αέναης παραγωγής και πώλησης προϊόντων…
ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΥΛΙΚΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ
Ο σημαντικός, σύγχρονος Γάλλος Κοινωνιολόγος – φιλόσοφος – σημειολόγος και επικοινωνιολόγος Ζακ Μπωντριγιάρ (γεν. 1929, έφυγε πριν λίγα χρόνια) ερεύνησε τις σχέσεις ανάμεσα στην παραγωγή υλικών αντικειμένων και στις επιθυμίες των καταναλωτών. Με έργα τολμηρά όπως: ´Το σύστημα των αντικειμένων´, 1968, ´Το τέλειο έγκλημα´, 1994, ´Αδύνατη αυτοαλλαγή´, 1999, ´Η κανονιστική ηθική των αντικειμένων – Λειτουργία, σημείο και ταξική λογική´, 1972 και ελληνική έκδοση ´Alloglota´ – Παράλληλες αναγνώσεις σε μετάφραση Κώστα Σπηλιώτη.
Εμείς σήμερα, στην παγκοσμιοποιημένη κρίση της υλοφροσύνης και της καταναλωτικής αλλοφροσύνης που με αυτές έχουμε εκφράσει τον πολιτισμό, σε όλες τις ηπείρους, στις χώρες και στην Ελλάδα και αναφέρουμε τα σημαντικά περιεχόμενα του έργου του Μπωντριγιάρ ´Η κανονιστική ηθική των αντικειμένων´, αλλά και ορισμένα αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα:
ΛΑΜΨΗ ΦΑΝΤΑΣΜΑΓΟΡΙΑΣ
ΣΤΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
1851 η πρώτη έκθεση στο Λονδίνο, τότε που εκεί κατοικούσε ο Μαρξ.
´Με την εμφάνιση των Διεθνών Εκθέσεων κατά τον 19ο αιώνα, τα προϊόντα που παρήγαγε ο βιομηχανικός καπιταλισμός φωτίστηκαν με τη λάμψη της φαντασμαγορίας που δημιουργούσαν τα μεγαλοπρεπή εκθεσιακά κέντρα των μητροπόλεων. Το 1851, χρονιά που εγκαινιάστηκε η πρώτη Διεθνής Εκθεση στο Κρύσταλ Πάλας του Χάυντ Παρκ, ο Μαρξ κατοικούσε στο Λονδίνο. Ο φετιχισμός του εμπορεύματος πιθανώς να έλαβε την ολοκληρωμένη μορφή του στο Κεφάλαιο υπό την επήρεια εκείνης της πρώτης μεγαλειώδους πλησμονής βιομηχανικών αντικειμένων.
Η ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ…
´Περίπου έναν αιώνα αργότερα, ο Ζαν Μπωντριγιάρ αποκωδικοποιεί τη λειτουργία του καταναλωτισμού στις ύστερες βιομηχανικές κοινωνίες, όπου η ταξική διαστρωμάτωση θεμελιώνεται στην ιδεολογία που υποκρύπτει η πρακτική της κατανάλωσης. Τα προϊόντα δεν καταναλώνονται πλέον, όπως στην εποχή του Μαρξ, ως βιομηχανικά εμπορεύματα που έχουν μόνο χρηστική και ανταλλακτική αξία. Αποκτούν μια επιπλέον ιδιότητα: λειτουργούν ως σημεία διάκρισης. Οσοι κατέχουν αντικείμενα κύρους διαχωρίζονται, κοινωνικά και ταξικά, από εκείνους που δεν τα κατέχουν, αλλά επιθυμούν να περάσουν το κατώφλι που θα τους επιτρέψει να αναγνωρίζονται κοινωνικά μέσω αυτών.
Ο Μπωντριγιάρ αποδεικνύει ότι η πραγματική κοινωνική αξία των αντικειμένων είναι η συμβολική ανταλλακτική αξία τους. Τα αντικείμενα, ως σημεία κοινωνικής διάκρισης, διαμορφώνουν τον συμβολικό διαχωρισμό των τάξεων. Η μεσαία τάξη, μέσω της κατανάλωσης, επιδιώκει να μιμηθεί την κυρίαρχη κοινωνική ομάδα η οποία, πέραν του απόλυτου προνομίου να λαμβάνει πολιτικές αποφάσεις, κατέχει τα αντικείμενα κύρους που συμβολίζουν την εξουσιαστική υπεροχή της…
Η ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΦΗΜΕΡΟΥ
Αλλά ποια είναι αυτή η πολυτέλεια του εφήμερου; O Μπωντριγιάρ όμως ήταν προφητικός!
Γιατί όσο κι αν του επιτέθηκαν οι δομητές και οι αποδομητές αυτού του εφήμερου της πολυτέλειας, ως αναγκαίας κινητικότητας στην αισθητική του εφήμερου στιλ της αρχιτεκτονικής και της οικοδόμησης -ως συμβόλων συνεχούς προόδου.
Το αποτέλεσμα αυτής καθ? εαυτής της ´προόδου´ ήταν μια από τις μεγάλες αιτίες της οικοδομικής και τραπεζικής κρίσης που δημιούργησε την ευρύτερη παγκόσμια (και ελληνική) οικονομική κρίση, μέσα στην οποία καταβυθίζεται τώρα και ο φιλελεύθερος εμποροκρατικός καπιταλισμός των αντικειμένων, που σε αυτά ίσως, εντάσσονται πρώτα τα αντικείμενα – οικοδομήματα της εφήμερης αρχιτεκτονικής και των απόλυτων προκλητικών μορφών της. Παραθέτουμε ένα μικρό, ενδεικτικό απόσπασμα από το κείμενο ´Η πολυτέλεια του εφήμερου´ (σελ. 67 – 70).
´…αν, βάσει της λογικής της φόρμας, το εφήμερο αντιπροσωπεύει τη μελλοντική φόρμουλα μιας ορθολογικής και αρμονικής κοινωνίας, το νόημα που λαμβάνει μέσα στο υπάρχουν πολιτισμικό σύστημα είναι εντελώς διαφορετικό. Αν, στο πλαίσιο της λογικής θεμελίωσής της, η κουλτούρα αναπτύσσεται στη βάση της δυναμικής των αντιθετικών όρων Εφήμερο/Μόνιμο, κανένας από τους οποίους δεν μπορεί να αυτονομηθεί στο ταξικό – πολιτισμικό σύστημα αντιθέτως αυτή η σχέση σπάει σε δύο διακριτούς πόλους από τους οποίους ο ένας «το εφήμερο» αυτονομείται ως ανώτερο πολιτικό μοντέλο, καταδικάζοντας το άλλο «το μόνιμο» σε αχρηστία…».
