Συνεργάζεται η ΜΙΧΑΕΛΑ ΤΣΟΥΝΙΔΟΥ, ιατρός
Ένα από τα πρώτα πράγματα που σκέφτονται οι περισσότεροι άνθρωποι μόλις μαθαίνουν ότι πάσχουν από καρκίνο, είναι ο πόνος. Πόσο, όμως, η απειλή του πόνου για τους καρκινοπαθείς εξακολουθεί να είναι πραγματική στις μέρες μας;
Εισαγωγή
Ο πόνος (άλγος) μπορεί να προέρχεται είτε από την ίδια τη νόσο, είτε από τις παρενέργειες της θεραπείας της. Ωστόσο, δεν αισθάνονται πόνο όλοι οι καρκινοπαθείς, αλλά το 30-50% με τοπικά προχωρημένη νόσο και το 70-90% των ασθενών τελικού σταδίου.
Παρά το γεγονός, όμως, ότι δεν αποτελεί πρόβλημα όλων των ασθενών, ο πόνος είναι μια κατάσταση που θα πρέπει να αντιμετωπίζεται άμεσα, αφού η παραμέλησή του μπορεί να προκαλέσει ένα πλέγμα σοβαρών προβλημάτων που συνοδεύουν την εξέλιξη της νόσου.
Συγκεκριμένα, το άλγος μπορεί να επιβαρύνει την ποιότητα ζωής του ασθενή και προκαλεί συχνά ευερεθιστότητα, απώλεια όρεξης, κατάθλιψη, θυμό ή αυπνία. Η κατάσταση αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μετά από συνεργασία γιατρού – ασθενή, η οποία είναι απαραίτητη όχι μόνο για να κατανοηθούν τα αίτια και ο τύπος του, αλλά και για να βρεθεί ευκολότερα η κατάλληλη θεραπεία.
Τα αίτια του
καρκινικού πόνου
Ο πόνος είναι ένα σύνθετο φαινόμενο που δεν έχει μόνο σωματικές, αλλά και ψυχολογικές παραμέτρους. Άλλοι άνθρωποι δυσανασχετούν ακόμη και σε μικρής έντασης ερεθίσματα άλγους, ενώ άλλοι υπομένουν αδιαμαρτύρητα καταστάσεις ιδιαίτερα επώδυνες. Αν και στις κακοήθεις νόσους ως πηγή του πλέον έντονου πόνου θεωρούνται οι οστικές μεταστάσεις, δεν είναι, εντούτοις, η μοναδική.
Α. Ο πόνος που σχετίζεται άμεσα με τον όγκο
Ο πόνος που οφείλεται στον ίδιο τον καρκίνο ενδέχεται να προκύπτει από καταστάσεις, όπως:
– ένα νεύρο που έχει υποστεί βλάβη από τη νόσο, τη χημειοθεραπεία, τις ακτινοβολίες, ή τη χειρουργική θεραπεία
– ένα αυτόματο κάταγμα σε κάποιο σημείο του σώματος
– μία απόφραξη (κάποιου αγγείου, του γαστρεντερικού σωλήνα, ή του ουροποιητικού συστήματος)
– επίδραση της ακτινοθεραπείας στο δέρμα και τους βλεννογόνους
– παρουσία ερεθιστικού βήχα
– κάποια λοίμωξη, οίδημα ή εξάνθημα
– παρουσία κατακλίσεων στο σώμα.
