Ενα βιβλίο κατάθεσης για τον σημαντικό χριστιανικό θησαυρό των θρησκευτικών μνημείων σε όλη τη νήσο μας από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους της πρωτοβυζαντινής – μεταβυζαντινής εποχής με ανάδειξη όλων των λατρευτικών κτισμάτων και των εσωτερικών εικονογραφήσεων – αγιογραφήσεών τους.
Αλλά και με επισήμανση της ιδιαίτερης γεωστρατηγικής σημασίας που είχε η Κρήτη και ο χριστιανικός πολιτισμός της στη διάρκεια όλων των αιώνων της βυζαντινής ορθοδοξίας και αυτοκρατορίας έναντι όλων των μετέπειτα δυτικών και ανατολικών διακατόχων και ρημαγμών της. Το έργο αυτό είναι ένας σπουδαίος τόμος (419 πολύχρωμων σελίδων) με σημαντικά κείμενα για χριστιανικές εκκλησίες όλων των αιώνων από την κεντρική – ανατολική και δυτική Κρήτη καθώς και μεγάλης αξίας εικονογραφήσεών τους.
Είναι ένα βιβλίο που πρέπει να μπει στα περισσότερα κρητικά σπίτια για να διαβαστεί από παλιούς και νέους – νέες της νέας κοινωνίας μας, η οποία συνεχώς και περισσότερο αποστασιοποιείται, επικίνδυνα, από τις βαθιές σύγχρονης αξίας ρίζες του χριστιανικού πολιτισμικού, κοινωνικού και πνευματικού μας πολιτισμού.
Βέβαια, ο πλούτος της μεγάλης αξίας του κρητικού πολιτισμού (θρησκευτικού, ελευθεριακού, αναγεννητικού και αγωνιστικού) δεν αποτελεί χρήσιμη πηγή αξιοποίησής του μόνο για την τουριστική οικονομική του πλευρά, η οποία αναμφίβολα επιβοηθείται. Το βαθύτερο πνεύμα αυτής της σημαντικής κατάθεσης πρέπει -πρωταρχικά- να είναι η όσο το δυνατόν πιο μεγάλη εμβάθυνση των σημερινών και αυριανών Κρητών, στις πολλαπλές αξίες που εμπεριέχει και αναβλασταίνει, διαχρονικά, ο πνευματικός πλούτος της χριστιανικής ορθοδοξίας της αποστολικής Εκκλησίας Κρήτης. Μια κληρονομιά την οποία αξιοποιούν, εδώ και χρόνια οι Ενορίες σε όλες τις Μητροπόλεις της Εκκλησίας μας.
Ομως, κατά τη γνώμη μας, αν κι αυτές οι αξιοποιήσεις παραμείνουν μόνο στην τουριστική επιφανειακότητα τότε η κληρονομιά του θρησκευτικού πλούτου θα μετατραπεί σε ένα ακόμα ´θέαμα´ εκκοσμικευμένης χρησιμικότητας.
Χωρίς όμως μέσα από αυτήν να προσεγγίζεται με δέος η μέθεξη στην ιερότητα της ανέγερσης ταπεινών ή μεγαλοπρεπών εκκλησιαστικών κτισμάτων, αλλά και στην ιερότητα της δημιουργίας της θείας εικονογραφίας και αγιογραφίας στο εσωτερικό ναϊδρίων, μονών, εκκλησιών κ.λπ.
Αλλά η σύγχρονη επαναπροσέγγιση σε μια βαθιά πνευματική ανάταση ιερότητας αποτελεί το ζητούμενο στην εφιαλτικά ανίερη εποχή μας.
´Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης´ είναι ο τίτλος ενός σπουδαίας σημασίας τόμου 421 πολύχρωμων σελίδων που κυκλοφόρησε το 2012 στο Ηράκλειο για όλη την Κρήτη. Αλλά και για το απανταχού ´κρητικό γένος´ καθώς στις περιοχές του μείζονος ελληνισμού. Ο εξαίρετης δομής αισθητικής συγγραφής και ιστοριογράφησης τόμος (με συγγραφείς τον γνωστό λάτρη και πρόμαχο της κρητικής βυζαντινής μας κληρονομιάς, βυζαντινολόγο και σήμερα επίτιμο πρόεδρό της και τον σημαντικό βυζαντινολόγο Κώστα Δ. Γιαπιτζόγλου) εκδόθηκε από τη ´Συνοδική Επιτροπή Θρησκευτικού Τουρισμού της Εκκλησίας Κρήτης και τη μη κερδοσκοπική οργάνωση Μ.Κ.Ο. ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ.
Η ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ
Η έκδοση ´ευλογήθηκε´ από τον Οικουμενικό Πατριάρχη παναγιώτατο κ. Βαρθολομαίο με απαντητική επιστολή του προς τον αρχιεπίσκοπο Κρήτης Σεβ. κ. Ειρηναίο, τον οποίο και συγχαίρει, όπως και όλα τα μέλη της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης καθώς και τα μέλη της ειδικής συνοδικής επιτροπής για αυτή την έκδοση, με υπεύθυνό της τον σεβ. μητροπολίτη Πέτρας και Χερρονήσου κ. Νεκτάριο.
Στην επιστολή του αυτή ο Παν. Πατριάρχης Βαρθολομαίος αναφέρει και τα εξής σημαντικά: «Τα ιερά προσκυνήματα της Μεγαλονήσου Κρήτης, εκτισμένα υπό των ευσεβών και φιλοθέων κτητόρων των πολλοίς κόποις και ιδρώσιν, ανυψούνται ως φάροι φωτεινοί επί του συχνάκις τρικυμιώδους και τεταργμένου Αιγαίου και Κρητικού Πελάγους εξεικονίζοντα συμβολικώς την επί αιώνας αποστολή αυτών όπως φέγγουν διά του σωτηρίου φωτός των βίον πάντων εκείνων οίτινες κατέφυγον εις αυτά ´ως εις λιμένα σωτηρίας´.
…Η μήτηρ Εκκλησία μνημονεύει στοργικώς πάντα τα εν Κρήτη προσκυνήματα και κατοικητήρια του Υψίστου…».
ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ: ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΜΑΣ
Ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης σεβ. Ειρηναίος σε συγχαρητήρια επιστολή του στον πρόεδρο της Συνοδικής Επιτροπής Θρησκευτικού Τουρισμού Σεβ. κ. Νεκτάριο αναφέρει και τα εξής: ´Ο εν λόγω προσκυνηματικός οδηγός αποτελεί έργον εργώδες λίαν σημαντικόν, αλλά και απαραίτητον δι? ένα έκαστον ορθόδοξον και ουχί μόνον πιστόν, όστις επιθυμεί ν? αναβαπτισθεί εις τα νάματα της μακραίωνος και πλουσίας ιστορίας του ορθόδοξου πολιτισμού της Μεγαλονήσου. Η πολύτιμος και εις διαφόρους γλώσσας μεταφρασθείσα αυτή έκδοσις, θα αποτελέσει πολύτιμον εγχειρίδιον και υπεύθυνον ενημερωτικόν βοήθημα διά τους ημεδαπούς και αλλοδαπούς προσκυνητάς του τόπου…´.
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ…
Εξάλλου ο πρόεδρος της Συνοδικής Επιτροπής ´Θρησκευτικού Τουρισμού´ Σεβ. Νεκτάριος σημειώνει την ανάγκη προβολής του προγονικού μας πολιτισμού, τη συντήρηση και την ανάδειξή των. Με ενημέρωση των αρχών του λαού, για τα θέματα των εκκλησιαστικών μας μνημείων. Για διαδρομές πίστεως στις περιηγήσεις των μνημείων, με φροντίδα μας μέσα σε τόσες αντιξοότητες να διατηρούν τον λατρευτικό τους χαρακτήρα.
