Στις 21 Μαρτίου 1879, λίγους μήνες μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας, ενός έως τότε σημαντικού διπλωματικού γεγονότος για την Κρήτη, κυκλοφόρησε το αρ. 520 της εκδιδομένης εν Χανίοις ελληνόφωνης εφημερίδας «Κρήτη». Στη σελίδα 4, λοιπόν, μια καταχώριση έρχεται να «ταράξει τα ύδατα» της πνευματικής ζωής της πόλης των Χανίων.
Αναγγέλλεται επίσημα στο αναγνωστικό κοινό των Χανίων και της μεγαλονήσου η, με ημερομηνία 20.03.1879, σύσταση του Ελληνικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου της πόλης από την κοσμητεία του. Θα ιδούμε μέσα από τη δημοσίευση εκείνης της ημέρας και από άλλες καταχωρίσεις μέσα στο 1879 στην ίδια εφημερίδα, από το Αρχείο της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, ενδιαφέροντα στοιχεία για το Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Χανίων και τη δράση του κατά το πρώτο διάστημα της σύστασής του.
Η ίδρυση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Χανίων έρχεται κατόπιν των οριζομένων µε το άρθρο 15 της Σύμβασης της Χαλέπας (3 Οκτωβρίου 1878): «ἡ ἐν τῆ νήσῳ σύστασις φιλεκπαιδευτικῶν συλλόγων, τυπογραφείων καί ἡ ἔκδοσις ἐφημερίδων, συμφώνως τοῖς κειμένοις Νόμοις τοῦ Κράτους».
Στο φύλλο, λοιπόν, 520 (21.03.1879, σελ. 4), διαβάζουμε μεταξύ άλλων ότι ο Σύλλογος σκοπό έχει «τήν διάδοσιν καί καλλιέργειαν τῶν Ἑλληνικῶν γραμμάτων ἐν Κρήτη» και ζητά την ηθική και υλική υποστήριξη και βοήθεια όλων των φιλομαθών («φιλομούσων»).
Προορισμό ο Σύλλογος, σε μιαν εποχή που σε πολλές κωμοπόλεις του νησιού δεν υπάρχουν σχολεία για διαφόρους λόγους, έχει να «ἐργασθῆ ὡς μοχλός νέας πνευματικῆς κινήσεως τοῦ Κρητικοῦ λαοῦ, ὅν βαρεῖαι ἀνἀγκαι ἐκώλυσαν ἄχρι τοῦδε τοῦ μετασχεῖν τοῦ ἱεροῦ πνευματικοῦ ἀγῶνος, ὅν ἡ λοιπή τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους μερίς μετά ζήλου καί ἐπιτυχῶς διεξαγάγει».
Ο Σύλλογος, όπως διαβάζουμε στην ίδια ανακοίνωση, δέχεται τακτικές και έκτακτες συνδρομές, δωρεές και κληροδοτήματα, προσφορές σε βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά για το Αναγνωστήριο, τη Βιβλιοθήκη και τα σχολεία που θέλει να αναγείρει.
Ας ιδούμε και την Κοσμητεία του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου των Χανίων: Ευμένιος Ξηρουδάκης, Κυριακός Βενιζέλος, Ν. Σταυράκης, Ανδρ. Μ. Στεφανίδης, Ιακ. Μοάτσος, Γεώργιος Κουντάκης και Ιωάν. Δ. Τανταλίδης. Ο Ευμένιος Ξηρουδάκης ήταν Μητροπολίτης Κρήτης από το 1898 έως το 1916, ο Κυριακός Βενιζέλος ήταν ο πατέρας του Ελευθερίου Βενιζέλου και ο Ν. Σταυράκης μάλλον είναι εκείνος που εξέδωσε τη “Στατιστική του Πληθυσμού της Κρήτης” στην Αθήνα το 1890. Ο Ιωάννης Τανταλίδης ίσως είναι ο διευθυντής του Πατριαρχικού Τυπογραφείου εκείνα τα χρόνια και γενικός γραμματέας της Φιλέργου Εταιρίας της Κωνσταντινουπόλεως και ανιψιός του ποιητή Ηλία Τανταλίδου.
Στο αρ. 524/7-4-1879 (σελ. 4) φύλλο της «Κρήτης» προαναγγέλλεται εκδήλωση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Χανίων, κατά την οποία θα μιλήσει δημόσια ο Πρόεδρός του, Ευμένιος Ξηρουδάκης, στις 7.30 μμ, σε αίθουσα του Ελληνικού Σχολείου, με θέμα «Εισαγωγή εις την Παιδαγωγία». Αυτή επρόκειτο να ήταν η πρώτη από τις διαλέξεις που δόθηκαν με μέριμνα του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Χανίων.
Στο αρ. 526/14-4-1879 (σελ. 2) φύλλο της εφημερίδας, τέλος, διαβάζουμε ότι ο Σύλλογος θα διοργανώσει μιαν ακόμη δημόσια διάλεξη. Ο ιατρός Α. Σταματιάδης, στις 15 – 04 – 1879, 7.30 μμ, θα μιλήσει «περί εὐφλογίας, δαμαλίδος καί ἐνοφθαλμισμοῦ». Τόπος διεξαγωγής της ομιλίας θα ήταν και πάλι το Ελληνικό Σχολείο της πόλης των Χανίων.
