«24 Μαρτίου 1944. Βαρειά τραντάζει τη χαρούμενη άλλοτε πολιτεία, η μπότα του καταχτητή. Αύριο είναι επέτειος του ξεσηκωμού του 21 για την Εθνική μας ανεξαρτησία. Κι είμαστε πάλι σκλάβοι. Μα δεν πισωγυρίζουμε. Τραβάμε μπρος με θάρρος. Για λευτεριά και για καλύτερη ζωή […]Μα είναι και οι άλλοι. Οι προσκυνημένοι. Κι αποφάσισαν, λέει, να γιορτάσουν την αυριανή επέτειο, μαζί μ’ όλο το λαό, αφού πήραν την άδεια από τ’ αφεντικό τους: τους καταχτητές. Τα νιάτα όμως κι ολόκληρος ο λαός δεν έδωσαν την άδειά τους. Δεν θέλουν την άγια μέρα τους να τη μολύνουν οι προσκυνημένοι. Μ’ οδηγητές το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ, θα τη γιορτάσουν όπως αυτοί θέλουν. […]».
Tούτα τα πύρινα λόγια έγραφε, μεταξύ άλλων, στο ημερολόγιό του, ο Νίκος Λευκορίτης[1], όταν ένας αντάρτης ήλιος φλόγιζε τις ψυχές των σκλάβων πολιτών και των νέων των Χανίων. Και πήραν την απόφαση και προχώρησαν σε συναρπαστικές αντιστασιακές πράξεις χωρίς να λογαριάζουν τις ζωές τους. Ο Γιάννης Τσίβης, μέλος της Παγκρήτιας Επιτροπής του ΕΑΜ ως εκπρόσωπος των Χανίων, στο βιβλίο του[2] παρουσιάζει με εκτενή τρόπο και διεξοδικά, τα μεγαλειώδη γεγονότα της 24 και 25 του Μάρτη 1944 που διαδραματίστηκαν στα Χανιά κι έγραψαν μια χρυσή σελίδα στο βιβλίο της Αντίστασης. Παρακάτω για το θέμα, θα παραθέσουμε αρχειακές πηγές, επονίτικα έντυπα και τον τύπο της εποχής. Αλλά ας ξετυλίξουμε το νήμα απ’ την αρχή. Η ΕΠΟΝ στα Χανιά, δημιούργησε τον «Φοιτητικό Συνεταιρισμό» (Φ.Σ.) που ήταν η μεγάλη νόμιμη εκπολιτιστική οργάνωση της. Ο Φ.Σ. ανέπτυξε δραστηριότητες του τύπου διαλέξεις, παραστάσεις, εκδηλώσεις, στο πνεύμα του συνθήματος της ΕΠΟΝ “πολεμάμε και τραγουδάμε”.
Ο αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης Παύλος Μιχελιουδάκης, σε προφορική του μαρτυρία [3], αφηγείται: «Τον Φοιτητικό Συνεταιρισμό αρχίζουμε να τον σκεφτόμαστε ως ΠΟΕΝ, αλλά υλοποιείται όταν γίναμε ΕΠΟΝ.[…] Ένας Συνεταιρισμός που δεν ήταν ούτε φοιτητικός, γιατί στο καταστατικό είχαμε λάβει πρόνοιες να περιλάβουμε διάταξη, ότι επειδή η επαφή μας με το Πανεπιστήμιο δεν ήταν εύκολη, φοιτητής δυνάμενος να υπάρξει μέλος μας ήταν όποιος θα έφερνε βεβαιώσεις από δύο ήδη μέλη του Φ.Σ. ότι ήταν φοιτητής. Και Συνεταιρισμός δεν ήταν, γιατί η φιλοσοφία μας δεν είχε καμία σχέση. Ήταν Συνεταιρισμός για να μην είναι σύλλογος που απαγορευόταν νομικά. Ήταν μια νομιμοφανής μαζική οργάνωση της ΕΠΟΝ».
Ο ίδιος, σε κείμενό του, γράφει [4]: «[…] Από τις λαμπρότερες σελίδες της δράσης ΠΟΕΝ-ΕΠΟΝ ήταν η απόφαση της ίδρυσης του «ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΧΑΝΙΩΝ» στον οποίο ήμουν Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του. Διαρρήξαμε τα γραφεία κάποιας υπηρεσίας στεγασμένης κάτω από τα γραφεία του Συνεταιρισμού μας [5] (μια βραδιά) και “προμηθευτήκαμε” ότι μας χρειαζόταν για την έκδοση ψεύτικων ταυτοτήτων,[6] τόσο πολύτιμων τότε για τις “παρανομίες” μας και τους “παράνομους”. Γίνηκα τότε και Μανούσος Παπαδάκης! Ο Συνεταιρισμός μας έκανε αλλεπάλληλες παραστάσεις στον Πασσαδάκη[7] και σε άλλες “υπηρεσίες”, με αιτήματα για συσσίτια, τρόφιμα, εφόδια. Μετέσχε σε διεκδικητικές κινητοποιήσεις, πρωτοστάτησε στη διαρπαγή και διανομή τροφίμων από Αποθήκες της Μαύρης Αγοράς ενώ παράλληλα έκανε ποικίλες πατριωτικές – ψυχαγωγικές – καλλιτεχνικές εκδηλώσεις (π.χ. επιθεώρηση “Λίγο απ’ Όλα” στο “Πάνθεον” κ. ά.)[…]».
