Εκπλήττει πολλούς η συνεχιζόµενη σεισµική διεργασία στις Κυκλάδες. Περισσότερο γιατί είναι ένα άγνωστο φυσικό φαινόµενο, τέτοιο που αδυνατεί να αντιληφθεί ο ανθρώπινος νους.
«Πρόκειται όµως για µια εκδήλωση ενός γεωδυναµικού φαινόµενου που εξελίσσεται εδώ και αρκετά εκατοµµύρια χρόνια στη γειτονιά µας και είναι ακόµη και σήµερα ενεργό!» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Νίκος Ζούρος, γεωλόγος, καθηγητής του τµήµατος Γεωγραφίας του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Και συνεχίζει: «Είναι το αποτέλεσµα της βύθισης της λιθοσφαιρικής πλάκας της Αφρικής κάτω από την λεκάνη του Αιγαίου. Καθώς βυθίζεται η αφρικανική λιθόσφαιρα στο πυρακτωµένο ανώτερο τµήµα του µανδύα, λιώνει και προκαλεί την άνοδο µάγµατος το οποίο διεισδύει στην λιθόσφαιρα του Αιγαίου προκαλώντας σεισµικές δονήσεις και ηφαιστειακές εκρήξεις».
Είναι πάει να πει, µια φυσική διαδικασία που εξελίσσεται χωρίς στάσεις, αλλά οι άνθρωποι την αντιλαµβάνονται µόνο τις στιγµές του παροξυσµού, όταν εκδηλώνεται µια σεισµική ακολουθία, ή µια ηφαιστειακή έκρηξη! Κι όµως…
Σε ετούτη τη γειτονιά, ακόµα και στο σηµερινό βορειοανατολικό Αιγαίο, υπήρξαν στην ιστορία έντονα φυσικά φαινόµενα που δεν µπορεί να αντιληφθεί ανθρώπου νους. Γιατί αυτό που συµβαίνει σήµερα στις Κυκλάδες είναι τίποτα µπροστά σε τούτο που συνέβη εδώ πριν από εκατοµµύρια χρόνια. Μια απίστευτα έντονη σεισµική και ηφαιστειακή δραστηριότητα που ξεκίνησε πριν από περίπου 20 εκατοµµύρια χρόνια και διαµόρφωσε το Ελληνικό αρχιπέλαγος. Ξεκίνησε τότε που το σηµερινό Αιγαίο δεν ήταν παρά µια εκτεταµένη χερσαία περιοχή που οι επιστήµονες βάφτισαν Αιγηίδα.
Στα δυτικά…
Σε ετούτη την Αιγηίδα, στη ζωή της και στις δύσκολες εκείνες «µέρες» που άρχισαν πριν από 20 εκατοµµύρια χρόνια µας ξεναγεί ο Νίκος Ζούρος. Που είναι και ∆ιευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου ∆άσους Λέσβου. Ενός µουσείου για ετούτη τη µεγάλη ηφαιστειο-σεισµική δραστηριότητα – δηµιουργό της «σύγχρονης» γεωµορφολογίας του Αιγαίου.
Πίσω λοιπόν 20 εκατοµµύρια χρόνια. Κι αν ένας µέσος όρος ανθρώπινης ζωής είναι τα 75 χρόνια, πίσω 265.000 ανθρώπινες ζωές!
«Τότε, την εποχή του Μειόκαινου, µας λέει ο κ. Ζούρος, το κλίµα ήταν πολύ πιο θερµό από το σηµερινό και την επιφάνεια της Αιγηίδος κάλυπταν εκτεταµένα δάση και σαβάνες που τις διέκοπταν εκτεταµένες λίµνες µε γλυκό νερό. Η βλάστηση περιλάµβανε κυρίως κωνοφόρα και καρποφόρα δέντρα, όπως οι γιγαντιαίες σεκόιες, οι κουνιχάµιες, οι κυπαρισίδες, οι πευκίδες, αλλά και µπανανόδενδρα, κανελόδενδρα, βαλανιδιές, τροπικές καρυδιές, δαφνίδες, λεύκες, σκλήθρα και πολλά άλλα είδη. ∆εν έλειπαν ακόµη τα φοινικόδενδρα αλλά και πολλά άλλα φυτά της οικογένειας των φοινικίδων.