Β. Ο πόνος από τις αντικαρκινικές θεραπείες
Οι αντικαρκινικές θεραπείες συνήθως δεν προκαλούν πόνο. Ανάλογα με το είδος της θεραπείας, ενδέχεται να προκαλείται άλγος:
– από τη χημειοθεραπεία: μερικές από τις ανεπιθύμητες ενέργειες που μπορεί να προκαλέσουν πόνο και αδιαθεσία, είναι έλκη και βλάβες στη στοματική κοιλότητα, περιφερική νευροπάθεια, καθώς και διαταραχές της κινητικότητας του γαστρεντερικού συστήματος (δυσκοιλιότητα, διάρροια, έμετος, κοιλιακές κράμπες). Δεν είναι σπάνιοι, επίσης, και οι πόνοι στα οστά και τις αρθρώσεις
– από τη χειρουργική θεραπεία: οι χειρουργικές επεμβάσεις για την απομάκρυνση κάποιου όγκου ή για την αποκατάσταση κάποιου προβλήματος, είναι πιθανό να προκαλέσουν πόνο, ιδιαίτερα κατά τη μετεγχειρητική περίοδο. Η συνεργασία του χειρουργού με τον θεράποντα ιατρό του ασθενή, μπορεί να προσφέρει τις κατάλληλες λύσεις για την αντιμετώπιση του αυτών των επώδυνων καταστάσεων
– από την ακτινοθεραπεία: μετά τη συμπλήρωσή τους, ενδέχεται να παραμείνει στην περιοχή έγκαυμα, ξηροδερμία, αίσθηση καύσους ή ερεθισμού (δερματίτιδα)
– από άλλες ιατρικές πράξεις ή διαδικασίες, όπως είναι οι βιοψίες, οι αιμοληψίες, οι παρακεντήσεις και οι θεραπείες με λέιζερ
Οι κατηγορίες του πόνου
Υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες πόνου: ο οξύς και ο χρόνιος. Ο οξύς εμφανίζεται αιφνίδια, ενώ συχνά εκδηλώνεται με σφοδρότητα και υποχωρεί γρήγορα. Ο πόνος αυτός μπορεί να προέρχεται από χειρουργική επέμβαση, κάταγμα οστού ή απόφραξη του γαστρεντερικού ή του ουροποιητικού συστήματος. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να αποτελεί παρενέργεια της θεραπείας, όπως είναι ο ερεθισμός του δέρματος μετά από ακτινοθεραπεία, ή του στόματος από τη χημειοθεραπεία.
Ο χρόνιος πόνος σπάνια είναι έντονος, συνήθως προϋπάρχει και η έντασή του αυξομειώνεται, χωρίς όμως ποτέ να μηδενίζεται. Οι αιτίες του είναι πολλές, όπως η απευθείας ανάπτυξη του όγκου και η πιθανή πίεση που ασκεί στα νεύρα, η απόφραξη μιας οδού, η παρεμπόδιση της λειτουργίας ενός εσωτερικού οργάνου, το οίδημα των άκρων και σπανιότερα η αντικαρκινική θεραπεία. Ο χρόνιος πόνος στο 95% των ασθενών με καρκίνο θεωρείται σήμερα ότι μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με φαρμακευτικές ή υποστηρικτικές θεραπείες.
Η περιγραφή
της έντασης του πόνου
Η ένταση του πόνου είναι μια παράμετρος που δεν μπορεί εύκολα να μετρηθεί, αφού ενδέχεται να αλλάζει πολλές φορές, ακόμη και μέσα στην ίδια μέρα. Οι επαγγελματίες της υγείας χρησιμοποιούν πολλές μεθόδους για τη μέτρηση των επιπέδων του πόνου στους ασθενείς. Μια από τις απλούστερες είναι η κλίμακα των αριθμών από το 0 μέχρι το 10: το “0” σημαίνει απουσία οποιουδήποτε άλγους, ενώ το “10” συμβολίζει τον χειρότερο πόνο που μπορεί να φανταστεί ο ασθενής. Είναι φανερό ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός πλησιάζοντας το 10, τόσο εντονότερος είναι ο πόνος.
Η επιδείνωση του πόνου
Όπως αναφέρθηκε, ο πόνος έχει σωματικές και ψυχολογικές συνιστώσες. Οι παράγοντες που μπορούν να αυξήσουν την έντασή του ενός ασθενή είναι η καθημερινή δραστηριότητα, η γυμναστική, οι καιρικές συνθήκες, τα προβλήματα στο γαστρεντερικό και το ουροποιητικό σύστημα, το αίσθημα κόπωσης, οι ορμονικές διαταραχές, η ανησυχία, η έλλειψη ύπνου, η κατάθλιψη, η κακή διατροφή και η ελλιπής ψυχολογική υποστήριξη. Επιπλέον, ο πόνος επιδεινώνεται ιδιαίτερα από την ανασφάλεια και τον φόβο της ταλαιπωρίας, του θανάτου, της δυσμορφίας, της αναπηρίας, της απομόνωσης και των οικονομικών δυσχερειών.
