Μετά το τέλος της ηρωικής μάχης της Κρήτης τον Μάη του 1941 και την κατάληψη της από τους Ναζί, η αντίσταση στο νησί οργανώνεται με πυρετώδεις ρυθμούς. Στις 15 ή 16 Ιουνίου 1941 στο χωριό Μάραθος Ηρακλείου σε μια απόκρημνη σπηλιά στο φαράγγι του χωριού, πραγματοποιήθηκε σύσκεψη ανάμεσα στην ομάδα των δραπετών εξόριστων κομμουνιστών της Γαύδου (μεταξύ αυτών ήταν οι Λεωνίδας Στρίγγος, Μήτσος Βλαντάς, Μάρκος Βαφειάδης, Μιχάλης Κλιάνης [κουμπάρος], Γιώργης Κοντοκώτσος, Γιάννης Λαθουράς, Αντώνης Δουραχάλης κ.ά.) και την αντίστοιχη ομάδα της Φολεγάνδρου στην οποία συμμετείχαν οι Νίκος Μανουσάκης, Στέργιος Αναστασιάδης, Μιχάλης Βιτσαξάκης και Ευθύμης Μαριακάκης.
Στη σύσκεψη αυτή αφού εκτιμήθηκαν ως σωστές οι αποφάσεις της προηγούμενης σύσκεψης της 28 του Μάη, για την ίδρυση του Π.Α.Μ. κ.ά., αποφασίστηκε ακόμη η οργάνωση της νεολαίας σε μια πλατιά αντιφασιστική, αντιστασιακή οργάνωση στην οποία έπρεπε να στρατευτούν όλοι οι νέοι και νέες της Κρήτης χωρίς καμιά διάκριση ιδεολογική, πολιτική, θρησκευτική ή άλλη. Την οργάνωση αυτή ονόμασαν Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (Π.Ο.Ε.Ν.) και όρισαν για όλη την Κρήτη Γραμματέα της τον Γιώργη Κοντοκώτσο [1].
Στα τέλη του φθινοπώρου του 1941, από μιαν ομάδα νέων κι έναν ενήλικα, ιδρύθηκε στα Χανιά η Π.Ο.Ε.Ν. Την πρωτοβουλία ίδρυσης παίρνει ο Αρτέμης Παπαδάκης που είναι ήδη στέλεχος της Οργάνωσης Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ). Για την ίδρυση της ΠΟΕΝ ο αντιστασιακός Παύλος Μιχελιουδάκης αφηγείται [2]: «[…] Έτσι αποφασίσαμε να φτιάξουμε την Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων. Αυτή η οργάνωση πρέπει να έγινε, κατά την άποψη τη δική μου, κατά τα τέλη του ’41. Θυμάμαι την πρώτη ιδρυτική συνέλευση της ΠΟΕΝ που έγινε στο σπίτι μου [3]. Η αδερφή μου – μικρό κοριτσάκι τότε – κρατούσε τις τσίλιες. Μαζευτήκαμε: ο Μίμης ο Λιονάκης, σπουδαστής της Ανωτάτης Εμπορικής (εξετελέσθη από τους Γερμανούς σαν Ποενίτης, ήταν το πρώτο μας θύμα), ο Γιάννης ο Κουμής δικηγόρος τώρα. Επειδή ήταν ο μεγαλύτερος στην ηλικία από εμάς, τον είχαμε ανακηρύξει Πρόεδρο. Γραμματέας ήταν ο Λιονάκης. Επίσης εκεί ήταν ο Αρτέμης ο Παπαδάκης, ο οποίος είχε επαφή από τότε με το Κόμμα. Ήταν κι ένας Τσάπας ή Τσαπάκης, ο οποίος – δε με βοηθά η μνήμη μου απόλυτα – πρέπει να ήταν αυτός που προηγήθηκε από την πλευρά του Κόμματος, εκτός κι αν ήταν ο Κοντοκώτσος [4]. Κι εγώ φυσικά […]». Για την ίδρυσή της υπογράφηκε ένα «πρωτόκολλο τιμής». Η ΠΟΕΝ εξαπλώνεται και δημιουργεί πυρήνες και οργανώσεις αρχικά στην ύπαιθρο του ν. Χανίων. Γρήγορα υπερέβη τα όρια του νομού Χανίων. Απλώθηκε και δραστηριοποιήθηκε σ’ όλη την Κρήτη συμβάλλοντας στην ενεργοποίηση και ευαισθητοποίηση – αντιστασιακή πολιτική και πολιτιστική – του μεγάλου μέρους της Νεολαίας των πόλεων και της υπαίθρου στην Κρήτη. Μια από τις δράσεις της ήταν η έκδοση και κυκλοφορία παράνομα των εντύπων, στα Χανιά «Ελεύθερα Νειάτα» και «Ελεύθερη Κρητικοπούλα» και στο Λασίθι «Η Φωνή των Νέων».
