Ποιος είναι ο Μαρξ και ποια η σημασία του έργου του;
Γράφει ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΤΕΛΗΣ*
Αναφορά στον Μαρξ, εξ αφορμής του θεατρικού έργου “Ο Μάρξ στο Σόχο” του Χάουαρντ Ζην, που θα παρουσιάσει στα Χανιά ο Άγγελος Αντωνόπουλος (10-11/4/2009 Palace Cinemas Bowling Mega Place, Βλητές , Σούδα).
Η ωριμότητα και η κληρονομιά.
Παράλληλα με την επιστημονική έρευνα, ο Μαρξ ανέπτυσσε έντονη και πολύπλευρη πολιτική – οργανωτική δραστηριότητα στο διεθνές επαναστατικό εργατικό κίνημα, με σκοπό τον κομμουνισμό, ως κοινωνία, στην οποία η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι όρος για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων. Η "Ένωση των Κομμουνιστών", που είχε υιοθετήσει το μαρξικό σύνθημα "Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!", ανέθεσε στους Μαρξ και Ένγκελς τη συγγραφή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.
Ο Μαρξ λαμβάνει ενεργά μέρος επαναστατικά γεγονότα του 1848-49 και συγκροτεί μια θεωρία της νικηφόρας επανάστασης. Εκτιμά τους συσχετισμούς των ταξικών δυνάμεων και τις αυταπάτες των τάξεων, καταλήγει στην έννοια της "δικτατορίας του προλεταριάτου" και της διαρκούς επανάστασης. Ωστόσο υπερεκτιμά τον βαθμό ωριμότητας της εργατικής τάξης και των σχέσεων παραγωγής.
Κεντρική θέση στην κοινωνική θεωρία του Μαρξ κατέχει το ζήτημα των τάξεων και της ταξικής πάλης. Από τη δεκαετία του 1850 στρέφεται στη συστηματική οικονομική έρευνα (πάντοτε σε συνδυασμό με τις φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και πολιτειολογικές αναζητήσεις του). Σε αντιδιαστολή με τους οικονομολόγους του συστήματος, εξετάζει την κεφαλαιοκρατία ως ένα ιστορικά παροδικό σύστημα, το οποίο σπαράσσεται από αντιφάσεις (και ταλανίζεται από κρίσεις), η επαναστατική υπέρβαση του οποίου είναι αναγκαία για τον εξανθρωπισμό της κοινωνίας, για την ενοποίηση της ανθρωπότητας χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση.
Επιστέγασμα των τεράστιας έκτασης αδημοσίευτων μελετών του ήταν ο πρώτος τόμος του θεωρητικού μέρους του Κεφαλαίου (1866-67). Εδώ εκτίθεται συστηματικά "η δεύτερη μεγάλη ανακάλυψη του Μαρξ: η θεωρία της υπεραξίας". Πρόκειται παράλληλα για ένα έργο στο οποίο η υλιστική αντίληψη της ιστορίας μετατρέπεται από υπόθεση σε επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία. Το Κεφάλαιο συνιστά την κορύφωση της μαρξικής θεωρίας (κοινωνικής φιλοσοφίας, πολιτικής οικονομίας της κεφαλαιοκρατίας, διαλεκτικής λογικής και μεθοδολογίας καθώς και επιστημονικής πρόγνωσης για την αταξική κοινωνία του μέλλοντος). Τα αποτελέσματα της έρευνας του Μαρξ εκτίθενται εδώ με τη μέθοδο της "ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο" και ως ενότητα "ιστορικού και λογικού" .
Ιδιαίτερα στο οικονομικό έργο του Μαρξ αναπτύσσεται η επιστημονική αντίληψη για την νομοτέλεια, για τους νόμους – τάσεις, οι οποίοι εκδηλώνονται ως επιλογή και υλοποίηση, μέσω της δραστηριότητας των ανθρώπων, μιας από τις κατευθύνσεις που εμπεριέχει το φάσμα δυνατοτήτων της εκάστοτε ιστορικής συγκυρίας. Η επιστημονική γνώση της νομοτέλειας αποτελεί αναγκαίο όρο της αποτελεσματικής πρακτικής παρέμβασης των ανθρώπων στην ιστορική ανάπτυξη της κοινωνίας.
