1888: Η ιστορία των Σφακίων

» Μέσα από σπάνια έκδοση του Μουσείου Τυπογραφίας

“Παράθυρο” στο παρελθόν των Σφακίων, κατά τον 19ου αιώνα, ανοίγει η σπάνια έκδοση του Μουσείου Τυπογραφίας, “Ιστορία των Σφακίων” του Γρηγορίου Παπαδοπετράκη, μια σπουδαία χαρτογράφηση της περιοχής από το 1821 έως το 1888 αλλά και των ανθρώπων του.

Το βιβλίο που τυπώθηκε το 1888 στην Αθήνα, στο τυπογραφείο Βλαστού Βαρβαρρήγου, περιλαμβάνει αναλυτική περιγραφή των χωριών και των οικισμών των Σφακίων, των κατοίκων, των ηθών, των εθίμων, τον χαρακτήρα και το γλωσσικό ιδίωμα των Σφακιανών.

«ΣΦΗΚΕΣ», «ΣΦΑΓΕΙΑ» & ΟΙ ΑΙΩΝΟΒΙΟΙ ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ

Σχετικά με την ετυμολογία του ονόματος των Σφακίων, ο Γρηγόριος Παπαδοπετράκης ο οποίος είχε γεννηθεί στον Καλλικράτη και χειροτονηθεί μετέπειτα Επίσκοπος, αναφέρει τρεις εκδοχές:

«Σφήκες», έτσι αποκαλούσαν τους Σφακιανούς, οι κάτοικοι που ζούσαν στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, επειδή οι πρώτοι κατέβαιναν από τα βουνά και τους επιτίθονταν σαν τις… σφήκες. Παράλληλα ο συγγραφέας, υποστηρίζει ότι στην Κύπρο υπήρχε αποικία όπου τους κατοίκους τους έλεγαν «Σφήκες».
«Σφαγεία» Σύμφωνα με αρχαίο χειρόγραφο, οι Λευκορήτες είχαν πόλεμο με τους Κουρήτες, τους οποίους νίκησαν αρχικά. Όμως στη συνέχεια οι Κουρήτες με άλλους συμμάχους ήρθαν στα Λευκά Όρη και έσφαξαν όλους τους Λευκορήτες, μέχρι και τα γυναικόπαιδα. Από αυτήν την φρικτή σφαγή η περιοχή ονομάστηκε «Σφαγεία» και με το χρόνο παραφράστηκε σε «Σφακία», «Σφακιά».
Πάντως ο Παπαδοπετράκης διευκρινίζει πως για το όνομα Σφακιά δεν υπάρχει αναφορά πριν από την εποχή της Ενετοκρατίας και ότι πρώτος ο Γενουάτης ιερωμένος Buondelmonte, στις αρχές του 15ου αιώνα γράφει για την αρχαία πόλη «Σφακία», που ήταν ερειπωμένη και άνευ τειχών. Ο ίδιος ο συγγραφέας θεωρεί ότι το όνομα Σφακιά προέρχεται από τις σφάκες που φύονταν στην περιοχή (πικροδάφνες ή ροδοδάφνες).
Όσο για τους Σφακιανούς τους περιγράφει ως «υψηλού αναστήματος, απιστεύτου ευκινησίας και τρομερούς εις τον πόλεμον». Μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά οι Σφακιανοί έφταναν μέχρι και 100 χρόνια ζωής αφού « δεν προσβάλλονταν από ουδεμία ασθένεια» και το μυστικό της μακροζωίας τους, πως: «Αντί οίνου έπιναν γάλα».