Το πρώτο φύλλο των «Ελεύθερων Νειάτων» κυκλοφόρησε στις 2 Φεβρουαρίου του 1943 και όπως γράφει στο κύριο άρθρο της: «Μέσα στη βαρβαρότητα, τη σκλαβιά και την Εθνική εξόντωσι. Μέσα στο μεσαιωνισμό, στο σκότος, τη διαφθορά και την ατίμωσι που σκορπά η φασιστική πανούκλα στον τόπο μας, έρχεται η εφημερίδα μας σαν φωτεινός Φάρος να καθοδηγήση την Νεολαία μας στον ιστορικό της δρόμο. Στο δρόμο της Εθνικής υπερηφάνειας και Λευτεριάς […]».
Στο 7ο φύλλο τους τα «Ελεύθερα Νειάτα», έχοντας ως υπέρτιτλο τους στίχους «Ή Λευτεριά ή Θάνατος μες της σκλαβειάς τον Άδη, Αδέρφια πάρτε τ’ άρματα. Κι εμπρός αναστηθήτε», στο κύριο άρθρο τους αναφέρονται στην 28η Οκτωβρίου 1940 με κύριο στόχο να τονώσουν το ηθικό της νεολαίας και του λαού, στα μαύρα χρόνια της Κατοχής. Ακολουθεί το κείμενο όπως δημοσιεύτηκε, με μόνη παρέμβαση τη μετατροπή του στο μονοτονικό.
ΜΙΑ ΣΕΛΙΔΑ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΔΟΞΑΣ
Με την ευκαιρία της τρίτης επετείου της μέρας που άδικα και δόλια μας επετέθηκε ο Ιταλικός φασισμός, τα μαχόμενα Κρητικά νειάτα στέλνουν φλογερό χαιρετισμό νίκης σε ολόκληρο το Κρητικό λαό. Ο αγώνας του, πούναι και δικός μας αγώνας συνεχίζεται όπως άρχισε στις 28 Οκτωβρίου 1940 πάνω στις άξενες και άγριες Αλβανικές βουνοπλαγιές. Στην περίοδο που άλλα μικρά ή μεγάλα Έθνη υπόκυφταν χωρίς αντίσταση και ψυχική ενότητα στη βία των σκοτεινών δυνάμεων που απόλυτα κυριαρχούσαν τότε στην Ευρώπη, στην περίοδο που η συμμαχική δύναμη περνούσε τα προπαρασκευαστικά της στάδια, εμείς βρήκαμε τη δύναμη ν’ αντιταχτούμε στον δεκαπλάσιον εις δύναμη επιδρομέα. Άνθρωποι με λεύτερη συνείδηση εμείς, παιδιά εμείς γαλουχισμένα με επαναστατικά και ηρωικά νάματα της λεύτερης ζωής, δεν μπορούσαμε να δίναμε διαφορετική απάντηση από κείνη πούδινε το γένος στις ανάλογες στιγμές. Δεν είχαμε επιβουλευτεί κανένα ξένο τόπο ή λαό, θέλαμε να ζούσαμε κύρια στο φτωχικό αιματοβαμένο Ελληνικό τόπο που μας ανήκει από γενεές. Μας αρνήθηκαν όμως οι Φασίστες επιδρομείς το δικαίωμα της ανεξάρτητης ζωής, της αδέσμευτης πολιτικής και της αποκλειστικής εκμετάλλευσης της Εθνικής παραγωγικής ικανότητας. Έτσι ο Ελληνικός λαός αν και μ’ εξουθενωμένες τις λαϊκές του δυνάμεις απ’ την ….. εσωτερική