Επίσης ο Σεβ. Μητροπολίτης Γορτύνης και Αρκαδίας Μακάριος, πρόεδρο της ΜΚΟ Φιλοξενία, αναφέρεται στη σύγχρονη αξιοποίηση, ανάδειξη, διάσωση και προβολή των μνημείων της Εκκλησίας Κρήτης των εξαιρετικών θησαυρών της πίστεως και της εκκλησιαστικής τέχνης των πατέρων μας επ? ωφελεία όλων των ανθρώπων της Κρήτης και των φιλοξενουμένων επισκεπτών της.
ΑΡΝΑΟΥΤΑΚΗΣ: ΝΑ ΠΡΟΩΘΗΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ
Τέλος, ο περιφερειάρχης Κρήτης κ. Σταύρος Αρναουτάκης γράφει στον χαιρετισμό του ´Μέσα σ? ένα δύσκολο και ταραγμένο πνευματικό και κοινωνικό περιβάλλον ο οδηγός χριστιανικών μνημείων Κρήτης έχει τη δική του ξεχωριστή αξία´.
Αποτυπώνει και αναδεικνύει ξεχωριστά τον πολιτισμικό και πνευματικό πλούτο των βυζαντινών εκκλησιαστικών και μοναστηριακών μνημείων που διαθέτει το νησί μας με μια πλούσια κληρονομιά, που μας δίδει τις δυνατότητες να προωθήσουμε τον θρησκευτικό προσκυνηματικό τουρισμό με οικονομική υποστήριξη και της Περιφέρειας Κρήτης».
ΟΚΤΩ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ
ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΠΛΟΥΤΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Στον σημαντικό αυτό οδηγό με τα χριστιανικά μνημεία Κρήτης της μακράς βυζαντινής μας παράδοσης περιλαμβάνονται: Εισαγωγή, ιστορικό διάγραμμα και όλες οι μητροπολιτικές περιοχές της Κρήτης αρχίζοντας από την περιοχή της αρχιεπισκοπής με παρουσίαση λόγου, εικόνων, εκκλησιών, μοναστηριών κ.λπ. των βυζαντινών θησαυρών που είχαν στην περιοχή τους με την κάτωθι σειρά:
1) Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης, 2) Ιερά Μητρόπολη Γορτύνης Αρκαδίας, 3) Ιερά Μητρόπολη Αρκαλοχωρίου και Βιάννου, 4) Ιερά Μητρόπολη Πέτρας Χερρονήσου, 5) Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης Αυλοποτάμου, 6) Ιερά Μητρόπολη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων, 7) Ιερά Μητρόπολη Κυδωνίας και Αποκορώνου, 8) Ιερά Μητρόπολη Κισάμου και Σελίνου.
Τα κείμενα μαζί με την έξοχη 48σέλιδη εισαγωγή, εμπλουτισμένη με τις αναφερόμενες εικόνες, εκκλησίες κ.λπ. τα έχει γράψει ο επίτιμος έφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης (για τις Μητροπόλεις των Νομών Ρεθύμνου και Χανίων) και ο αρχαιολόγος 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (για τις μητροπόλεις των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου) Κώστας Δ. Γιαπιτζόγλου, ο οποίος έκαμε και την επιμέλεια της έκδοσης.
Την επιμέλεια των κειμένων έκαμε ο Μιχάλης Πατεδάκης, Λέκτορας Βυζαντινής Φιλολογίας Παν. Κρήτης και την καλλιτεχνική επιμέλεια ο Ηλίας Κουρτέσης. Η εξαιρετικά επιμελημένη εκτύπωση και βιβλιοδεσία έγιναν από την ´ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ´, ενώ αναφέρονται λεπτομερώς τα αρχεία που δώσανε το φωτογραφικό υλικό για την έκδοση καθώς και οι πολλές – πολλές συνεργάτες – συνεργάτιδες που συμβάλλανε στην πραγματοποίηση μιας τόσο αξιόλογης έκδοσης.