Στο χερσαίο αυτό χώρο έζησαν κατά καιρούς πάρα πολλά είδη ζώων, προβοσκιδωτών όπως ελέφαντες και δεινοθήρια, σαρκοφάγα, αντιλόπες, γαζέλες, µικρόσωµα ελάφια, καµηλοπαρδάλεις, ιπποπόταµοι, ρινόκεροι, ιππάρια, τρωκτικά, πουλιά, αµφίβια και ερπετά, όπως οι αλιγάτορες».
Κι όλα αυτά χάθηκαν όταν τα δάση του Βορειανατολικού Αιγαίου σκεπάσθηκαν από τα προϊόντα εκατοντάδων βίαιων αλλεπάλληλων ηφαιστειακών εκρήξεων που πραγµατοποιήθηκαν για µια περίοδο τεσσάρων εκατοµµυρίων ετών!
Σεισµογενείς περιοχές…
Ο χώρος του σηµερινού Αιγαίου αποτελεί ακόµα και σήµερα µία από τις πλέον ενεργές περιοχές του φλοιού της γης. Εδώ, οι γεωλογικές µεταβολές είναι έντονες και συνεχείς.
Η εξέλιξη της µορφής του χώρου του Αιγαίου κατά τη διάρκεια της πιο «πρόσφατης» περιόδου της ιστορίας της γης που ονοµάζεται ανώτερος Καινοζωικός αιώνας, δηλαδή τα τελευταία 25 εκατοµµύρια χρόνια, σηµαδεύτηκε από σηµαντικές γεωτεκτονικές µεταβολές. Οι µεταβολές αυτές σχετίζονται µε την κίνηση µεγάλων κοµµατιών του γήινου φλοιού, που ονοµάζονται λιθοσφαιρικές πλάκες, στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου. Αυτή η κίνηση είχε ως αποτέλεσµα έντονη ηφαιστειακή και σεισµική δραστηριότητα, όπως ακριβώς συµβαίνει και σήµερα…..
Η Αφρικανική λοιπόν λιθοσφαιρική πλάκα κινείται και βυθίζεται κάτω από την Ευρασιατική πλάκα, γεγονός που στις µέρες µας συµβαίνει στην περιοχή νότια της Κρήτης. «Η βύθιση αυτή λέει ο κ. Ζούρος, προκαλεί στον εσωτερικό χώρο του Αιγαίου πελάγους εφελκυστικές δυνάµεις σε διεύθυνση Βορρά – Νότου. Έτσι, δηµιουργούνται µεγάλα ρήγµατα στο φλοιό που προκαλούν τη σεισµικότητα. Το ίδιο φαινόµενο δίνει τη δυνατότητα σε ηφαιστειακό υλικό να ανέρχεται και να εκχύνεται στις θέσεις των ηφαιστείων. Με τη διαδικασία αυτή σχηµατίσθηκαν στο πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν µια σειρά ηφαιστείων, οι θέσεις των οποίων σχηµατίζουν ένα τόξο, που είναι γνωστό ως το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου και αποτελείται από γνωστά και άγνωστα ηφαίστεια, τη Σαντορίνη, το Κολούµπο τη Νίσυρο, τη Μήλο, τα Μέθανα και εκτείνεται µέχρι τις Μικροθήβες στη Μαγνησία».
Ωστόσο το Αιγαίο δεν είναι δηµιούργηµα µόνο της βύθισης της Αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας κάτω από την Ευρωπαϊκή, αλλά µια πολύπλευρη κίνηση που επηρεάζεται από την κίνηση και άλλων µικρότερων κοµµατιών του γήινου φλοιού στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, όπως είναι η Αραβική µικροπλάκα. «Η Αραβική µικροπλάκα, σύµφωνα µε τον ειδικό επιστήµονα, αποσπάται από την υπόλοιπη Αφρική στην Ερυθρά θάλασσα και κινείται µε µεγαλύτερη ταχύτητα από την Αφρικανική, πιέζει µε διεύθυνση από Νότο προ Βορρά, ένα άλλο µικρότερο κοµµάτι της λιθόσφαιρας, τη Μικρασιατική λιθοσφαιρική µικροπλάκα, και την αναγκάζει να κινείται προς τα δυτικά και να συµπιέζει το χώρο του Αιγαίου. Ο φλοιός στο Αιγαίο αναγκάζεται έτσι να επεκτείνεται προς τα νοτιοδυτικά δηµιουργώντας την σύγχρονη ενεργό γεωδυναµική κατάσταση στο Αιγαίο».