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥΣ

Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο πληθυσμός των Σφακίων αριθμούσε 1.100 οικογένειες. Τα στοιχεία Στατιστικής δημοσιεύονται στον τόμο «Η Ιστορία των Σφακίων» του Παπαδοπετράκη, όπου παρουσιάζεται ο αριθμός των κατοίκων στα χωριά της περιοχής τα έτη 1821 έως το 1828 σε σύγκριση με το 1888, ως εξής:
• Η Ανώπολη είχε 1345 κατοίκους ενώ το 1888 696 κατοίκους
• Το Λουτρό 80 κατοίκους ενώ το 1888 μόλις 12 κατοίκους
• Το Λιβανιανά 170 κατοίκους ενώ το 1888 107 κατοίκους
• Η Αράδαινα 226 κατοίκους ενώ το 1888 143 κατοίκους
• Ο Αγ. Ιωάννης 353 κατοίκους ενώ το 1888 182 κατοίκους
• Η Αγ. Ρουμέλη 320 κατοίκους ενώ το 1888 295 κατοίκους
• Η Σαμαριά 77 κατοίκους ενώ το 1888 60 κατοίκους
• Το Μουρί είχε 505 κατοίκους ενώ το 1888 412 κατοίκους
Αναφορά γίνεται και στη Γαύδο η οποία τα έτη 1821- 1828 αριθμούσε 635 κατοίκους ενώ το 1888 467 κατοίκους.
Αναλυτικά όσα επισημαίνονται για τις αρχαίες πόλεις, τα χωριά, τους οικισμούς και τους κατοίκους των Σφακίων κατά το 1888:

* αρχαία Πικήλασος, μικρή πόλη η οποία ήταν ακατοίκητη, ανάμεσα σε Σφακιά και Σούγια. Ανατολικά της αρχαίας πόλης «Συΐα» υπήρχε πηγή με παλιά ερείπια. Εκεί οι Οθωμανοί έκτισαν πύργο, κατά την επανάσταση του 1866 για να εμποδίζουν τις επιθέσεις των πλοίων.

* Μάκαρον Δύο μίλια από την αρχαία «Συΐα», εντοπίζονταν ερείπια, της πόλης «Μάκαρον», μετέπειτα Τρυπητής Σφακίων. Στην πόλη «Μάκαρον» ζούσαν αρκετοί κάτοικοι μέχρι την επανάσταση του 1770 και αργότερα οι Οθωμανοί έκτισαν πύργο.

*αρχαία Τάρρα Δυτικά της εκβολής του ποταμού που εκβάλει από το φαράγγι της Σαμαριάς, διακρίνονταν ερείπια της αρχαίας πόλης «Τάρρα». Εκεί υπήρχε ιερό του Απόλλωνα και οι κάτοικοι από σεβασμό είχαν χαράξει στο υπέρθυρο την επιγραφή: « Από δυσόν σου τοὺς πόδας, ἀποκάλυψον τὴν κεφαλὴν καὶ εἴσελθε». Κάτι που ίσως σχετίζεται με το ρητό του Πυθαγόρα «Θύειν σε χρῆ ἀνυπόδυ τον καὶ ἀσκεπή.» Στη θέση του ιερού, στέκεται ναός αφιερωμένος στην Παναγία, βυζαντινής εποχής.

*Φοίνικας Στην παραθαλάσσια περιοχή δυτικά του Λουτρού, το 1888 σώζονταν ερείπια της αρχαίας πόλης «Φοίνικας» και μάλιστα εκτείνονταν σε μεγάλη απόσταση στην περιοχή, σύμφωνα με την «Ιστορία των Σφακίων». Αναφορά γίνεται στον «καθεδρικό ναό του Αγ. Παύλου». Συγκεκριμένα επισημαίνονται τα εξής: Τα θεμέλια του ναού διέγραφαν μια επιφάνεια 30 μέτρων και 16 μέτρων πλάτους. Το έδαφος ήταν όλο στρωμένο από λευκό μάρμαρο. Από τα σωζόμενα ίχνη φαίνονταν ότι πρόκειται για ναό βυζαντινού ρυθμού την οροφή του οποίου υποβάσταζαν μαρμάρινες στήλες, ωστόσο όπως επισημαίνεται στο βιβλίο: «η ἀμάθεια τῶν ἔπειτα εξαφάνισε καὶ εἰς ἄσβεστον μετέβαλε, διότι ἐπὶ τῶν ἐρειπίων τοῦ ναοῦ ὑπάρχει ἀσβετοκάμινος»!
Προς τη βόρεια πλευρά του ναού, σε απόσταση 10 μέτρων υπήρχε κρήνη. Προς βορρά υπήρχαν και θόλοι υπόγειοι με τις εισόδους προς το λιμάνι. Αυτοί οι χώροι, σύμφωνα με τον Παπαδοπετράκη, πιθανόν χρησίμευαν ως δεσμωτήρια.