καταπίεση, πετάχτηκε σαν το ελατήριο την 28η Οκτωβρίου 1940 όταν τόλμησαν να του απειλήσουν την λευτεριά, να του προσβάλλουν την τιμήν και να του αμφισβητήσουν την περιουσία. Μεγάλοι λαοί δεν είναι κείνοι που διαθέτουν δύναμη, υπολογιζόμενοι σε αριθμό και μέσα, είναι κείνοι που ο πλούτος των στηρίζεται στη λεύτερη σκέψη τους. Τέτοιος λαός κι ο Ελληνικός δεν μπορούσε να τον φοβίσουν οι 8.000.000 λόγχες του αχιρένιου Καίσαρα ούτε να του κλονίση την αρνητική στάση στην απειλή οι μηχανοκίνητες ορδές του. Η 28 του Οκτώβρη 1940 ανοίγη για μας μια σελίδα μαρτυρίου και δόξας, που τη διαβάζει ο κόσμος με θαυμασμό και συγκίνηση. Ο μάχιμος Ελληνικός λαός με μόνα τα στήθια του με τις θανάσιμες στερήσεις ενός σακάτικου ανεφοδιασμού, όχι μόνο άντεξε στην πίεση των μα και τους μετάβαλε σε ντροπιασμένους φυγάδες. Χωρίς τα σύγχρονα όπλα του αντιπάλου, χωρίς σφαίρες καν αναγκάσαμε την κεραυνοβόλο επίθεση να γίνη υποχώρησις πάλι κεραυνοβόλος. Ο άμαχος Ελληνικός λαός το ίδιο ηρωικός με καρτερία και ψυχική αντοχή στάθηκε πιστός στο μέτωπο και ζούσε μαζί του τη μεγάλη θυσία. Όμως ήταν μοιραίο και φυσικό να μην αντέξωμε στο δεύτερο και μεγαλύτερο χτύπημα που καταφέρθηκε στα πλευρά μας απ’ το Γερμανικό Φασισμό και μέσα στα σπλάχνα της Πατρίδας απ’ την πεμπτοφαλαγγίτικη τεταρτοαυγουστιανή κλίκα. Πέσαμε με αγώνα, λυγίσαμε τα γόνατα με πάλη σκληρή πούδοσε την ευκαιρία να φωτοστεφανωθή άλλη μια φορά η ηρωική Ελληνική λόγχη. Η σκλαβιά που ακολούθησε σαν συνέπεια την κατάρρευση του μετώπου δεν μάρανε την αντίσταση μας, δεν σταμάτησε τον αγώνα που αρχίσαμε στις 28 Οκτωβρίου 1940. Τον συνεχίζουμε με τον ίδιο ενθουσιασμό και πίστη στην αναγκαιότητα του με τον ίδιο Φασισμό και μαχητικότητα μεγαλώσαμε τον θρίαμβον. Πεινασμένοι, καταδιωκόμενοι και υπόδουλοι πολεμάμε παντού οι ελεύθεροι νέοι και νέες, χωρίς να χάσωμε ποτέ την πεποίθηση μας για τη νίκη, χωρίς ν’ απογοητευτούμε απ’ την πενιχρότητα των υλικών μας μέσων, χωρίς να φοβηθούμε τις βαρειές ευθύνες και τους κιντύνους. Ενωμένοι, συνταγμένοι, πειθαρχημένοι, στη δικιά μας οργάνωση την ΠΟΕΝ που δημιούργησε η δυναμική πρωτοβουλία μας υποσκάπτομε μεθοδικά την εχθρική τυραννία και ωριμάζομε την ΝΙΚΗΝ, τη ΛΕΥΤΕΡΙΑ, τη ΛΑΟΚΡΑΤΙΑ. Η εφετεινή επέτειος