Είναι αναγκαίο να τονιστεί εδώ, ότι ο ασθενής θα πρέπει να λαμβάνει τα αναλγητικά φάρμακα σύμφωνα με τις οδηγίες του θεράποντος ιατρού και όχι όποτε αρχίζει να εμφανίζεται ο πόνος, διότι τότε είναι δυσκολότερο να αντιμετωπιστεί.
Η θεραπευτική αντιμετώπιση του πόνου
Για την αντιμετώπιση του πόνου των καρκινοπαθών χορηγούνται οπιοειδή αναλγητικά (για σοβαρό πόνο), μη οπιοειδή αναλγητικά (για ήπιο ή μέτριο πόνο) και ορισμένα φάρμακα που ονομάζονται συνοδά, τα οποία αν και δεν σχεδιάστηκαν ως παυσίπονα, αυξάνουν σε σημαντικό βαθμό την αναλγητική δράση των ειδικών φαρμάκων.
Ο πρωταρχικός στόχος χορήγησης των φαρμάκων δεν είναι μόνο να αντιμετωπιστούν τα διάφορα είδη πόνου, αλλά και να διατηρούνται οι δόσεις σε επίπεδα που δεν προκαλούν σοβαρές παρενέργειες. Επιπλέον, σε συνδυασμό με την φαρμακευτική αγωγή και σε ασθενείς που ο πόνος δεν αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά μόνο με αυτή, εφαρμόζονται και άλλες τεχνικές όπως η ακτινοθεραπεία, ο αποκλεισμός νεύρου με τοπική έγχυση αναλγητικών και νευροχειρουργικές επεμβάσεις στον εγκέφαλο ή στο νωτιαίο μυελό.
Όταν ο πόνος αντιμετωπίζεται σωστά, ο ασθενής μπορεί να ασκεί ευκολότερα τις καθημερινές του δραστηριότητες, να κοιμάται καλύτερα και να περνά ευτυχισμένες στιγμές με τους ανθρώπους που τον αγαπούν και τον φροντίζουν. Αντίθετα, η ελλιπής αντιμετώπισή του προκαλεί ψυχική κατάπτωση, σωματική κούραση, ανησυχία, θυμό και αυξημένο άγχος.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι ασθενείς βοηθούνται σημαντικά από την ψυχολογική υποστήριξη του στενού οικογενειακού και φιλικού τους περιβάλλοντος, ενώ ορισμένοι έχουν ανάγκη από ψυχολογική παρέμβαση ειδικού επιστήμονα. Οι καρκινοπαθείς με τη βοήθεια των ειδικών, είναι δυνατό να αναπτύξουν τεχνικές προσαρμογής στον πόνο, αλλά και να τροποποιήσουν προς το καλύτερο τόσο τη συμπεριφορά τους, καθώς και τον συναισθηματικό τους κόσμο. Πρέπει να σημειωθεί ότι στα περισσότερα νοσοκομεία της χώρας (όπως και στο Νοσοκομείο Χανίων) δραστηριοποιούνται ειδικά Ιατρεία Πόνου, όπου μπορούν να απευθύνονται οι ασθενείς και οι συγγενείς τους για την καλύτερη αντιμετώπιση του πόνου που σχετίζεται με τον καρκίνο.
Άλλες παρεμβατικές τεχνικές
Όταν ο πόνος επιμένει, ή όταν οι κλασικές μέθοδοι αντιμετώπισής του εξαντλούν τον ασθενή, εφαρμόζονται άλλες παρεμβατικές τεχνικές, όπως είναι η διακοπή ή η καταστροφή της νευρικής οδού μεταβίβασης του πόνου. Οι τεχνικές αυτές έχουν ευεργετικό αποτέλεσμα στο 10% περίπου των καρκινοπαθών και διακρίνονται σε αναισθησιολογικές και νευροχειρουργικές. Στις αναισθησιολογικές, για παράδειγμα, χορηγούνται μικρές ποσότητες οπιοειδών φαρμάκων, μέσω ειδικών αυτόματων ή χειροκίνητων αντλιών, στην περιοχή του νωτιαίου σωλήνα (σπονδυλική στήλη) με επισκληρίδιο ή ενδοραχιαίο καθετήρα. Επίσης, μπορεί να γίνει και χορήγηση τοπικού αναισθητικού στα μεσοπλεύρια διαστήματα, για την αντιμετώπιση του χρόνιου πόνου που εντοπίζεται στο πάνω μισό του σώματος.
