Στο σημερινό άρθρο θα ασχοληθούμε με το σημαντικότερο πολιτιστικό επίτευγμα των χρόνων της βασιλείας του Ιουστινιανού του 1ου, του γνωστού αυτοκράτορα του Βυζαντίου κατά τον 6ο αι. μ.Χ. (528 – 565 μ.Χ.).
Συγκεκριμένα, θα αναφερθούμε στον Ιερό Ναό της Αγίας Σοφίας, ο οποίος – αφού εγκαινιάστηκε στις 27/12/537 – αποτέλεσε μακραίωνο κατεξοχήν σύμβολο του χριστιανισμού στη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στήριγμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης.
Πηγές χρήσιμες για το παρόν κείμενο, μεταξύ πολλών εξίσου βοηθητικών για τον Ιουστινιανό και την εποχή του, θα είναι η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, η «Βυζαντινή Ιστορία» του Δ. Ζακυνθινού, η «Γενική Ιστορία» του Φ. Καίσαρη, όπως και τα πονήματα του Καραγιαννόπουλου Ι., «Το βυζαντινό κράτος», του Παπαρρηγόπουλου Κ. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», του Ostrogorsky G., «Ιστορία του Βυζαντινού κράτους» και του Runciman S., «Βυζαντινός πολιτισμός».
Ο Ιουστινιανός
Πρώτα – πρώτα, ας θυμηθούμε λίγα πράγματα για τον Ιουστινιανό τον 1ο. Βασίλεψε από το 527 έως το 565 μ.Χ., σημαδεύοντας, περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλο αυτοκράτορα του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, τον 6ο μ.Χ. αιώνα σε Ανατολή και Δύση, τόσο με τους πολέμους του, όσο και με το νομοθετικό του έργο ή τη γενικότερη εσωτερική του πολιτική. Ό,τι τον βοήθησε περισσότερο από άλλα ήταν η επιλογή εκλεκτών και ικανών συνεργατών, όπως η σύζυγός του, Θεοδώρα, ο νομομαθής Τριβωνιανός, ο οικονομολόγος Ιωάννης Καππαδόκης, οι στρατηγοί Βελισάριος, Ναρσής κ.α., οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος και Ισίδωρος κλπ.
Ο Ιουστινιανός Φλάβιος Πέτρος Σαββάτιος, σλάβικης καταγωγής με αρχικό όνομα κατά τον Παπαρρηγόπουλο, Ουπράβδα, γεννήθηκε στο μακεδονικό Ταυρίσιο, παρέλαβε την εξουσία στην αυτοκρατορία από το θείο του Ιουστίνο το 527 μ.Χ., έμελλε δε να είναι ο τελευταίος αυτοκράτορας που είχε υπό τον έλεγχό του όλη τη Μεσόγειο. Το όνομα Ιουστινιανός προστέθηκε στα ονόματά του, αφού υιοθετήθηκε για να γίνει συμβασιλέας του βυζαντινού θρόνου, ο μετέπειτα αυτοκράτωρ από τον άτεκνο θείο του, ο οποίος βρισκόταν στην εξουσία από το 518 μ.Χ..
Η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανού σχετίζεται κυρίως με τις άοκνες προσπάθειές του για τη δημιουργία μιας συγκροτημένης διοίκησης, αλλά και στην αναμόρφωση της νομοθεσίας. Συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων, στα επιτεύγματα των συνεργατών του λογίζεται και το ότι κωδικοποιήθηκε το ρωμαϊκό δίκαιο ως «Corpus Iuris Civilis».
Ακολούθησε, όμως, ανθελληνική πολιτική. Δηλαδή, στράφηκε κατά των κοιτίδων του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και έκλεισε το 529 μ.Χ. τη φιλοσοφική σχολή του Πλάτωνα στην Αθήνα, την Ακαδημία, που λειτουργούσε από την κλασική αρχαιότητα (4ος αι. π.Χ.). Οι τελευταίοι διδάσκαλοι της σχολής καταφεύγουν στον βασιλιά των Περσών Χοσρόη που τους διόρισε σε διδακτήρια της χώρας του. Ο Ιουστινιανός στράφηκε και κατά των μονοφυσιτών, με τους οποίους είχε, όμως, σχέσεις συμπαθείας η γυναίκα του, αυτοκράτειρα Θεοδώρα.