της 28 Οκτωβρίου 1940 βλέπει τον έναν εμπρηστή της ειρήνης και υπεύθυνης του πολέμου, τον Ιταλικό φασισμό συντριμμένο απ’ τα χτυπήματα των συμμάχων και του ίδιου του λαού του, που λεύτερος πια απ’ τη φασιστική σκλαβειά τάσσεται πρόθυμα στην παράταξη των δημοκρατικών εθνών. Το γεγονός τούτο έντονα υπογραμμίζει το λαϊκό και αντιφασιστικό χαρακτήρα του σημερινού πολέμου. Τώρα απομένει ο κυριότερος εχθρός που το πέσιμο του, θα παρασύρη μαζί όχι μόνο τον κομιτατζή βοηθό του, μα και όλο το σύστημα που αποτελεί το πυρήνα του. Ο άξονας έσκασε ο Φασισμός σωριάζεται σε ερείπια. Για να εξωντώσωμε και την τελευταία του επιβίωση χρειάζεται να πυκνωθούν ασφυκτικά οι γραμμές της ΠΟΕΝ που θα καθοδηγή κάθε μαχητική ή πολιτική εκδήλωση της νέας Κρητικής γενιάς, χρειάζεται απεριόριστη αγάπη κι εμπιστοσύνη στην ΠΟΕΝ, που πρέπει ν’ αποκτήσει γερές οργανωτικές βάσεις […]. Ενωμένα με την ΠΟΕΝ δημιουργούμε την καλλίτερη και βεβαιότερη εγγύηση για τη ΝΙΚΗ, τη ΛΕΥΤΕΡΙΑ και τη ΛΑΟΚΡΑΤΙΑ που αυτές μόνο θα μας λύσουν ευνοϊκά τα ζητήματα μας.
Σημειώσεις:
[1] Τα ίδια γράφονται σε τρεις πηγές: α) Δημ. Βλησίδης – Λευτ. Ηλιάκης, Τα πρώτα βήματα του ΕΑΜ στην Κρήτη, σελ. 12-13, 7 αυτοέκδοση, Χανιά 1997. β) Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή, Άλλος δρόμος δεν υπήρχε: Αντίσταση-Εμφύλιος-Προσφυγιά, σελ. 35, εκδ. ΠΟΛΥΤΥΠΟ, Αθήνα 2002. γ) Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τομ. Α, σελ. 499, εκδ. Στοχαστής.
[2] Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς: Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση, σελ. 257, εκδ. βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009.
[3] Το σπίτι που ιδρύθηκε η ΠΟΕΝ βρίσκεται στη συνοικία της Νέας Χώρας στη συμβολή των οδών με τη σημερινή ονομασία Πετροπουλάκηδων και Γεωργ. Παπανικολάου και σ’ αυτό έχει εντοιχιστεί αναμνηστική πλάκα από το Δήμο Χανίων και την Ανοιχτή Συνέλευση Κατοίκων Νέας Χώρας.
[4] Η ιστορική έρευνα έχει καταλήξει ότι στην ιδρυτική συνέλευση της ΠΟΕΝ ήταν παρών ο Γιώργος Κοντοκώτσος (1914-1981) στέλεχος του ΚΚΕ από τα Γρεβενά που έδρασε στην Κρήτη από το 1941 ως το 1954 και στη συνέχεια ακολούθησε τον γνώριμο δρόμο των αγωνιστών της λαϊκής πάλης, τις φυλακές και τις εξορίες.