Στις νευροχειρουργικές τεχνικές περιλαμβάνονται εγχειρήσεις στα αισθητικά νεύρα, όπως είναι οι χορδοτομές, οι μυελοτομές, οι θαλαμοτομές και οι ριζοτομές. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως είναι ο πόνος από πολλαπλές οστικές μεταστάσεις, μπορεί να εφαρμοστεί με πολύ καλά αποτελέσματα εξωτερική ακτινοθεραπεία, ενώ για τη βελτίωση της σωματικής λειτουργικότητας του ασθενή χρησιμοποιούνται φυσιατρικές τεχνικές, όπως η εφαρμογή θερμότητας, η κρυοθεραπεία και ο διαδερμικός ηλεκτρικός ερεθισμός.
Επίσης, υπάρχει ένας αριθμός “εναλλακτικών’’ θεραπειών που συμβάλλουν, έστω και λίγο, στη μείωση του καρκινικού πόνου όπως είναι η βιοανάδραση, η θετική σκέψη, οι αναπνοές και η χαλάρωση, το μασάζ, η απόσπαση της προσοχής, η εφαρμογή ζεστών ή κρύων επιθεμάτων, η ανάπαυση κ.ά.
Πόνος και ποιότητα ζωής
Για τους ανθρώπους που βιώνουν το πρόβλημα του καρκίνου, η ζωή είναι πολύτιμη και επομένως η καθημερινή επιβάρυνσή της από τον πόνο, προκαλεί δικαιολογημένα ανησυχία στους ασθενείς. Οι περιπτώσεις που ο πόνος επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα ζωής κάποιου καρκινοπαθούς, μπορεί να λάβουν χώρα όταν:
– επηρεάζεται η ικανότητα για εργασία
– εμφανίζεται σοβαρό πρόβλημα αϋπνίας
– ο οργανισμός είναι συχνά εξαντλημένος
– ο ασθενής είναι τακτικά ανήσυχος και καταθλιπτικός
– η όρεξη για φαγητό εξαφανίζεται
– εμφανίζονται παρενέργειες των φαρμάκων, όπως δυσκοιλιότητα, ναυτία, έμετος, ίλιγγος, διανοητική σύγχυση ή υπνηλία
– επηρεάζονται οι καθημερινές μικρές χαρές, όπως οι συναναστροφές με συγγενείς και φίλους
– υπάρχει απροθυμία μετακινήσεων ή άσκησης
– οι βόλτες ή τα μικρά ταξίδια δεν είναι δυνατό να πραγματοποιηθούν
– αναπτύσσεται αίσθημα απομόνωσης από τον έξω κόσμο
– οι άνθρωποι που φροντίζουν τον ασθενή αρχίζουν και οι ίδιοι να εξαντλούνται
Η επικοινωνία με τον γιατρό
Η ειλικρινής επικοινωνία του ασθενή με τον θεράποντα ιατρό, είναι απαραίτητη για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του πόνου. Όσο γρηγορότερα και πληρέστερα ενημερώνεται ο γιατρός για το πρόβλημα του πόνου, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες εύρεσης της κατάλληλης λύσης. Η καθυστέρηση στην ενημέρωση όχι μόνο δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τον πόνο, αλλά αντίθετα το πιθανότερο είναι ότι θα προκαλέσει τη σταδιακή επιδείνωσή του.
Αναλυτικότερα, ο ασθενής θα πρέπει να αναφέρει ανενδοίαστα στον γιατρό του τα εξής:
– πού και πότε πονάει, καθώς και πόσο έντονος είναι ο πόνος (χρονικό και τοπικό χαρακτήρα του πόνου)
– τι επηρεάζει την ένταση του πόνου
– πόσο ξαφνικά εμφανίζεται, πόσο διαρκεί και πόσο συχνά προκύπτει (εμφάνιση – συχνότητα – διάρκεια του πόνου)
– ποια είναι η βοήθεια που προσφέρουν τα αναλγητικά φάρμακα που έχει ήδη δοκιμάσει
– πώς επηρεάζεται η καθημερινότητα και γενικότερα η ζωή του από τον πόνο.