Ο Αντώνης Μπριλλάκης σε άρθρο του [8] αναφέρει: «[…] Ο Συνεταιρισμός σπουδαστών στα Χανιά έπαιξε σοβαρό ρόλο σ’ αυτές τις προσπάθειες. Ανάμεσα στ’ άλλα – συγκροτώντας αξιόλογο θεατρικό όμιλο – κατάφερε ν’ ανεβάσει την αντιστασιακού περιεχομένου επιθεώρηση “Λίγο απ’ όλα” (Γενάρης 1944), ξεπερνώντας τα φράγματα της λογοκρισίας των κατακτητών. Οι παραστάσεις αυτής της επιθεώρησης – κράτησε αρκετό διάστημα – μετατρέπονταν από τους θεατές σε αντιστασιακές εκδηλώσεις».
Ο γιορτασμός της 25ης Μαρτίου 1944
Η κορυφαία και πλέον εμπνευσμένη όμως εκδήλωση και το κύκνειο άσμα του Φοιτητικού Συνεταιρισμού, ήταν στον γιορτασμό της 25ης Μαρτίου 1944. Να πως την περιγράφει ο πρωταγωνιστής των γεγονότων, Παύλος Μιχελιουδάκης [9]: «[…] Την παραμονή ψέλνοντας δακρυσμένοι τον Εθνικό μας Ύμνο κάναμε “έπαρση της Σημαίας” στα Γραφεία μας. Ύστερα συντεταγμένοι κατά τριάδας, παρελάσαμε ως το στρατώνα. Κατέθεσα στέφανο στο Μνημείο του Άγνωστου εκφωνώντας και λόγο, προκαλώντας ενθουσιασμό στους πατριώτες και έκπληξη και δέος και οργή στους Γερμανούς και στους δωσίλογους. Το ίδιο επαναλήφτηκε και στο ηρώο του προαυλίου του Γυμνασίου, όπου και πάλι κατέθεσα στέφανο κι έβγαλα λόγο (σ.σ. Οι λόγοι παρατίθενται σε διπλανή στήλη). Την επομένη (25 Μαρτίου) στη δοξολογία της Μητρόπολης οι αντιστασιακές εκδηλώσεις “φούντωσαν”. Τρυκ και προκηρύξεις πετάξαμε ακόμη και στο πρόσωπο του Γερμανού στρατηγού – Διοικητού Φρουρίου Κρήτης και βάλαμε ως και στις τσέπες των Πασαδάκη – Γαλάνη[10].[…]».
Η επιτυχία της εκδήλωσης είναι συγκλονιστική. Τα «Ελεύθερα Νιάτα» βγαίνουν ύστερα από 5 μέρες, σ’ έκτακτη έκδοση [11] για να πληροφορήσουν το λαό για όλα όσα συγκινητικά έγιναν. Γράφουν: «[…] Ο πανηγυρισμός της εθνικής γιορτής στα Χανιά έγινε με τον πιο μαχητικό τρόπο. Τη μέρα που υψώθηκε το λάβαρο της λευτεριάς του 21, οι Κρητικοί δεν την ξέχασαν. Την γιορτάσαμε ήθελαν δεν ήθελαν οι καταχτητές και η αντίδραση. Χάρις στις αγωνιστικές αρετές του λαού και της νέας γενιάς του. Χάρις στο ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ. Τη γιορτάσαμε όχι χάρις στη γενναιοδωρία των Γερμανών ή του πατριωτισμού του Πασσαδάκη. Την γιορτάσαμε ενώ η δουλειά μας συνεχίζεται και ο αγώνας μας εξακολουθεί. Ο γιορτασμός της ήταν μια νίκη μας. Ένας σταθμός της πάλης μας που ο λαός σύσσωμος αψηφώντας την τρομοκρατία και τα αντίποινα, δημιούργησε. Δεν επηρεάστηκε από τ’ αντιδραστικά ψιθυρίσματα των κοπελιών του Γλύξμπουργκ. Ο λαός και τα νειάτα του ακολούθησαν πρόθυμα κι ενθουσιασμένα τη γραμμή του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ. Να μια σύντομη περιγραφή των γεγονότων της 25 Μαρτίου 1944. Ξημέρωσε η άγια μέρα. Οι δρόμοι, οι τοίχοι και οι στύλοι της Κρητικής πρωτεύουσας είναι στολισμένοι με συνθήματα και τίτλοι των οργανώσεων μας, σκίτσα και σημαίες έχουν γραφτεί ή κολληθεί. Τούτα τα συνθήματα κυριαρχούν: «Θάνατος στους καταχτητές», «Θάνατος στους προδότες», «ΕΑΜ – ΕΛΑΣ – ΕΠΟΝ». «Νέοι και νέες στην ΕΠΟΝ». Η Εθνική τούτη όψη του άψυχου κομματιού των Χανιών διατηρείται όλη μέρα παρά τις αντίθετες επίμονες προσπάθειες του Ιερωνυμάκη. Ο Εθνικός παλμός χτυπά σε κάθε γειτονιά. Ο πατριωτικός ενθουσιασμός κυριεύει κάθε καρδιά. Τα μέτωπα φωτίζονται. Οι αγωνιστικές εκδηλώσεις ξεσπούν σαν ακόλουθα μιας ηλεκτρισμένης ατμόσφαιρας. Έτσι στις 10 π.