Περπατούσαμε με μιά εξ Ηρακλείου φιλενάδα στον μεγάλο πεζόδρόμο της γενέτειρας της, αυτόν που πηγαίνει από την πλατεία με τα λιοντάρια στο λιμάνι, όταν πρόσεξα την πινακίδα στη γωνία του δρόμου. Οδός 25ης Αυγούστου έγραφε κι αμέσως ξύπνησε η ιστορικός μέσα μου και ρώτησα:
– Τι συνέβη αυτήν τη χρονολογία και ονομάτισαν μ’ αυτήν ένα τόσο κεντρικό δρόμο;
Αυτομάτως όμως, χωρίς να περιμένω την απάντηση της φιλενάδας, θυμήθηκα το βιβλίο της Κρητικιάς Ρέας Γαλανάκη «Τον αιώνα των λαβυρίνθων» όπου μέσα αναφέρεται σε μια σφαγή που έγινε στο Ηράκλειο το καλοκαίρι του 1898. Αυτή θα είναι αναλογίστηκα, και μόλις γύρισα στα Χανιά έκατσα να διαβάσω και να μάθω τι ακριβώς συνέβη τότε.
Μετά τις τόσες Κρητικές επαναστάσεις σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα με μόνιμο και διαρκές αίτημα την Ένωση της Κρήτης με τη μητέρα Ελλάδα, τον ατυχή Ελληνο-Τουρκικό πόλεμο του 1897 και τις πάμπολλες σφαγές του άμαχου πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις του νησιού, οι μεγάλες εγγυήτριες δυνάμεις, προασπιζόμενες ωστόσο περισσότερο τα δικά τους συμφέροντα, αναλαμβάνουν την εποπτεία και την προστασία του νησιού. Οι Ιταλοί εγκαθίστανται στα Χανιά, οι Ρώσοι στο Ρέθυμνο, οι Γάλλοι στο Λασίθι και οι Άγγλοι αναλαμβάνουν το Μεγάλο Κάστρο. Προτείνουν δε, σαν λύση του ακανθώδους Κρητικού ζητήματος την αυτονομία του νησιού, υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Είναι μια λύση που δεν τη θέλουν οι Κρήτες, αλλά που αναγκάζονται να τη δεχτούν, λόγω των δυσμενών συγκυριών που εκείνη την εποχή είναι απαγορευτικές για την ένωση.
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια της αλλαγής της διακυβέρνησης, έπρεπε να παραδοθούν οι διοικητικές υπηρεσίες των πόλεων από μουσουλμάνους υπαλλήλους σε χριστιανούς.
Παρόλο που τα σημάδια ήταν φανερά σε όλο το νησί και οι Κρήτες είχαν προειδοποιήσει τις μεγάλες δυνάμεις ότι κάτι ετοιμάζονταν από την αντίθετη πλευρά, αυτές τα αγνόησαν. Στις 25 Αυγούστου του 1898 στις 2 η ώρα πήγαν χριστιανοί να παραλάβουν την υπηρεσία των φορολογικών γραφείων στο λιμάνι του Ηρακλείου. Συνοδεύονταν από ένα ολιγάριθμο αγγλικό στρατιωτικό απόσπασμα εξήντα ανδρών. Την προηγούμενη ημέρα είχε γίνει η αλλαγή των υπαλλήλων σε Χανιά και Ρέθυμνο χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Εδώ όμως ο Τούρκος φύλακας αρνείται να παραδώσει τα κλειδιά. Η φρουρά δέχεται πυροβολισμούς που τους ανταποδίδει. Η κατάσταση εκτραχύνεται. Τούρκοι βασιβουζούκοι (άτακτος όχλος) οπλισμένοι βρίζουν και φωνάζουν. Σφάζουν όσους βρίσκονται κοντά τους και περιχύνουν με πετρέλαιο όσα μαγαζιά έχουν γίνει καταφύγιο χριστιανών.
Δεκαοκτώ Σκωτσέζοι στρατιώτες σκοτώνονται. Ο όχλος κατευθύνεται στην οικία του Βρετανού προξένου Λυσίμαχου Καλοκαιρινού όπου στεγάζεται και το Αγγλικό προξενείο. Βάζουν φωτιά και σφάζουν τον πρόξενο και όσους είχαν ζητήσει καταφύγιο εκεί. Η φωτιά απλώνεται σε όλη την πόλη και οι άτακτοι εξαγριωμένοι κυνηγούν ανελέητα κάθε χριστιανό.
Ακόμα μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει δυνατόν να εξακριβωθεί ο ακριβής αριθμός των θυμάτων, που ανάλογα με τις πηγές ανέρχονται από πεντακόσια ως χίλια. Πάντως αναφέρεται ότι στο Ηράκλειο λόγω της έκρυθμης γενικής κατάστασης πολλοί χριστιανοί είχαν ήδη εγκαταλείψει την πόλη εκείνο το καλοκαίρι και υπολογίζεται ότι είχαν μείνει περί τους 1.000 ως 1.200 – από τους οποίους λίγοι σώθηκαν- ενώ οι μουσουλμάνοι ανέρχονταν στους 40.000.