Οι χρήσιμες ερωτήσεις
Μερικές από τις ερωτήσεις που θα μπορούσαν να γίνουν από τον ασθενή στο θεράποντα ιατρό είναι:
– ποιοι τύποι φαρμάκων είναι διαθέσιμοι για τον δικό μου πόνο; Ποιες είναι οι ανεπιθύμητες ενέργειές τους;
– πώς πρέπει να λαμβάνονται αυτά τα φάρμακα και για πόσο διάστημα;
– υπάρχουν αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων για τον πόνο με τα υπόλοιπα αντικαρκινικά φάρμακα;
Υπάρχει εθισμός
στα φάρμακα;
Αν ο ασθενής κριθεί απαραίτητο να πάρει ισχυρά φάρμακα για τον πόνο, δεν θα πρέπει να ανησυχεί για το ενδεχόμενο εθισμού σε αυτά. Ο εθισμός στα φάρμακα του πόνου είναι ιδιαίτερα σπάνιος και αποτελεί παλιό μύθο που κυκλοφορεί μεταξύ των καρκινοπαθών, αφού μελέτες σε πολύ μεγάλο αριθμό ασθενών έχουν δείξει ότι οι ασθενείς δεν εθίζονται στις ναρκωτικές ουσίες (οπιοειδή), εφόσον αυτές λαμβάνονται κάτω από τις οδηγίες των ειδικών ιατρών.
Η διαχείριση του πόνου
Μερικές οδηγίες για τη σωστή διαχείριση του πόνου που μπορεί να ακολουθήσει ο ασθενής είναι:
– προσπαθήστε να γράφετε όσο το δυνατόν περισσότερα για τον πόνο σας, τηρώντας ένα είδος “ημερολογίου του πόνου”
– σχεδιάστε συγκεκριμένες και ακριβείς ερωτήσεις προς τον γιατρό σας, αποφεύγοντας περιττά στοιχεία και αναφορές. Επιμείνετε στις ερωτήσεις σας, μέχρι να πάρετε ικανοποιητικές απαντήσεις
– αν δεν είναι εύκολο ή πρακτικό να κρατάτε σημειώσεις κατά την επίσκεψή σας στο γιατρό, μπορείτε να συνοδεύεστε από κάποιο δικό σας άνθρωπο, ώστε να παρακολουθείτε και οι δύο τις απαντήσεις
– μη διστάζετε να λέτε στο γιατρό σας για τις καταστάσεις που κάνουν εντονότερο ή ηπιότερο τον πόνο σας. Κανένας δεν ξέρει καλύτερα τον οργανισμό σας, από εσάς τον ίδιο
– εντοπίστε και αναφέρετε με ακρίβεια τα σημεία που πονάτε, περιγράφοντας με όσο το δυνατόν περισσότερες λέξεις κάθε πτυχή του πόνου σας
– περιγράψτε με προσοχή την ένταση του πόνου σας και τις πιθανές αλλαγές της κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας
– αναφέρετε πόσο ξαφνικά και συχνά εμφανίζεται ο πόνος, καθώς και πόσο διαρκεί
– περιγράψτε τις καταστάσεις που αλλάζουν το αίσθημα του πόνου, όπως είναι οι μετακινήσεις το περπάτημα, ο βήχας, η κατάποση, το μπάνιο κ.ά.
– καταγράψτε αναλυτικά τα φάρμακα που παίρνετε, ακόμη και για προβλήματα που δεν σχετίζονται με το καρκίνο, τον τρόπο που επιδρούν στο αίσθημα του πόνου σας, καθώς και κάθε άλλη μέθοδο ή τεχνική που σας έχει βοηθήσει
– αναφέρετε τις πιθανές παρενέργειες των αναλγητικών φαρμάκων που παίρνετε και τον τρόπο που τις αντιμετωπίζετε.