μ. οι χώροι προ της μητρόπολης έχουν ασφυκτικά καταληφθή από πλήθη κόσμου. Σε λίγο φτάνουν οι ανάπηροι με τη σημαία και τα δεκανίκια των. Η εμφάνισή των γίνεται το σύνθημα μυριόστομων θερμών εκδηλώσεων. “Σας μιμούμεθα παιδιά”, “Ζήτω οι αντάρτες μας” και θυελλώδη χειροκροτήματα δονούν την ατμόσφαιρα. Αργότερα φτάνουν και οι “αρχές”. Οι εγκάθετες αρχές, η Πασσαδάκικη συμμορία. Η ατμόσφαιρα παίρνει το ανάλογο προς τα υποκείμενα τούτα χρώμα. Κερένιο. Μα δεν μένει πολύ έτσι. Ζωντανεύει και με την καθοδήγηση του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ παίρνει την πραγματική της απόχρωση. Ο Κρητικός ύμνος και το “Πότε θα κάμη ξεστεριά” τραγουδιώνται από τους επονίτες και τις επονίτισσες και τους συνοδεύει όλος ο κόσμος. Τρικ ρίχνουν μέσα κι έξω απ’ την Μητρόπολη και οι ζωηρές ζητωκραυγές υπέρ του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ δυναμώνουν περισσότερο τον πατριωτικό φανατισμό. Ο ψευτοϋπουργός φεύγοντας με όψη τρομοκρατημένη δέχεται στην πλάτη τρικ και ξεσχίζεται το αυτί του απ’ την κραυγή “Κάτω οι προδότες”. Σε συνέχεια ο κόσμος σε πυκνές φάλαγγες και με πατριωτικά τραγούδια και ζητωκραυγές υπέρ των ΕΑΜ – ΕΛΑΣ και ΕΠΟΝ κατευθύνεται προς το νεκροταφείο. Στο τελευταίο ψάλλει τον Εθνικό Ύμνο […] Μια επονίτισσα όταν η εθνική διαδήλωση έφτασε στο νεκροταφείο έκαμε ένα πρόχειρο στεφάνι, κόλλησε απάνω του μια ταινία με τον τίτλο “ΕΠΟΝ” και στεφάνωσε μ’ αυτό την μαρμάρινη αναμνηστική στήλη των δολοφονηθέντων το 1897. Η εθνική διαδήλωση συνεχίζεται μέχρι τον Δημοτικό κήπο, όπου και διαλύθηκαν αφού τραγουδήθηκε ο εθνικός μας Ύμνος. Στην απογευματινή συγκέντρωση στην Γενική Διοίκηση και τα Ολύμπια, πλημμυρίζουν τα τρικ. Χιλιάδες τρικ γέμισαν τα Ολύμπια και την περιοχή που βρίσκεται μεταξύ των Ολυμπίων και της Γενικής Διοίκησης. Έτσι κλείνει η 25 Μαρτίου 1944 […]».
Στα «Κρητικά Νιάτα» [12] επίσης, δύο χρόνια μετά, δημοσιεύεται το χρονικό των δυο ημερών με μια γλαφυρότατη περιγραφή: «“Στο Εθνολογικό μουσείο δε σαπίζουν τα φλάμπουρα, τα δοξασμένα θυμητάρια στα χέρια μας ψηλά ανεμίζουνε σε νέα ταμπούρια…”. [13] Ναι. Τα λάβαρα του 21 και τ’ Αρκαδιού που τα δοξάσανε Δασκαλογιάννηδες και Γιαμπουδάκηδες τώρα κυματίζουν στον Ψηλορείτη. Στις κορφές της Μαδάρας… Ξημερώνει αύριο η 25 του Μάρτη. Δεν ξέρουν τα Κρητικόπουλα να ντροπιάζουνε την ιστορία τους. Οι παππούδες τους τραγουδούσαν το 21 ένα τραγούδι:
Παρά να πάω σα ραγιάς,
μουτής προσκυνημένος,
καλλιά στα χέρια τ’ άρματα
το πασαλή ζωσμένος.