Από τα παραλειπόμενα της ιστορίας είναι ότι στο Βρετανικό προξενείο σφάγησαν πολλοί άνθρωποι που είχαν καταφύγει εκεί για προστασία και ότι κάηκαν πολλά κειμήλια και πολιτιστικά αγαθά που τα πήγαιναν εκκλησίες και μοναστήρια, ακριβώς επειδή θεωρούσαν το μέρος ασφαλές. Η Ρέα Γαλανάκη το περιγράφει ακριβώς στον «Αιώνα των Λαβυρίνθων»: «Καθώς η άμαξα τούς πήγαινε από την Κνωσό προς τη σπηλιά του Λαβυρίνθου, ο Μίνως Καλοκαιρινός εξήγησε στον Γάλλο αρχαιολόγο ότι τις κρίσιμες ώρες, όταν φοβότανε ο κόσμος ταραχές, μαζευόντουσαν για προστασία στην περιοχή κοντά στο Προξενείο τρεις και τέσσερις γενιές από την ίδια οικογένεια. Άνθρωποι λαϊκοί, εργατικοί κι αγρότες, που έμεναν καιρό στα γύρω από το μέγαρο εργοστάσια των Καλοκαιρινών και στα εκεί βενετσιάνικα ερείπια. Έφερναν τις ξομπλιαστές τους μπατανίες και τις άπλωναν σε υπήνεμη γωνιά, έφερναν την κατσίκα για το γάλα, την κότα για το αβγό, το γαϊδουράκι για τις αποστάσεις, έφερναν και τα τιμαλφή τους, τα λιγοστά που είχαν, για να τεθούν κι αυτά υπό την προστασία της βρετανικής σημαίας. Ακόμη και από τα κοντινά μοναστήρια κουβαλούσαν στο Προξενείο τα πολύτιμα ιερά τους σκεύη οι καλόγεροι και τα παρέδιδαν στα χέρια του Λυσίμαχου, όπως τους είχαν ορμηνέψει, δίνοντας και τον κατάλογο κάθε μονής για το ποια ιερά σκεύη εμπιστευόταν στη γηραιά Αλβιόνα. Όσοι μένανε γύρω από το μέγαρο μαγείρευαν το καθημερινό τους στήνοντας το τσουκάλι πάνω σε δυο πέτρες και πλένανε στη θάλασσα».
Εκείνες τις αποφράδες ημέρες καταστράφηκαν και τα μινωϊκά αρχαιολογικά ευρήματα που είχε βρει ο Μίνωας Καλοκαιρινός στις έρευνές του για το ανάκτορο του συνονόματού του παλιού βασιλιά, αυτά που φύλαγε στο σπίτι του. Επίσης λέγεται ότι ο σαπωνοποιός Παναγιώτης Αλεπουδέλης, για καλή μας τύχη, κατάφερε να εξαγοράσει τη ζωή του με 2.000 λοΐζια από έναν Τούρκο στρατιώτη κι έτσι μπόρεσε δεκατρία χρόνια μετά να αποκτήσει ένα γιό που δόξασε την πατρίδα μας γράφοντας ποιήματα με το όνομα Οδυσσέας Ελύτης.
Οι μεγάλες δυνάμεις από όλον αυτόν τον χαλασμό και την καταστροφή θίχτηκαν μόνο για τη δολοφονία των 18 Σκωτσέζων στρατιωτών. Και γι’ αυτό κρέμασαν 17 από τους πρωταιτίους. Όλοι οι υπόλοιποι σφαγιασμένοι ήταν αμελητέοι γι’ αυτές.
Ωστόσο οι σφαγές του 1898 ήταν αυτές που έφεραν πιο κοντά την πολυπόθητη λευτεριά που οι χριστιανοί Κρήτες πεθυμούσαν διακαώς. Μετά από 15 χρόνια, το 1913, έγινε εφικτή η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Το είπε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε συνέντευξή του στην «Ακρόπολη».
«Μήπως δεν είνε πιθανόν ότι, αν δεν συνέβαινον αι σφαγαί του Ηρακλείου, τουρκικά στρατεύματα θα κατείχον εισέτι την νήσον…;»
Επιβεβαιώνεται για μια φορά ακόμα, ότι το δέντρο της λευτεριάς χρειάζεται αίμα για να καρπίσει.
Υ.Γ. Πληροφορίες και υλικό συνέλεξα κυρίως από αφιερώματα που είχαν κάνει οι ιστότοποι της εφημερίδας «Πατρίς» και «candiadoc».