Το ηφαίστειο… Λέσβος
Πριν από 20 εκατοµµύρια χρόνια το σηµείο όπου βυθιζόταν η Αφρικανική λιθοσφαιρική πλάκα κάτω από την Ευρωπαϊκή δεν ήταν νότια της Κρήτης όπως σήµερα. Τότε βρισκόταν αρκετά βορειότερα και συγκεκριµένα στον χώρο των σηµερινών Κυκλάδων. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα λοιπόν τότε, δηµιούργησε εντυπωσιακά ηφαιστειακά κέντρα στο βόρειο και κεντρικό Αιγαίο και τη δυτική Μικρά Ασία. ∆είγµατά της βρίσκουµε στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, Ίµβρο, Λήµνο, Αγ. Ευστράτιο και Λέσβο, τα οποία διασώθηκαν από τη µεταγενέστερη καταβύθιση της περιοχής µεταξύ των νησιών.
Χαρακτηριστικό δείγµα της εποχής βρίσκουµε σήµερα στη Λέσβο. Η δηµιουργία του παγκόσµια γνωστού απολιθωµένου δάσους στο δυτικό νησί αλλά και του εν πολλοίς άγνωστου απολιθωµένου δάσους της Λήµνου αντανακλά τη δηµιουργία και τον τρόπο δηµιουργίας του Αιγαίου. «Στη Λέσβο, λέει ο διευθυντής του µουσείου φυσικής ιστορίας, τα µεγαλύτερα ηφαιστειακά κέντρα εντοπίζονται σήµερα στο κέντρο του νησιού, στις περιοχές του όρους Λεπέτυµνου, που είναι το υψηλότερο βουνό της Λέσβου αλλά και των χωριών Βατούσα, Ανεµώτια, Μεσότοπος και Άγρα. Οι ηφαιστειακές εκρήξεις δηµιούργησαν σύνθετα ηφαιστειακά οικοδοµήµατα µε ηφαιστειακούς κρατήρες, θόλους, λαιµούς και φλέβες που µπορεί κανείς να παρατηρήσει σε όλη τη βόρεια και δυτική Λέσβο.
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνοδεύτηκε και από έντονη σεισµική δραστηριότητα που προηγήθηκε ή συνόδευε τις µεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις. Κατά τη διάρκεια των ηφαιστειακών εκρήξεων εκτινάχτηκαν τεράστιες ποσότητες ηφαιστειακής στάχτης αρκετά χιλιόµετρα στην ατµόσφαιρα και ηφαιστειακές βολίδες σε απόσταση αρκετών χιλιοµέτρων από τους ηφαιστειακούς κρατήρες. Ακολούθησαν οι ποταµοί της πυρακτωµένης λάβας που σκέπασαν µεγάλα τµήµατα της ξηράς γύρω από τα ηφαίστεια. Η ηφαιστειακή στάχτη µεταφέρθηκε από τους ανέµους σε µεγάλες αποστάσεις. Όταν κάθισε στην επιφάνεια σχηµατίσθηκαν στρώµατα πάχους δεκάδων µέτρων που σκέπασαν τη βλάστηση. Τα ζώα έχοντας προειδοποιηθεί από τις σεισµικές δονήσεις που προηγήθηκαν αποµακρύνθηκαν από την περιοχή της µεγάλης αυτής φυσικής καταστροφής και διασώθηκαν, γι αυτό δεν τα εντοπίζουµε εύκολα στην περιοχή του απολιθωµένου δάσους.
Όµως, δεν ήταν µόνο αυτά τα στοιχεία που διαµόρφωναν το σκηνικό εκείνη την περίοδο. Η µεγάλη θερµότητα των ηφαιστειακών εκρήξεων διατάραξε την ισορροπία στην ατµόσφαιρα προκαλώντας έντονες καταιγίδες. Τα νερά παράσυραν τη στάχτη και άλλα ηφαιστειακά υλικά από τα σηµεία µε το µεγαλύτερο υψόµετρο προκαλώντας κατολισθήσεις, πληµµύρες και λασποροές, σκεπάζοντας µεγάλες εκτάσεις. Οι νέες αυτές ποσότητες ηφαιστειακών υλικών κατέκλυσαν τις περιοχές µε χαµηλότερο υψόµετρο και κάλυψαν ολοκληρωτικά τη βλάστηση της περιοχής, γεγονός που αποτέλεσε τον καθοριστικό παράγοντα για τη δηµιουργία του απολιθωµένου δάσους».