ΜΙΑ ΥΠΕΡΟΧΗ 48ΣΕΛΙΔΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΠΟ ΤΟΝ 1ο – 8ο ΑΙΩΝΑ Μ.Χ.
Η εισαγωγή του έργου χωρίζεται σε πέντε βασικές ενότητες: α) Παλαιοχριστιανική και πρωτοβυζαντινή περίοδος από τον 1ο μ.Χ. αιώνα ως τον 8ο, β) Περίοδος αραβοκρατίας 826 – 961, γ) Μεταβυζαντινή περίοδος 961 – 1264, δ) Ενετοκρατία 1211 – 1669 και ε) Τουρκοκρατία 1669 -1898.
Για όλες αυτές τις περιόδους ο ακάματος Μιχάλης Ανδριανάκης παρουσιάζει πλήθος παλιότερων και σύγχρονων ερευνών, ευρημάτων, ανασκαφών με ανάδειξη στοιχείων για τη χριστιανική Κρήτη και τα μνημεία της και στις τέσσερις μεγάλες ενότητες του νησιού καθώς και σε όλες τις επισκοπές της.
Ο τόμος, συνολικά, αποτελεί έναν θησαυρό ανεκτίμητης σύγχρονης γνώσης για τους μικρούς – μεγάλους χριστιανικούς ναούς για τις εικονογραφήσεις καθώς και για όλες τις διακοσμήσεις των ιερών κτισμάτων τους.
ΜΕΓΙΣΤΗ Η ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Επιθυμία μας είναι να αναφερθούμε ευρύτερα για όλα τα μέρη (επαναλαμβάνω) της πολυσήμαντης εισαγωγής του Μιχαήλ Ανδριανάκη καθώς και για τα κείμενά του για τις Μητροπόλεις Χανίων και Ρεθύμνης. Αλλά και για τα αξιόλογα κείμενα του αρχαιολόγου Κώστα Γ. Γιαπιτζόγλου για τις Μητροπόλεις των Νομών Ηρακλείου και Λασιθίου. Ομως, όσο και αν είναι έντονη η επιθυμία μας, για μια πιο ευρύτερη παράθεση – αναφορά σε όλα τα μέρη των βιβλίων, περιοριζόμαστε να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένα σημεία της εισαγωγής από την παλαιοχριστιανική και πρωτοβυζαντινή περίοδο στην Κρήτη. Το σημαντικό όμως είναι ότι στο σύνολο του θέματος των ´Χριστιανικών Μνημείων της Κρήτης´ αναφέρονται παράλληλα, γεωοικονομικά, γεωστρατηγικά, γεωπολιτικά, αγωνιστικά, θρησκευτικά, λατρευτικά και κοινωνικά δεδομένα από όλη τη μακρά ιστορία των διαφόρων διακατοχών της Κρήτης τόσο στον προχριστιανικό κόσμο. Κυρίως όμως σε όλους τους χριστιανικούς αιώνες της ορθόδοξης αγωνιστικότητας του κρητικού λαού, που είχε ταυτίσει την πίστη του με την απαντοχή και τους αγώνες για την ελευθερία του.
Η ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 1 αι. Μ.Χ.
Βασικά, στην εισαγωγή για την παλαιοχριστιανική και την πρωτοβυζαντινή περίοδο στην Κρήτη ο Μιχάλης Ανδριανάκης αναφέρει ότι: ´Η Κρήτη και η Κυρήνη αποτελούσαν ενιαία επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τον 1ο έως τον 3ο μ.Χ. αιώνα.