Οι αποτυχημένες τακτικές
Πολύ συχνά συμβαίνει οι ασθενείς να πονούν όχι επειδή δεν υπάρχει μέθοδος καταπολέμησης του πόνου τους, αλλά επειδή η αντιμετώπισή του δεν γίνεται με το σωστό τρόπο. Οι λόγοι μπορεί να είναι οι εξής:
– η άγνοια της πραγματικότητας από τους παροχείς του συστήματος υγείας, εξαιτίας της έλλειψης επαρκούς κοινωνικής προστασίας των πολιτών από τις κυβερνήσεις
– ελλείψεις προσωπικού και ιατρικών μέσων στα νοσοκομεία
– ο φόβος ότι η χρήση οπιοειδών μπορεί να δημιουργήσει εθισμό
– οι νομοθετικοί περιορισμοί χρήσης και η δυσκολία διάθεσης των ισχυρών αναλγητικών φαρμάκων
– η έλλειψη συστηματικής εκπαίδευσης φοιτητών, ιατρών, νοσηλευτών και άλλων επαγγελματιών υγείας για τη θεραπεία του καρκινικού πόνου.
Η βοήθεια στον ασθενή
Μερικές απλές κινήσεις που μπορεί να κάνει κάποιος για να βοηθήσει ένα ασθενή που αισθάνεται πόνο είναι:
– να πάει μια βόλτα μαζί του, με τα πόδια ή το αυτοκίνητο
– να τον βοηθήσει να κάνει ένα χαλαρωτικό μπάνιο και να του εφαρμόσει ζεστά επιθέματα για να χαλαρώσει
– να τον βοηθήσει να ξεκουραστεί πάνω στο κρεβάτι ή τον καναπέ, σε μαλακά μαξιλάρια, κάνοντάς του μασάζ ή ασκήσεις αναπνοής
– να στρέψει το ενδιαφέρον του σε ευχάριστα πράγματα ή δραστηριότητες που προτιμούσε παλαιότερα
– να τον βοηθήσει να αποφύγει προβλήματα ή καταστάσεις που θα του προκαλέσουν άγχος ή θα τον στενοχωρήσουν
– να τον βοηθήσει να πάρει σωστά τα φάρμακα για τον πόνο, όπως ακριβώς περιγράφεται στην ιατρική συνταγή
– να τον στηρίξουν ψυχολογικά, ιδιαίτερα τις στιγμές που ο πόνος γίνεται εντονότερος ή αισθάνεται μοναξιά και απομόνωση
Επίλογος
Η ελλιπής αντιμετώπιση του προβλήματος του πόνου, αναμφίβολα δυσχεραίνει την ποιότητα ζωής όχι μόνο του συγκεκριμένου καρκινοπαθή, αλλά και των ανθρώπων που τον φροντίζουν και νοιάζονται γι’ αυτόν. Η αντιμετώπιση του πόνου πρέπει να θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της αντικαρκινικής θεραπείας.
Πρέπει, επίσης, να γίνει κατανοητό ότι η ύπαρξη του πόνου μπορεί να επηρεάσει τη δυνατότητα του ασθενή να πολεμήσει τον καρκίνο. Για παράδειγμα, όταν κάποιος πονάει έχει μειωμένη όρεξη για φαγητό και επομένως δεν επιτρέπει στον οργανισμό να ανακτήσει τις δυνάμεις του και να ενισχύσει το ανοσοποιητικό του σύστημα. Άμεσο επακόλουθο αυτής της κατάστασης μπορεί να είναι η εμφάνιση λοιμώξεων στον οργανισμό, καθώς και η ανάπτυξη μελαγχολίας και κατάθλιψης.
Ο καρκινικός πόνος μπορεί να αντιμετωπιστεί με επιτυχία στο συντριπτικό ποσοστό των ασθενών, αρκεί και οι ίδιοι να συνειδητοποιήσουν ότι χρωστούν στον εαυτό τους, αλλά και στους ανθρώπους που τους αγαπούν, πολλές ακόμη στιγμές ξεγνοιασιάς, χαράς και ευτυχίας.
Θερμές ευχαριστίες στο διευθυντή της Ογκολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Χανίων κ. Γιάννη Βαρθαλίτη, για την κριτική ανάγνωση του άρθρου και τις χρήσιμες υποδείξεις του.
Blog: stefanogiannis.blogspot.com
E-mail: stefanogiannis@gmail.com