Οι διαδοχικές ηφαιστειακές εκρήξεις κατέστρεφαν κάθε φορά τη σύγχρονη βλάστηση της περιοχής γύρω από τα ηφαιστειακά κέντρα. Με τον τρόπο αυτό, δηµιουργήθηκαν επάλληλα απολιθωµένα δάση που συναντάµε σήµερα το ένα πάνω από το άλλο στη δυτική Λέσβο.
Πάντα παράδεισος
Ο «παράδεισος» της Αιγηίδας µετατρέπεται σε µια σκεπασµένη από λάβες και ηφαιστειακή στάχτη απέραντη έκταση που µε τη σειρά της µετατρέπεται σε έναν άλλο παράδεισο µε εναλλαγές λιµνών και µεγαλύτερων θαλάσσιων τµηµάτων. Είναι η περίοδος του Μέσου και Ανώτερου Μειόκαινου, πριν από 12 έως πέντε εκατοµµύρια χρόνια. Η έντονη σεισµική και ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει µεταφερθεί νοτιότερα, στην περιοχή της Σάµου µέχρι την Κω και της νοτιοδυτικής σηµερινής Μικράς Ασίας. «Μπορεί κανείς να µιλήσει για µέγεθος των σεισµών εκείνης της εποχής;» ρωτούµε µε αφέλεια ίσως τον κ. Ζούρο. «Όχι µας λέει. Ήταν σεισµοί που το µέγεθος τους δεν µπορούµε να το εκτιµήσουµε».
Tην περίοδο του Ανωτέρου Μειόκαινου, από τα 12 έως και πέντε περίπου εκατοµµύρια χρόνια η συνεχιζόµενη τεκτονική δραστηριότητα οδηγεί στον κατακερµατισµό της Αιγηίδας χέρσου. Αρκετές υφάλµυρες λίµνες αλλά και λίµνες γλυκών νερών σχηµατίσθηκαν ενώ διαπιστώνονται εναλλαγές θαλάσσιων και λιµναίων ιζηµάτων σε ορισµένες περιοχές. Πράγµα που σηµαίνει ότι περιοχές µε χαµηλό ανάγλυφο σκεπάζονται από θάλασσα και το αντίθετο, ως αποτέλεσµα βυθίσεων και υψώσεων τµηµάτων του φλοιού της γης. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα τότε «µεταναστεύει» νοτιότερα και δείγµατα της βρίσκουµε από τη Σάµο µέχρι την Κω.
Η διαδικασία αυτή συνεχίσθηκε µε αποτέλεσµα η ξηρά να περιοριστεί σηµαντικά. Αλλά ακόµη και κατά τη διάρκεια του Πλειόκαινου, πριν από δυόµιση εκατοµµύρια χρόνια τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου παρέµεναν συνδεδεµένα µε τις Μικρασιατικές ακτές από τις οποίες αποκόπηκαν οριστικά πολύ πιο πρόσφατα, τα τελευταία 500.000 χρόνια. Τότε, τα τελευταία τµήµατα της Αιγηίδος χέρσου καταποντίστηκαν λόγω της έντονης σεισµικής δραστηριότητας της περιοχής µε αποτέλεσµα τα απολιθωµένα δένδρα στην περιοχή του Σιγρίου Λέσβου, τα οποία απολιθώθηκαν σε χερσαίο περιβάλλον, όταν σκεπάστηκαν από την ηφαιστειακή στάχτη, να βρίσκονται σήµερα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο η διαδικασία της δηµιουργίας του Αιγαίου συνεχίστηκε – αν δεν συνεχίζεται – µέχρι τις µέρες µας, την περίοδο του Ολοκαίνου. Τότε και γεννήθηκε το Αιγαίο που ξέρουµε… Παράδεισος σωστός. «Παραδεισένιος πάντα ήταν ο χώρος του σηµερινού Αιγαίου» συµπληρώνει ο κ. Ζούρος..
Περπατάς στους διαδρόµους των πάρκων απολιθωµάτων ή στο Μουσείο του Σιγρίου. Κορµοί πακτωµένοι σε λάβα, «πόνος» της φύσης. Η φύση δεν έχει αρχή, δεν έχει µέση, δεν έχει τέλος. Ως παράδεισος και µόνο αντιµετωπίζεται. Κι εσύ ένα τόσο δα µόριο, µια ζωή και µόνο στη σειρά 265.000 ανθρώπινων ζωών από το σήµερα ως το πριν από 20 εκατοµµύρια χρόνια. Πόσες άραγε κι ως το πότε;