Το ίδιο τραγουδούνε τα Κρητικόπουλα και το 1944. Και δεν το τραγουδούνε μόνο… Τούτη τη νύχτα – παραμονή της δοξασμένης μέρας οι δρόμοι των Χανιών έχουν πιο μεγάλη κίνηση απ’ την ημέρα. Χίλιοι επονίτες έχουν απόψε εξόρμηση. Προκηρύξεις, αφίσες, σημαίες στα σύρματα, γράψιμο στους τοίχους. Γεμίζουν οι τοίχοι, τα σπίτια, οι στύλοι, τα πεζοδρόμια. Μπροστά στη G.F.P. (Μυστική στρατιωτική Αστυνομία) και στη σκοπιά του Γερμανικού στρατηγείου. Χτυπούν τις πόρτες οι επονίτες και δίνουν στους πατριώτες τις προκηρύξεις. Χαρούμενο τραγούδι με το θάνατο που παραφυλάει κάθε μας βήμα… Το πρωί που ξυπνήσανε οι πατριώτες βρήκανε κάτω απ’ την πόρτα τους την προκήρυξη του ΕΑΜ. Διαβάσανε τα μεγάλα γράμματα στους τοίχους του σπιτιού των. “Αδέρφια στ’ άρματα! ΕΠΟΝ” “Ζήτω η Λευτεριά! ΕΠΟΝ” “1821 Φιλική Εταιρεία – 1944 ΕΑΜ”. Οι προδότες θέλουν να γιορτάσουν την 25 του Μάρτη. Θα κάμουν λέει δοξολογία. Μαζί με τους Γερμανούς. Η Κρήτη δεν θα τους αφήσει. Οι Πηλιογούσηδες του 44 δεν έχουν δικαίωμα να μιλούν για τους Κολοκοτρώνηδες και τους Κανάρηδες του 21. Όχι. Αυτό δεν θα γίνει. Και δεν έγινε!
Όλα τα Χανιά – υπακούοντας στις μυστικές οδηγίες του ΕΑΜ – κατέβηκαν στη Μητρόπολη. Πάνω από πέντε χιλιάδες κόσμος. Μια παγερή σιωπή υποδέχτηκε τον Πασσαδάκη και τους Γερμανούς. Το ηφαίστειο ήταν έτοιμο να ξεσπάσει… Έρχονται οι φοιτητές. Τραγουδούν το “Από φλόγες…”. Ξάφνου σύννεφο τα τρικ. Και φουντώνει το τραγούδι. Σειούνται τα Χανιά. Ε-ΑΜ, Ε-ΑΜ, Ε-ΠΟΝ, Ε-ΠΟΝ, Ε-ΛΑΣ! Λευ-τε-ριά! Λευ-τε-ριά! Η χωροφυλακή – που να διαλύσει τόσο κόσμο! – βάλθηκε με το “καλό” να αποκαταστήσει την “τάξη”!!
-Ησυχάστε, παιδιά, να τελειώσει η λειτουργία κι ύστερα τραγουδάτε. Κι η απάντηση:
-Στους προ-δό-τες, Θά-να-τος, ΕΑΜ.
Μέσα στην εκκλησία τα ίδια και… χειρότερα. Οι επονίτισσες ρίχνουν τρικ απ’ τον γυναικωνίτη. Ένα μάτσο σκάει πάνω απ’ το κεφάλι του Πασσαδάκη και του γεμίζει το καπέλο. Χλωμιάζει ο προδότης. Χλωμιάζουν οι Γερμανοί. Δεν μπορεί να εξακολουθήσει (η) λειτουργία. Τραγούδια Ε-ΠΟΝ, Ε-ΠΟΝ. Φοβήθηκε ο αρχιπροδότης Πασσαδάκης μην τον λυντσάρει ο κόσμος και φώναξε βγαίνοντας, “Ζήτω το… Έθνος”. Κι ο λαός απάντησε: “Στους προ-δό-τες, Θά-να-τος, ΕΑΜ”. Λούζουν τους Γερμανούς τα τρικ. “Αδέρφια στ’ άρματα”, “Νέοι και Νέες όλοι στην ΕΠΟΝ”. Λυσσούν. Δεν το περίμεναν. Και τι να κάνουν; Το τραγούδι όλο και φουντώνει. Ο κόσμος ξεκινά. Που πάει; Όλοι το ξέρουν. Θα στεφανώσουν το μνημείο των παλληκαριών[…] Ένα τραγούδι στη λευτεριά ήταν η πορεία. Στο μνημείο γονατίζει ο κόσμος. Σκορπούν λουλούδια οι επονίτισσες. Μιλά ένας αγωνιστής. Ο κόσμος ορκίζεται εκδίκηση. Κι ύστερα τα παλληκάρια τράβηξαν για τον κήπο. Έστησαν χορό και τραγούδησαν. Τ’ απόγεμα είχαν κινητοποιηθεί οι Γερμανοί και τα τσιράκια τους. Σε κάθε νταράτσα και πολυβόλο. Μα αυτά εμείς στα παληά μας παπούτσια τα γράφουμε. Οι μαθητές περνούν μπροστά απ’ τον Πασσαδάκη χωρίς να γυρίσουν το κεφάλι. Τραγουδούν το “από φλόγες…”. Πέφτουν τρικ. Κι ας λυσσούν. Αργά το βραδάκι φτάνει το μήνυμα. “Οι αντάρτες μας χτυπήθηκαν με τους Παπαγιανναίους και τους διάλυσαν”. Στην πόλη και στα βουνά νίκες. Η πόλη όλη τη νύχτα αντιλαλεί απ’ τα τραγούδια και τους τηλεβόες. Αυτή τη μέρα τη νιώσανε καλά τα Κρητικόπουλα. Χίλιοι καινούργιοι επονίτες στα Χανιά. Χιλιάδες οκάδες τρόφιμα στο βουνό. Κι άλλοι λεβέντες πήραν τ’ άρματα».