Τότε ως πρώτη επαφή των Κρητικών με τον χριστιανισμό, όπως αναφέρεται στις πράξεις των Αποστόλων, ήταν η παρουσία Ιουδαίων από την Κρήτη στα Ιεροσόλυμα την ημέρα της Πεντηκοστής.
Ο Απ. Παύλος το 62 – 63 μ.Χ. παραμένοντας για μικρό διάστημα στην Κρήτη ανάθεσε στον Τίτο να οργανώσει την τοπική εκκλησία, η οποία έκτοτε συγκαταλέγεται μεταξύ των αποστολικών εκκλησιών. Ο Τίτλος ίδρυσε εννέα επισκοπές. Πάντως από την πρωτοχριστιανική περίοδο έχει παραδοθεί μόνο το όνομα του επισκόπου Γορτύνης Φιλίππου (τέλη 2ου αιων. μ.Χ.) και του σύγχρονού του Επισκόπου Κνωσού Πινυτού. Επίσης σ? αυτή την εποχή (μέσα 3ου αιων. μ.Χ.) κατά τη διάρκεια του διωγμού του Δεκίου (250 μ.Χ.) σύμφωνα με αγιολογικές πηγές μαρτύρησαν στη Γόρτυνα οι Αγιοι Δέκα μάρτυρες οι οποίοι κατάγονται από διάφορες πόλεις της Κρήτης. Γεγονός που επιβεβαιώνει την εξάπλωση του χριστιανισμού σε όλο το νησί και την ύπαρξη οργανωμένης εκκλησίας. Στον σημερινό οικισμό των αγίων Δέκα (ευρύτερη περιοχή ρωμαϊκού αμφιθεάτρου) κτίσθηκε τον 12ο αιώνα ο ναός τους στη θέση παλαιοτέρου.
ΔΙΑΣΠΑΡΤΟΙ ΝΑΟΙ
ΣΕ ΟΛΗ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Ομως, αρχικά η Εκκλησία Κρήτης υπαγόταν στον πάπα Ρώμης μέχρι το 732 – 3 μ.Χ. Αλλά το 741 η Εκκλησία Κρήτης υπήχθη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ως ένα μέτρο για την αντίδραση του Πάπα στην εικονομαχική πολιτική. Η θέση της Εκκλησίας Κρήτης στην Ιεραρχία του Οικουμενικού Θρόνου ήταν πάντα αξιόλογη, λόγω της αποστολικότητάς της, αλλά και λόγω της σημασίας του νησιού για τη βυζαντινή αυτοκρατορία.
Ωστόσο, έως σήμερα, δεν έχουν εντοπιστεί καθαρά χριστιανικά μνημεία ως τον 5ο αιώνα μ.Χ. Ομως από λίγες ανασκαφές και πολλες επιφανειακές έρευνες έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός διάσπαρτων ναών σε όλο το νησί. Σ? αυτούς τους ναούς επικρατεί συνήθως ο αρχιτεκτονικός τύπος της απλής, τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής. Η πεντάκλιτη βασιλική του 6ου αιώνα στη Γόρτυνα αποτελεί το πιο σημαντικό μνημείο της περιόδου για την Κρήτη. Καθώς και στις Βασιλικές της Δυτικής Κρήτης. Με σημαντικό τον περίκεντρο ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στην Επισκοπή Κισάμου που αποκαλύφθηκαν μεγάλα τμήματα από το παλαιοχριστιανικό στρώμα ζωγραφικής.
´Χριστιανικά Μνημεία της Κρήτης´. Μια σπουδαίας σημασίας πρωτοβουλία της Αρχιεπισκοπής και Συνόδου Κρήτης και της ειδικής συνοδικής επιτροπής θρησκευτικού τουρισμού και της ΜΚΟ Φιλοξενία και όλων των συνεργατών με πρωτεργάτες τον Μιχάλη Γ. Ανδριανάκη και τον Κώστα Δ. Γιαπιτζόγλου.