Το 532 μ.Χ. εκδηλώθηκε στην Κων/πολη μια λαϊκή αντικαθεστωτική επανάσταση που έμεινε στην Ιστορία ως «στάση του Νίκα». Αφορμή ήταν η αύξηση των φόρων για τη χρηματοδότηση των πολεμικών επιχειρήσεων. Ο Ιουστινιανός ήταν έτοιμος να εγκαταλείψει το θρόνο, αλλά λέγεται ότι τον συγκράτησε η γυναίκα του. Τελικά, η στάση κατεστάλη με σφαγή των εξεγερμένων από το στρατηγό Βελισάριο και εκτεταμένες καταστροφές στην πόλη. Το 542 μ.Χ., με εντολή του αυτοκράτορα, έχουμε (μαζικούς και βίαιους) εκχριστιανισμούς των εθνικών της Φρυγίας, Καρίας και Λυδίας, ενώ χτίζονται εκκλησίες και μοναστήρια πάνω στα ερείπια των ναών που καταστρέφονται.
Λίγα χρόνια πριν το θάνατό του (το 562 μ.Χ.) δίνει ο Ιουστινιανός διορία τριών μηνών στους «εθνικούς» να εγκαταλείψουν άπαντες τις «παραδοσιακές» (μη χριστιανικές) λατρείες. Μετά την παρέλευση του τριμήνου έγιναν μαζικές συλλήψεις, διαπομπεύσεις, βασανιστήρια, φυλακίσεις και εκτελέσεις «εθνικών» στην Αθήνα, την Αντιόχεια, την Παλμύρα και την Κων/πολη. Στην πλατεία του Κυνηγίου της Πόλης κάηκαν σε τεράστιες πυρές χιλιάδες βιβλία και πολλά έργα τέχνης, όπως περιγράφει στη «Χρονογραφία» του ο Ι. Μαλάλας. Ανεκτίμητος πολιτιστικός πλούτος έπεσε θύμα βανδαλισμών και έγινε από βέβηλα χέρια παρανάλωμα του πυρός!
Η Αγία Σοφία
Και τώρα, θα παρουσιάσουμε την Αγία Σοφία όπως χτίστηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού. Ο αυτοκράτορας, το 532 μ.Χ., μετά την προαναφερθείσα «στάση του Νίκα», θέλησε να επαναφέρει την τάξη και να ενισχύσει την εξουσία του ή να φανεί αρεστός στο λαό, που δυσανασχετούσε.
Έτσι, από τις πρώτες ενέργειές του, αποφάσισε να χτίσει μια εκκλησία που θα ξεπερνούσε τις εκκλησίες της εποχής ως προς το μέγεθος, το σχέδιο και την πολυτέλεια. Το έργο ανατέθηκε στους δύο πιο διάσημους αρχιτέκτονες της εποχής: τον Ανθέμιο και τον Ισίδωρο. Για την κατασκευή του Ναού, προσλήφθηκε ένας μεγάλος αριθμός προσωπικού. Ακόμη οι δύο αρχιτέκτονες είχαν στη διάθεσή τους τη δυνατότητα επιλογής ποικίλου υλικού. Υπολογίζεται ότι πάνω από 300 εκατομμύρια χρυσών νομισμάτων της εποχής δαπανήθηκαν και οι εργασίες απαίτησαν μιαν πενταετία (532 – 537 ). Στις 27 Δεκεμβρίου έγιναν τα εγκαίνια του περίλαμπρου Ναού. Θρυλείται πως μόλις ο Ιουστινιανός αντίκρισε το Ναό, την ημέρα των επίσημων εγκαινίων, αναφώνησε: «Νενίκησά σε Σολομών». Συνέκρινε, δηλαδή, ο Ιουστινιανός το λαμπρό δημιούργημά του με τον περίφημο Ναό του Σολομώντος στα Ιεροσόλυμα, την «κοιτίδα» των Εβραίων.