Θορυβημένοι και πανικόβλητοι, από την ηρωική αντίδραση της νεολαίας και του λαού, οι φασίστες καταχτητές και οι ντόπιοι πραιτωριανοί βάζουν μπρος το μηχανισμό της προπαγάνδας. Το ρεπορτάζ (2η σελίδα) της γερμανόφιλης εφημερίδας «Παρατηρητής» [14] μοιάζει με δελτίο τύπου της κομαντατούρ ενώ στο παραληρηματικό της κύριο άρθρο με τίτλο «Ο λαός έδωσεν ένα ράπισμα προς τους απάτριδας μπολσεβίκους», μεταξύ άλλων, γράφει: «Αληθές ράπισμα κατέφερε προχθές ο πατριωτικός Λαός εις τους προδότας Μπολσεβίκους οι οποίοι εσχεδίασαν και προσεπάθησαν να ματαιώσουν το πρόγραμμα του πανηγυρικού εορτασμού της Εθνικής μας εορτής […] Ο πατριωτικός Λαός Χανίων ήκουσεν όθεν τους κρωγμούς των μαύρων κοράκων μπολσεβίκων αλλ’ ήκουσε με συγκίνησι την αγνήν και πατριωτικήν φωνήν του κ. Υπουργού […] Και όχι μόνον ο λαός προσήλθεν αυθορμήτως εις τας διαφόρους τελετάς και λαϊκάς εορτάς, αλλά και απέδειξεν φανεράν την αποδοκιμασίαν του προς τους θέλοντας να διαταράξουν την τάξιν και να διακόψουν τον κανονικόν ρυθμόν του εορτασμού […]». Κι επειδή αυτά δε φτάνουν, προχωρούν σε απειλές: «[…] Αν ενόμισαν ότι θα ηδύναντο να μείνουν άγνωστοι αυτοί δια να πληρώσουν άλλοι τας ανοησίας των εκείνας, τόσον το χειρότερον δι’ αυτούς. Σημαίνει ότι πρόθεσίς των είναι να δημιουργήσουν ταραχάς και αθώα θύματα […] Αλλ’ ας προσέξουν πολύ. […] Ας σκεφθούν λογικότερον, […] ας ανανήψουν και ίδουν την πραγματικήν αλήθειαν […] Ας προσέξουν λοιπόν αυτοί και όσοι τυχόν παρεσύρθησαν υπ’ αυτών να αλλάξουν τακτικήν διότι εις την μεγάλην ελληνικήν κοινωνίαν θα καταντήσουν και έχουν καταντήσει ήδη περιφρονημένα υποκείμενα άξια κάθε τιμωρίας που θ’ αναγκασθή να τους επιβάλη ο δίκαιος νόμος της πατρίδος των […]».(!!!)
Ύστερα απ’ αυτές τις ταπεινωτικές, για τους κατακτητές και τους ντόπιους κουίσλιγκ ενέργειες, ο Παύλος Μιχελιουδάκης σημειώνει [15]: «[…] Πήρα εντολή από ΕΑΜ και ΕΠΟΝ (μαζί με επαίνους) να βγω στο βουνό. Την επόμενη νύχτα οι Γκεσταπίτες μπλόκαραν το πατρικό μου σπίτι ζητώντας τον αδελφό μου Βασίλη [16] κι εμένα που όμως λείπαμε κρυμμένοι και παράνομοι. Στις 28 του Μάρτη 44, οι Γερμανοί κυκλοφόρησαν εναντίον μου προκήρυξη – επικήρυξη τυπωμένη στη «VESTE KRETA» και συνταγμένη από τον Έλμουθ Φίχτενταλ υπολοχαγό – Διοικητή του In.C. Κατατάχτηκα (Λοχίας εξ εθελοντών) στο 14ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με Διοικητή τον ίλαρχο Κρίτωνα Κυανίδη (Φλωριά) που με διαταγή του με όρισε υπασπιστή […]».