*Αγία Ρουμέλη Το 1888 ζούσαν στην Αγ. Ρουμέλη 35 οικογένειες. Για τους Αγιο-Ρουμελιώτες επισημαίνεται ότι επιβίωναν από την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία, το κυνήγι αγριμιών, την ξυλεία και την ναυπηγική. Μάλιστα αναφέρεται ότι ανέκαθαν ήταν καλοί ναυπηγοί καθώς κατασκεύαζαν όλα τα πλοία των Σφακιανών κι άλλων. Σύμφωνα με τον Παπαδοπετράκη, εκείνη την περίοδο στην περιοχή της Αγ. Ρουμέλης προείχε η οικογένεια των Μπατουδιανών.

*Σαμαριά Στο μυχό του φαραγγιού υπήρχε το μικρό χωριό «Σαμαριά», όπου το 1888 κατοικούσαν 13 οικογένειες, οι οποίες είχαν τους ίδιους πόρους ζωής με τους Αγιο-Ρουμελιώτες. Πάνω από το χωριό, στο Ξυλόσκαλο, ο Τουρκικός στρατός είχε κατασκευάσει φυλάκιο για να εμποδίζει την είσοδο των επαναστατών.

*Άγιος Ιωάννης Στο χωριό Άγιος Ιωάννης Σφακίων το 1888 κατοικούσαν περίπου 40 οικογένειες. Οι περισσότεροι είχαν μεγάλα κτήματα και πέραν των Σφακίων. Η περιοχή αρδεύονταν από πολύ βαθιά πηγάδια. Στο βιβλίο αναφέρεται ότι λόγω του κλίματος η περιοχή έβγαζε… ωραίους άνδρες: «Τὸ χωρίον τοῦτο ὡς ἐκ τοῦ καθαρωτάτου κλίματος παράγει ἄνδρας ὡραίους μὲν, ἀλλ’ ἰδιάζουσαν τῆς γλώσσης προφορὰν ἔχοντας, ἀποστρέφονται τὰ τελικὰ ν καὶ ς. Οὗτοι τραγωδοῦσι κάλλιον παντὸς ἄλλου τὰ Σφακιανὰ λεγόμενα τραγούδια». Στην περιοχή εκείνη την περίοδο, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, διέπρεπε η οικογένεια των Βαρδίδων.

*Στερνί Μικρό χωριό των Σφακίων που εγκαταλείφθηκε το 1821

*Αράδαινα Μικρό χωριό, από την ομώνυμη αρχαία πόλη «Αράδαινα». Το 1888 ζούσαν εκεί 40 οικογένειες. Στην περιοχή υπήρχαν μεγάλα πηγάδια από τα οποία αρδεύονταν οι Αραδαινιώτες και τα ποίμνια τους. Στο ανατολικό άκρο του χωριού γίνεται αναφορά σε εκκλησία βυζαντινής εποχής, αφιερωμένη στον Αρχιστράτηγο Μιχαήλ. Πάνω από το χωριό, στη θέση «Κρούσια», ο Δασκαλογιάννης πραγματοποίησέ την τελευταία του συνέλευση. Προς το ανατολικό άκρου του χωριού ο περίφημος Φάραγγας ο οποίος «μοιάζει με αύλακα πολλών ελιγμών βαθέως διορυχθείσαν». Οι στρατοί των Τούρκων επισκεύασαν την διάβαση ενώ έκτισαν και ισχυρό πύργο. Στην εκβολή του Φάραγγα υπήρχε μεγάλη πηγή και υδρόμυλοι. Στην ανατολική εκβολή υπήρχαν μεγάλα λατομεία λευκού μαρμάρου, τα οποία μετέφεραν δια θαλάσσης για την κατασκευή κιόνων σε επίσημα κτήρια στη νότια Κρήτη.