Στο έργο του “Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία” (1871), ο Μαρξ αναλύει τον ρόλο της πρώτης απόπειρας εγκαθίδρυσης της δικτατορίας του προλεταριάτου (της Παρισινής Κομμούνας). Στον ευρύ κύκλο των ερευνητικών προγραμμάτων του Μαρξ περιλαμβάνεται η ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας, ακόμα και η φιλοσοφική θεμελίωση του διαφορικού λογισμού.
Η υπερβολικά εντατική εργασία, οι μόνιμες διώξεις και στερήσεις (παρά τη βοήθεια του Ένγκελς), ο θάνατος παιδιών του και τελικά ο θάνατος της γυναικός του, κατέβαλαν την υγεία του Μαρξ, ο οποίος «θυσίασε όλο τον οργανισμό του για το μυαλό του» (Λαφάργκ).
Ο βαθύς ανθρωπισμός, η επαναστατική συνέπεια και αγωνιστικότητα, η αυτοθυσία και η αυταπάρνηση του συνδέονται οργανικά με την επαναστατική διαλεκτική λογική και τη μεθοδολογία της ερευνάς του. Το έργο του, ως μοναδικό εγχείρημα επαναστατικοποίησης της επιστήμης και της πρακτικής, αποτέλεσε αντικείμενο αδυσώπητων επιθέσεων, στρεβλώσεων και κατασυκοφάντησης από πληθώρα ταξικών εχθρών και "μαρξιστών" επιγόνων (ποικίλων εκδοχών δογματισμού και σκεπτικισμού – αναθεωρητισμού, για τις οποίες ο ίδιος ο Μαρξ δήλωνε σαρκαστικά: “εγώ δεν είμαι μαρξιστής”). Μετά την κεφαλαιοκρατική παλινόρθωση στις χώρες του “πρώιμου σοσιαλισμού” του 20ού αι., και τον θρίαμβο του νεοφιλελευθερισμού, πολλοί έσπευσαν να θάψουν τον Μαρξ και τον μαρξισμό. Ωστόσο, όπως φαίνεται και από την εν εξελίξει κρίση, το έργο του Μαρξ αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της φιλοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών, ένα ορόσημο που, όπως ομολογούν και μη μαρξιστές, εν πολλοίς καθιστά το "αντιμαρξιστικά" εγχειρήματα και τις απόπειρες "υπέρβασης" του μαρξισμού φαινομενικές αναβιώσεις προμαρξικών ιδεών είτε επαναδιατυπώσεις μαρξικών ιδεών (κατά τη γνωστή ρήση του Ζ. Π. Σαρτρ).
Όντως, όπως στη φυσική, είναι αδύνατο να αντιληφθεί κανείς την επιστήμη, χωρίς να αφομοιώσει κριτικά το έργο τιτάνων, όπως ο Νεύτων και ο Αϊνστάιν, έτσι και στις κοινωνικές επιστήμες και στη φιλοσοφία, είναι αδύνατο να συνεισφέρει κανείς σοβαρά χωρίς να αφομοιώσει κριτικά το έργο του Μαρξ. Η διακρίβωση της εμβέλειας και του πεδίου εφαρμοσιμότητας των μαρξικών θεωρητικών κατακτήσεων και η ανάπτυξή τους σύμφωνα με τις βαθύτερες ανάγκες της κοινωνίας και τη νομοτέλεια που διέπει τη θεωρία, είναι ο αυθεντικά μαρξιστικός τρόπος προσέγγισης του Μαρξ. Στην εποχή μας απαιτείται ανάπτυξη, διαλεκτική άρση αυτού του κεκτημένου, με αντίστοιχη διακρίβωση των όρων και των ορίων ισχύος και εφαρμοσιμότητάς του (κατά τρόπο αντίστοιχο με τη διαλεκτική άρση της νευτώνειας φυσικής από τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντομηχανική), ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος και του μέλλοντος της κατανόησης και του μετασχηματισμού της κοινωνίας (βλ. σχετικά και τον ιστότοπο: Η Λογική της Ιστορίας HYPERLINK "http://www.ilhs.tuc.gr/gr/index.htm"http://www.ilhs.tuc.gr/gr/index.htm ).
* Επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας Πολυτεχνείου Κρήτης.