Το Μάη του 1944 οι Γερμανοί εκδίδουν ανακοίνωση προς τους πολίτες των Χανίων με την οποία προσπαθούν ν’ αποδομήσουν την ανακοίνωση του Κομμουνιστικού Κόμματος για την Πρωτομαγιά, την οποία παραθέτουν, συμπληρώνοντας ασυνάρτητες αθλιότητες – χυδαιότητες και γκαιμπελικά ψέματα. Μεταξύ άλλων λένε: «Μερικοί από σας θα έχετε βρη ένα παληόχαρτο αυτές τις μέρες στους δρόμους ή στις πόρτες των σπιτιών στο οποίον υπέσχοντο αι κομμουνιστικαί οργανώσεις, «ΕΑΜ», «ΕΠΟΝ», «ΚΚΕ» κλπ, διάφορα ωραία πράγματα για την Πρωτομαγιάν. […] Ζήτω, ζήτω, ζήτω, κάτω, κάτω, κάτω. Ώ! Θεέ μου! Αυτό ήδη προ είκοσι ετών το έχομεν ακούσει εις την Γερμανίαν. Τίποτε άλλο, μόνον κεναί φράσεις. […] Θέλομεν να σας πούμε, αγαπητοί πολίτες, ποίος έκανε αυτήν την προκήρυξιν: ο 24 ετής Παύλος Μιχελιουδάκης, ο οποίος δυστυχώς δεν είναι τίποτε και ξέρει ακόμη ολιγώτερα. Πάντως έχει ως επάγγελμα μιαν θέσιν εις τας Κοινωνικάς Ασφαλίσεις αν και ανεπαρκής ως υπάλληλος, δεδομένου ότι ο ήρως μας είναι στα βουνά διά λόγους ασφαλείας. Και τώρα ασφαλώς θα μας στέλνη την βροντώδη φωνή του από τα βουνά. Ο αδελφός του, (σ.σ. Πέτρος [17]) στον οποίον προς λύπην μας εδώσαμεν ένα δωρεάν εισιτήριον διά την Αγυιάν, ισχυρίζεται όμως ότι ο Παύλος ήθελε να σπουδάση κάποτε, αλλά τον έδιωξαν από την Ανωτάτην Σχολήν λόγω της γνωστής του βλακείας. Αλλ’ ίσως είναι ένας μεγάλος ήρωας, διότι είχε πάντοτε μαύρα νύχια και δεν του αρέσει να πλύνεται […]».
Και ο Νικ. Λευκορίτης τελειώνει το τμήμα αυτό του ημερολογίου του με τα παρακάτω λόγια: «[…] Η σεμνή τελετή των ηρώων τέλειωσε. Τα πρόσωπα όλων είναι χαρούμενα και γελαστά. Είναι οι νικητές της σημερινής μάχης. Γιατί πραγματικά έδωσαν μια εθνική μάχη και την κέρδισαν. Κι αν σήμερα θύματα δεν είχαν, θάχουν αύριο, το ξέρουν… μα δεν τους νοιάζει ξέρουν πως η Λευτεριά καταχτιέται με αίμα κι όχι με χρυσάφι. […]».
Σήμερα στους χαλεπούς καιρούς των μνημονίων αξίζει να μνημονεύσουμε μα και ν’ αντλήσουμε διδάγματα, προσαρμοσμένα βέβαια στις σύγχρονες συνθήκες, από τα λόγια της επονίτισσας Ελ. Κοκολάκη [18] μέλους του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ: «[…] Μα οι ήρωες του 21 και του 40-45 δεν αιματόβρεξαν τη γη μας για να τη ρημάξουν οι κιοτήδες κι οι πουλημένοι και να την κυβερνούν οι ξένοι. […] Και θ’ αγωνιστούμε ενωμένοι για τη Λευτεριά, την Ανεξαρτησία και τη Δημοκρατία. Για το μέλλον μας.[…] Για να διώξουμε τα σύννεφα απ’ τον ήλιο…». Ενότητα κι Αντίσταση!
Οι Λόγοι του Παύλου Μιχελιουδάκη
Στο Ηρώο Πεσόντων
«Ει το καλώς θνήσκειν αρετής μέρος εστί μέγιστον,
ημίν εκ πάντων τούτ’ απένειμε τύχη·
Ελλάδι γαρ σπεύδοντες ελευθερίην περιθείναι
κείμεθ’ αγηράτω χρώμενοι ευλογίη…»*
μετάφραση :
Αν το να πεθάνεις καλά είναι το μέγιστο μέρος της αρετής,
ετούτο απ’ όλα σε μας το απένειμε η τύχη.
Γιατί για την ελευθερία σπεύδοντας της Ελλάδας,
κείμεθα εδώ τον αγέραστο έχοντας έπαινο.
Ηρωικοί Νεκροί
Μέσα στη δίνη του σημερινού πολέμου που συνταράσσει συθέμελα την ανθρωπότητα, Μέσα στον πόνο και την οδύνη που σκορπά ολούθε, Μέσα στα ερείπια και τα συντρίμμια που ολόγυρα σκορπίζει το φρικαλέο τούτο μακελειό. Η Φοιτητική Νεολαία των Χανίων δεν ξέχασε ούτε μια στιγμή τους αγώνες Σας, ούτε λησμόνησε ποτέ τις υποχρεώσεις της σε Σας. Και να τώρα, που ευλαβικά κλίνομε το γόνυ μπρος στο σεμνό μνημείο που θυμίζει τη θυσία Σας και Σας προσφέρουμε σαν σύμβολο της ευγνωμοσύνης μας, μα και σαν υπόσχεση μαζύ και όρκο το δάφνινο τούτο στέφανο.