*Ανώπολη Η «Ανώπολη» πήρε το όνομά της από την αρχαία πόλη «Λάππα», τα ερείπια της οποίας βρίσκονταν σε ύψωμα προς το νότο. Στην έκδοση αναφέρεται ότι το μήκος του σωζόμενου τείχους « έφτανε τα 300 βήματα, το δε πάχος τα 6 πόδια και το ύψος 3-10 πόδια». Σύμφωνα με τον Στράβωνα, στην Ανώπολη και το Φοίνικα, την εποχή της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής κυριαρχίας, οι δύο περιοχές ήκμαζαν και ο πληθυσμός τους έφτανε τις 70.000. Στο βιβλίο του ο Παπαδοπετράκης, αναφέρε ότι η Ανώπολη, πριν το 1821 αριθμούσε περίπου 300 οικογένειες από τις οποίες το 1888 είχαν ελαττωθεί στις μισές λόγω των επαναστάσεων. Κατά τον Pashley, στην επανάσταση του 1821 πολλοί μικροί οικισμοί καταστράφηκαν, ενώ 50 οικίες οικογενειών της Ανώπολης πυρπολήθηκαν. Σύμφωνα με προφορικές αφηγήσεις, η μεγαλύτερη παρακμή της πόλης ήρθε μεταξύ 1770 και 1821 όταν βυθίστηκε η γολέτα (καράβι) του Κουλετογιάννη στην οποία επέβαιναν 42 άνδρες, οικογενειάρχες της περιοχής. Το πλοίο βυθίστηκε αύτανδρο και τότε πολλές οικίες έκλεισαν και ερήμωσαν. Στην Ανώπολη, σύμφωνα με το βιβλίο, διέπρεψαν ιστορικές οικογένειες όπως η οικογένεια των Βλάχων εκ των οποίων οι Δ. Ιωάννης και Γ. Τσελεπής, των Ζαμπέτιδων, των Παναγιωτάκιδων και πολλών άλλων όπως οι στρατηγοί του 1821 Αναγνώστης και Ανδρέας Παναγιωτάκης, ο Ανδρέας Κριαράς, ο Πωλιός Χατζηδάκης, ο Χατζηδονικηφόρος, ο Ανδρέας Φασούλης κ.α

*Λιβανιανά Από την Ανώπολη με κατεύθυνση προς νότο, απαντάται το μικρό χωριό Λιβανιανά, που το 1888 κατοικούνταν από 20 οικογένειες που ζούσαν από την κτηνοτροφία, τη μελλισοκομία και την γεωργία. Η περιοχή αρδεύονταν από ένα μεγάλο πηγάδι. Από τα Λιβανιανά διέπρεπε η οικογένεια των Βαρδουλέδων από την οποία ήταν και ο στρατηγός Βαρδουλομανούσος.

*Λουτρό: Το λιμάνι του Λουτρού θεωρούνταν ένα από τα καλύτερα της Κρήτης και σε αυτό οφείλονταν η ανάπτυξη της αρχαίας πόλης του «Φοίνικα» και του θαλάσσιου εμπορίου των Λευκοριτών. Μέχρι το 1821, στο λιμάνι του Λουτρού, προσορμίζονταν περισσότερα από 40 πλοία. Έτσι, συνετέλεσε στην ανάπτυξη της επανάστασης καθώς μέσω του λιμανιού προμηθεύονταν προϊόντα οι επαναστατημένες περιοχές. Γι΄ αυτό το λιμάνι του Λουτρού, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Παπαδοπετράκης: «ἐκηρύχθη ἐπισήμως λιμὴν καὶ ἕδρα τῆς ἐπαναστάσεως». Την σπουδαιότητα του λιμανιού κατάλαβαν οι Τούρκοι που μετά το 1830 εγκατέστησαν εκεί λιμεναρχείο, μάλλον για την καταστολή των επαναστατικών κινημάτων. Το 1860 έκτισαν και φρούριο σε θέση που να δεσπόζει επί του λιμανιού. Εκείνη την εποχή, κατοικούσαν στην περιοχή 5-6 οικογένειες – απόγονοι του ονομαστού για τη δύναμη και το ήθος, Ανδρούλακα ο οποίος χαρακτηρίζονταν για τη δύναμη και το ήθος του. Σύμφωνα με το βιβλίο, ο Ανδρούλακας είχε οικοδομήσει με δικές του δαπάνες και την Εκκλησία της Παναγίας.

*Γλυκά Νερά: Αποπλέοντας από το Λουτρό, στα Γλυκά Νερά συνήλθαν οι Σφακιανοί Γέροντες στις 7 Απριλίου του 1821 και οριστικά αποφάσισαν την Επανάσταση. Εκεί κοντά υπάρχει και η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού ενώ από πηγή αναβλύζει γλυκό νερό (εξ ου και η ονομασία της περιοχής).