Η συνηθισμένη, κατά το α’ ήμισυ του 6ου αιώνα, τεχνοτροπία υπαγόρευε οι ναοί των χριστιανών να ήταν ορθογώνια κτίρια (βασιλικές) ή κυκλικά κτίσματα με θολωτή στέγη (περίκεντρα). Οι δύο αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας συνδύασαν το ρυθμό της βασιλικής και του περίκεντρου και έκαναν ένα σχέδιο τη βασιλική με τρούλο. Να σημειωθεί πως αυτός ο τρούλος είχε ύψος 62 μέτρα και ήταν διακοσμημένος με ψηφιδωτά και χρωματιστά μάρμαρα. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα κύβου, ενώ τέσσερις τεράστιοι πεσσοί (τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους 30 μέτρα, στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο επιβλητικός τρούλος, διαμέτρου 31 μέτρων, ο οποίος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται στο κενό, εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω από τη βάση του.
Η κατοπινή ιστορία του Ναού της Αγίας Σοφίας, που από τότε και πέρα είναι «έδρα» του εκάστοτε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως μ’ ό,τι σημαίνει αυτό για τα πολιτικά και θρησκευτικά ζητήματα του Βυζαντίου, τα οποία, όμως και ως γνωστόν, αποτελούν αντικείμενο άλλων εκτενέστερων αφηγήσεων, είναι στενά συνυφασμένη με την ιστορία της Κωνσταντινούπολης. Πέρασε κι αυτή «μύρια κύματα» ως την Άλωση από τους Τούρκους το 1453, μικρομέγαλα στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής των Βυζαντινών κληρικών, πολιτών και αυτοκρατόρων, στέψεις αυτοκρατόρων, εικονομαχία, σταυροφορίες, Φραγκοκρατία, ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261), Παλαιολόγεια εποχή (13ος – 15ος αιώνες), δίχως να παραβλέπουμε και τις πολιτικές έριδες, που οδηγούσαν συχνότατα σε ανατροπές αυτοκρατόρων και πατριαρχών και έφεραν ίσως και το Σχίσμα των Εκκλησιών (1054 μ.Χ.).
Στις μέρες μας
Τόσους αιώνες μετά, η σημερινή εικόνα του Ναού της Αγίας Σοφίας γεμίζει θλίψη τους χριστιανούς. Ίσως, γιατί στο πέρασμα του χρόνου άλλαξε και χρήση. Από την Άλωση του 1453 μέχρι το 1934, η Αγία Σοφία δεν είναι πια χριστιανική εκκλησία, αλλά λειτούργησε ως τζαμί και έκτοτε ως σήμερα, οι Τούρκοι την έχουν ως μουσείο.
Στις μέρες μας, λοιπόν, η όλη εικόνα του Ναού μοιάζει να έχει χάσει το χριστιανικό της χαρακτήρα, καθώς έχει αλλοιωθεί μετά την προσθήκη 4 μιναρέδων στο εξωτερικό, που δείχνουν αταίριαστοι με το υπόλοιπο οικοδόμημα. Στο εσωτερικό, ο χριστιανικός σταυρός αντικαταστάθηκε με το μουσουλμανικό μισοφέγγαρο. Τζάμια με χρωματιστό γυαλί τοποθετήθηκαν στα παράθυρα και οι μεγάλες κρεμαστές λάμπες λαδιού αντικαταστάθηκαν από μικρότερες. Τα ψηφιδωτά, τέλος, καλύφθηκαν με κίτρινη μπογιά και γενικότερα καθετί που θα θύμιζε την παλαιά Μητρόπολη του Βυζαντίου άλλαξε.