Ηρωικοί Νεκροί
Την επίσημη τούτη στιγμή η Νέα Γενιά ορκίζεται στην Άγια μνήμη σας και στην αγνή συνείδησή της, να μην ξεχάσει ποτέ τη θυσία Σας για την Ελλάδα και τη Λευτεριά. Και Σας υποσχόμαστε, πιστοί στην παράδοσή Σας και το μεγάλο Σας παράδειγμα να κρατήσωμε ψηλά το γαλανόλευκο του εικοσιένα λάβαρο, σύμβολο μιας Ελλάδας Λεύτερης κι ευτυχισμένης. Ναι, αλώβητη, απ’ του πολέμου τις περιπέτειες θα κρατήσουμε την Ελλάδα μας. Και θα την καταστήσουμε και πάλι, σαν και πρώτα, τη φωτοδότρα του πολιτισμού μέσ’ στην παγκόσμια κοινωνία των εθνών. Και δεν θα διστάσουμε γι’ αυτό και τη ζωή μας ακόμη, σαν και Σας να θυσιάσουμε, Αθάνατοι Ήρωες…
«Αγήρως είη η δόξα υμών και πρότυπον τοις επιγιγνομένοις».
Μετάφραση: Αθάνατη είναι η δόξα σας και σεις πρότυπο στους επόμενους.
[24 Μαρτίου 1944. Κατάθεσις στεφάνου εις το μνημείον του αγνώστου στρατιώτου (περίβολος στρατώνος) υπό του Φοιτητικού Συνεταιρισμού Χανίων]. Παύλος Μιχελιουδάκης (υπογραφή)
*Σημ: Επιτύμβιο επίγραμμα του Σιμωνίδη του Κείου, για τους πεσόντες Αθηναίους στα Μηδικά. (Παλατινή Ανθολογία, βιβλίο 7ο, VII 253)
Στο ηρώο του Α΄ Γυμνασίου
Καλότυχος αυτός που εγράφη να βρη
στον πόλεμο το θάνατο και πάη
για την πατρίδα. Η Γη του τάφου η μαύρη
δε θα τον φάη…
Η Δόξα, από τη νύχτα του θανάτου,
γεννιέται σαν Αυγή ροδοβαμμένη
μεσ’ την καρδιά του γένους, τ’ όνομά του
γραφτό θα μένει…
Μέσ’ στην καρδιά του γένους, μα ιδιαίτερα μεσ’ στην καρδιά της φοιτητικής νεολαίας, θα μένουν αιώνια και ανεξίτηλα γραμμένα τα ονόματά Σας.
Νεκροί Συνάδελφοι.
Μ’ ευγνωμοσύνη πάντα θα θυμούμαστε τη θυσία Σας, νεκροί βλαστοί των Κρητικών εκπαιδευτηρίων που πρόωρα ο θάνατος στις επάλξεις του καθήκοντος Σας απέκοψε από τη μάνα επιστήμη. Νιώθουμε όλη τη σημασία της θυσίας Σας κι αναγνωρίζουμε κι εμείς πως οι γλυκόχυμοι της επιστήμης και του πολιτισμού καρποί, μόνο σ’ ελεύθερα χώματα ωριμάζουν. Πιστοί στο μεγάλο Σας παράδειγμα και στην πατρίδα που μας αφήσατε, καταθέτουμε το δάφνινο τούτο στέφανο σαν ελάχιστο δείγμα της απέραντης ευγνωμοσύνης που Σας οφείλουμε μα και σαν υπόσχεση πως αν η Ελλάδα μας κι η Λευτεριά μας το απαιτήση, πρόθυμα θα σας μιμηθούμε.
(Χανιά 24 Μαρτίου 1944. Κατάθεσις εις το Ηρώον των Πεσόντων σπουδαστών στο Γυμνάσιον Αρρένων Χανίων υπό του Φοιτητικού Συνεταιρισμού Χανίων). Παύλος Μιχελιουδάκης (υπογραφή)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αρχείο Γιάννη Κοντουδάκη: Κρητικά Νιάτα, Όργανο Συμβουλίου Περιοχής ΕΠΟΝ Κρήτης, 25 Μαρτίου στα Χανιά (1944-1945-1946) Από το ημερολόγιο του συν. Νικ. Λευκορίτη, σελ. 9-10, αρ. φύλ. 24, Χανιά 23 Μάρτη 1947.
[2] Γιάννης Δημ. Τσίβης, Χανιά, 1941-1945 Κατοχή & Αντίσταση, Εισαγωγή, επιμέλεια, σχολιασμός Χρήστος Μαχαιρίδης, σελ. 148-156, εκδ. Έρεισμα, Χανιά 2015.
[3] Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς, Νέοι και Νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση, σελ. 498, εκδ. βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009 (Αρχείο Αντίστασης ΕΤ-1, συνέντευξη Π. Μιχελιουδάκη, αρ. 168, σελ. 8).
[4] Αρχείο Παύλου Μιχελιουδάκη, Αίτηση προς την Πρωτοβάθμια Επιτροπή Κρίσεως του άρθρου 9 Π. Α. 379/1983 της Νομαρχίας Χανίων, «Για την αναγνώριση της ιδιότητας του Αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης 1941-45», σελ. 2-3.