*Σφακιά (Εμπρόσγιαλος) Κωμόπολη που στην περίοδο ακμής της κατοικούνταν από 600 άτομα όμως το 1880 οι κάτοικοι ανέρχονταν στους 100 καθώς αρκετός πληθυσμός σκοτώθηκε σε επαναστάσεις ή μετανάστευσε σε διάφορα μέρη του της Κρήτης ή του κόσμου όπως ο Νικόλαος Βερναρδάκης στην Οδησσό, η οικογένεια των Κούνδουρων στον Αγ. Νικόλαο κ.α Στην περιοχή υπήρχαν τότε πολλά εργαστήρια και αποθήκες διαφόρων εμπορευμάτων. Γι’ αυτό και όσοι απέμειναν ζούσαν από την ναυτιλία, το εμπόριο, τις τέχνες κ.α Στο βιβλίο, αναφέρονται ιστορικές προσωπικότητες της περιοχής που διέπρεψαν,: « Βουρδουμπάδες, Σιριντάνοι, Στρατίκοι, Ψαρομηλίγγοι, Κουνδουράκιδες, Γρηγοράκιδες, Χιονιάδες κ.α». Εκεί γεννήθηκε και «ο οπλαρχηγός Μανούσος Κούτσουπας, ο πατήρ του ιερομόναχου Ιερεμία Κακαβέλα κ.ά»

*Κωμιτάδες Προς βορρά στο μικρό χωριό Κωμιτάδες ζούσαν εκείνη την εποχή 70 οικογένειες. Οι κάτοικοι επιβίωναν από το εμπόριο ενώ στην περιοχή παράγονταν λάδι και λειτουργούσαν δύο ελαιοτριβεία. Επίσης στο χωριό λειτουργούσε δημοτικό σχολείο. Εκεί γεννήθηκε ο Αρχηγός της επαρχίας Μαλεβιζίου, Παυλής Ντεντηδάκης, που έχασε τη ζωή του σε μάχη το 1867.

*Βρασκάς – Βουβάς – Ανομικιανά Το μικρό χωριό Βρασκάς ανήκε ολόκληρο στην «οικογένεια των Μανουσάκων», όπως αναφέρει η «Ιστορία των Σφακίων». Για το χωριό Βουβάς γίνεται αναφορά στην εξαιρετική του θέα, λόγω της θέσης, καθώς είχε «απεριόριστο ορίζοντα». Τα Ανομικιανά ήταν μικρό χωριό, που βρίσκονταν κάτω από απότομο γκρεμό. Οι κάτοικοι απέδιδαν πολλά θαύματα στην εκκλησία της Αγ. Ζώνης, όπως η σωτηρία του χωριού από χείμαρρο. Σύμφωνα με τον Παπαδοπετράκη και στα τρία αυτά χωριά τον Χειμώνα ζούσαν πάνω από 120 οικογένειες. Επιβίωναν από την ελαιοκομία, την μελισσοκομία, την κτηνοτροφία και την γεωργία. Το Καλοκαίρι κάποιοι κάτοικοι μετοικούσαν στην Νίμπρο και άλλοι στα Ασφένδου. Στα χωριά λειτουργούσαν πέντε ελαιοτριβεία.

*Κολοκάσια Σε απόσταση 3 μιλίων και πάνω σε ύψωμα, ο οικισμός Κολοκάσια, όπου το 1888 ζούσαν περίπου 40 οικογένειες, κατά τη διάρκεια του Χειμώνα. Το καλοκαίρι πολλοί από αυτούς, μετοικούσαν στα Ασφένδου. Την εποχή εκείνη, σύμφωνα με το βιβλίο, λειτουργούσαν στα Κολοκάσια 2 ελαιοτριβεία και υπήρχε άφθονο νερό. Στα νότια του οικισμού, το όρος του Αγ. Θεοδώρου και η ομώνυμη εκκλησία όπου οι Σφακιανοί συγκρότησαν συνέλευση και αποφάσισαν τον «κατά των Ενετών ορνιθοπόλεμον», σύμφωνα με τον Παπαδοπετράκη. Ανατολικά του όρους υπήρχαν ερείπια μεγάλης κωμόπολης που ονομάζονταν «Ξηρόπολις» λόγω της άνυδρης θέσης της. Προς τα ανατολικά, υπήρχαν ερείπια του χωριού «Πατσιανός» ή « Πατσός». Αμφότερα τα χωριά αυτά ερήμωσαν, λόγω των επιθέσεων από πειρατές Σαρακηνούς και Αλγερινούς, για αυτό και οι κάτοικοι αποσύρθηκαν στους πρόποδες του όρους, δημιουργώντας τον σημερινό Πατσιανό όπου το 1880 ζούσαν 120 οικογένειες. Εκεί λειτουργούσε δημοτικό σχολείο με 60-70 μαθητές και 3 ελαιοτριβεία. Ανατολικά του Πατσιανού, στο Καψοδάσος ζούσαν 35 οικογένειες.