[5] Τα γραφεία του Φοιτητικού Συνεταιρισμού ήταν σε ένα από τα κτίρια της οδού Ελ. Βενιζέλου απέναντι από το Α΄ Γυμνάσιο.
[6] Οι ταυτότητες τότε δεν είχαν φωτογραφίες του δικαιούχου.
[7] O Ιωάννης Πασσαδάκης, σπουδαγμένος στη Γερμανία δικηγόρος, και άλλοτε βουλευτής, καταγόταν από το χωριό Βορίτσι Πεδιάδας Ηρακλείου, ήταν γερμανόφιλος που διορίστηκε από τις κατοχικές αρχές Νομάρχης Ηρακλείου τον Αύγουστο του 1941. Τον Ιανουάριο του 1943 διορίστηκε Γενικός Διοικητής Κρήτης. Ο Πασσαδάκης είχε συχνά το ρόλο του «υπουργού» προπαγάνδας και απηύθυνε διαρκώς πύρινα κηρύγματά υπέρ του Χίτλερ και του ναζισμού. Στη δίκη των δωσιλόγων πρωθυπουργών και υπουργών, που έγινε από τις 21-2-1945 και ολοκληρώθηκε με την ετυμηγορία στις 31-5 του ίδιου χρόνου, καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά. Απειλούσε τον κρητικό λαό με αφανισμό και δεν δίσταζε να θέτει διλήμματα όπως «Γερμανία ή καταστροφή» και «Κατοχή ή μπολσεβικισμός»! Αρρώστησε και πέθανε στη φυλακή. (Πηγή: http://www. patris.gr/articles/221220#. WMapWW-LR0x)
[8] Αντ. Μπριλλάκης: «ΕΠΟΝ Κρήτης», περ. Αντί, τεύχος 13, 22-2-1975, σελ. 29.
[9] Ό. π. Αρχείο Παύλου Μιχελιουδάκη, Αίτηση…, σελ. 3.
[10] Εκτός από τους Γερμανούς κατακτητές στη δοξολογία παραβρέθηκαν ως «επίσημοι» οι: Ιωάννης Πασσαδάκης, «Υπουργός»-Γεν. Διοικητής Κρήτης, Ιωάννης Γαλάνης νομάρχης Χανίων, Απόστολος Φυτράκης δήμαρχος Χανίων. (πηγή: εφημ. Παρατηρητής 29-3-1944, σελ. 2).
[11] Ιστορικό Αρχείο Κρήτης: Ελεύθερα Νιάτα, Όργανο του Συμβουλίου Περιοχής Κρήτης της ΕΠΟΝ (έκτακτη έκδοση), Ζήτω το καινούργιο 21, χρ. Β΄, αρ. φύλ. 11, 30 Μαρτίου 1944. Τα Ελεύθερα Νιάτα κυκλοφόρησαν αρχικά στις 2-2-1943 ως όργανο της ΠΟΕΝ και από το 8ο φύλλο τους (30-11-1943) γίνονται όργανο της ΕΠΟΝ.
[12] Αρχείο Γιάννη Κοντουδάκη: Κρητικά Νιάτα, Όργανο Συμβουλίου Περιοχής ΕΠΟΝ Κρήτης, 25 Μάρτη 1944, σελ. 3-4, χρόνος Α΄, αριθ. φυλ. 9, Χανιά 24 Μάρτη 1946.
[13] Στίχοι από ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου με τίτλο «25 του Μάρτη».
[14] Παρατηρητής, Ημερησία Πρωινή Εφημερίς, αρ. φύλ. 772, Χανιά Τρίτη 28 Μαρτίου 1944, τιμή φύλλου δρχ. 7000.
[15] Ό. π. Αρχείο Παύλου Μιχελιουδάκη, Αίτηση…, σελ. 3.
[16] Ο Βασίλης Μιχελιουδάκης αρχικά στέλεχος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) και μετά επονίτης, συνελήφθη τον Μάη του 1944 και ρίχτηκε μαζί με άλλους αντιστασιακούς και τους Εβραίους των Χανίων στο πλοίο Ταναΐς, το οποίο καταβυθίστηκε κοντά στην Μήλο στέλνοντας στον υγρό τάφο όλους τους επιβάτες – δεσμώτες του.
[17] Ο τρίτος αδελφός Πέτρος Μιχελιουδάκης, αφού συνελήφθη οδηγήθηκε στο κολαστήριο της Αγιάς και κατόπιν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί στη Γερμανία απ’ όπου κατόρθωσε να επιβιώσει και να επιστρέψει πίσω.
[18] Κρητικά Νιάτα, Όργανο του Συμβουλίου Περιοχής ΕΠΟΝ Κρήτης, Ελ. Κοκολάκη: Κύριο άρθρο με τίτλο τον στίχο του εθνικού μας ποιητή Κωστή Παλαμά «Μεθύστε με το αθάνατο κρασί του εικοσιένα», χρόνος Α΄, αριθ. φυλ. 9, Χανιά 24 Μάρτη 1946.