*Φραγκοκάστελο Στην «Ιστορία των Σφακίων» αναφορά γίνεται στο τετράπυργο φρούριο Φραγκοκάστελο που «στέκεται υπερήφανα προς την παραλία». Κάθε πύργος φέρει οικόσημο ενώ στην πύλη απεικονίζεται ο λέοντας του Αγίου Μάρκου, που αντιπροσωπεύει τον Μάρκο τον Ευαγγελιστή με τη μορφή φτερωτού λιονταριού, ενώ μπροστά στην πύλη υπήρχε μικρή εκκλησία με πηγή δίπλα σε αυτήν. Το κάστρο επισκεύασαν το 1866 οι Τούρκοι και συγκεκριμένα τους τρεις πύργους του που είχαν ανατιναχτεί στη μάχη του 1828.

*Αρχαία Νικήτα Η αρχαία πόλη «Νικήτα» βρίσκονταν μεταξύ των ερειπίων της αρχικής συνοικίας του Πατσιανού και του Φραγκοκάστελου αλλά τα ίχνη της εξαφάνισαν οι Ενετοί συλλέγοντας από εκεί υλικά για την ανέγερση του φρουρίου. Στο βωμό της αρχαίας πόλης αναγέρθηκε η εκκλησία του Αγ. Νικήτα, ο ομώνυμος Άγιος της τότε πόλης. Στο βιβλίο αναφορά γίνεται και στους αγώνες «Νικήτεια» που γίνονταν προς τιμή του Αγίου και περιλάμβαναν τοξοβολίες, ιπποδρομίες, πεζοδρομίες, λιθοβολίες, πάλη κ.α Στα ανατολικά του φρουρίου λειτουργούσε μικρή μονή αφιερωμένη στην Παναγία και στον Αγ. Χαράλαμπο, με απεριόριστη θέα, την οποία συνέστησαν ο ιερομόναχος Γρηγόριος, πρόσφυγας το 1821 ο οποίος χαρακτηρίζονταν για την αρετή και την αγιότητα του μαζί με την μοναχή Μαγδαληνή, η οποία ήταν γιατρός και πρόσφερε σε όλους άμισθή ιατρική βοήθεια.

*Καλλικράτης Ηρωικό χωριό των Σφακίων ( και γενέτειρα του Παπαδοπετράκη) όπου το 1888 ζούσαν 120 οικογένειες. Η περιοχή λόγω της συμμετοχής της σε επαναστάσεις, υπέστη μεγάλες πανωλεθρίες κατά το 1770, το 1821 και το 1866. Κατά τον Παπαδοπετράκη, στον Καλλικράτη διέπρεψαν « η οικογένεια των Δασκαλιανών ή Παπαδόπουλοι ή Μανουσέληδες, η οικογένεια των Σπαντίδων ή Βουγιουκάλιδων. Ειδικότερα, από την οικογένεια των Δασκαλιανών διακρίθηκαν σε στρατιωτικές και πολιτικές θέσεις επί Ενετών και Τούρκων ο Γεωργάκης συστράτηγος του Δασκάλου Ιωάννη, ο αδελφός αυτού Παπά Σήφης και ο Μάρκος γιος του Γεωργάκη, επίσης τα αδέλφια Μανουσέληδες, Αναγνώστης, Ανδρέας και Πέτρος, όλοι οπλαρχηγοί και στρατηγοί του 1821, καθώς και ο Παντελής Μανουσέλης το 1866, ο Ιωάννης και Σταυράκης Παπαδοπετράκης, ο Α. Γεωργιλής, ο Ιω. Βρανάς, ο Γεώργιος Καταχανάς, Αναγνώστης Βουγιούκαλης, ο Μανούσος Σαριδάκης κ.α». Ο Παπαδοπετράκης αναφέρει ότι στην εκκλησία του χωριού, υπήρχε υπέρθυρο που έφερε την χρονολογία 1760.

*Ασφένδου Στο χωριό Ασφένδου κατά τους θερινούς μήνες, ζούσαν περίπου 80 οικογένειές από τα Κολοκάσια, τα Ανομικιανά και τον Βουβά. Από την περιοχή διέπρεψαν η οικογένεια των Βουρβάχων και των Δεληγιάννιδων, όπως οι αδελφοί Γεώργιος, Σήφης και Στρατής, στρατηγοί του 1821, ο Μ. Μπολιώτης το 1866 κ.α.

*Ασκύφου Στο ηρωικό χωριό Ασκύφου εν μέσω του οροπεδίου, όπου το 1866 οι Οθωμανοί οικοδόμησαν δύο ισχυρά φρούρια, ζούσαν τους θερινούς μήνες περίπου 150 οικογένειες, οι οποίες τον Χειμώνα κατέρχονταν στον Εμπρόσγιαλο ή σε διάφορα χωριά κοντά στον Αποκόρωνα. Οι Ασκυφιώτες ζούσαν από την κτηνοτροφία, την οινοπαραγωγή, το εμπόριο κ.α Οι κάτοικοι του Ασκύφου χαρακτηρίζονταν από τον Παπαδοπετράκη, ως από τους καλύτερους μαχητές της Κρήτης, καθώς αγωνίστηκαν σε πολλές μάχες και αναδείχθηκαν ως ένθερμοι πατριώτες και οπλαρχηγοί σε όλες τις εποχές. Αναφορά στο βιβλίο γίνεται στους: «Ανδρουλιό Μοράκη συστράτηγο του Δ. Ιωάννη, τον γιο του Αναγνώστη Μοράκη, τον Εμμ. Μοράκη, τους Μανουσάκη, Μάρκο Βουζάκη, Ρούσο Βουρδουμπά, Αναγνώστη Κουσκουμπέ, τους αδελφούς Χούρδους, τους αδελφούς Ανδρακούς κ.α Το 1866 στους αγώνες ξεχώρισαν οι μαχητές Π. Μοράκης, Λ. Τσόντος, Ν. Χριστοδουλάκης, Ανδρέας Καυκαλάς».

*Νίμβρος Στο μικρο χωριό Νίμπρος διέπρεπε, σύμφωνα με το βιβλίο « η ιστορική οικογένεια των Πατακών, από την οποία προέρχονται οι Μανουσάκοι και οι Βολουδιανοί. Από τους πρώτους προέρχεται ο Μανούσακας και ο εγγονός του Α. Μανουσογιαννάκης ενώ από τους δεύτερους οι Κωστόπωλος, Πωλογεωργάκης κ.α». Κατά την θερινή περίοδο το χωριό κατοικούνταν από 75 οικογένειες που το χειμώνα είχαν κατοικίες σε Βουβά, Βρασκά, Ανομικιανα και Κωμιτάδες.

*Μουρί-Καλοί Λάκκοι-Γεωργίτσι Στο μικρό χωριό Καλοί Λάκκοι κατοικούσαν 5-6 οικογένειες ενώ στο Μουρί 40 περίπου οικογένειες ενώ η συνοικία Γεωργίτσι εκείνη την εποχή είχε ερημώσει λόγω των επιθέσων των Τούρκων. Από την περιοχή είχαν διαπρέψει «η οικογένεια των Παππαδιανών ή Σκορδύλων, των Αμηράδων από τους οποίους και ο ήρωας Χατζή Γεώργιος κ.α».

*Σκαλωτή-Αργουλές Στο μικρό χωριό της Σκαλωτής ζούσαν 40 οικογένειες ενώ στον Αργουλέ 20 οικογένειες που επιβίωναν από τις καλλιέργειες και την ελαιοκομία κ.ά.