Παράγοντες συμβολής και
οι διαμορφούμενες προοπτικές
Γράφουν οι:
Καθηγητής Κωνσταντινος Ζοπουνιδης*
Ms Χρηστος Μ. Λεμονακης**
Η τρέχουσα οικονομική συγκυρία επηρεάζει, μεταξύ των άλλων, τη συνολική οικονομική δραστηριότητα στον τόπο μας με τρόπο άμεσο, δημιουργώντας συνθήκες οικονομικής ύφεσης. Παρά ταύτα, στη σημερινή πραγματικότητα τα Πιστωτικά Ιδρύματα (Π.Ι.) φανερώνουν μια αξιοσημείωτη δυνατότητα ανταπόκρισης ακόμη και στις πλέον ακραίες διαταράξεις, γεγονός που διαπιστώνεται και στην πρώτη ειδική “Έκθεση για τη Χρηματοπιστωτική Σταθερότητα”, που εξέδωσε τον περασμένο Ιούνιο η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ).
Στην έκθεση αυτή παρουσιάζεται ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα επιδεικνύει ισχυρά αντανακλαστικά και αντοχή, καθώς τα αποτελέσματα των πρόσφατων ασκήσεων προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων (stress tests) για τον ελληνικό τραπεζικό τομέα κυμαίνονται σε ικανοποιητικά επίπεδα. Τα αποτελέσματα αυτά φανερώνουν σημαντικά περιθώρια αντοχής των ελληνικών Π.Ι. σε υποθετικά δυσμενή σενάρια, που συμφωνήθηκαν από κοινού με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Δ.Ν.Τ.) και εφαρμόστηκαν επί των μεγεθών τους της 31.12.2008, έχοντας ενσωματώσει και μέρος των επιπτώσεων της κρίσης. Βεβαίως, τα αποτελέσματα δεν είναι ομοιογενή για όλα τα Π.Ι. Στοιχεία όπως η ρευστότητα, η κεφαλαιακή επάρκεια, η αύξηση του πιστωτικού κινδύνου και οι επισφάλειες των Π.Ι. μας απασχολούν ήδη και εν πολλοίς καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό το ακολουθούμενο, ανάλογα με το Π.Ι., πλάνο λειτουργίας και ανάπτυξής του. Σαφώς όμως οι δυσμενείς συνέπειες, ως επακόλουθο της οικονομικής κρίσης δεν είναι τόσο επώδυνες, όσο θα μπορούσε να εικάσει ή να υπολογίσει κάποιος εξαρχής.
Στοιχεία αντίστασης και χαρακτηριστικά της κρίσης
Είναι σε γενικές γραμμές εμφανές το γεγονός ότι η κατάσταση των ελληνικών Π.Ι. είναι καλύτερη από την εικόνα που παρουσίασαν μεγάλες τράπεζες διεθνώς, οι οποίες και διέθεταν υψηλότερη έκθεση σε χρηματοοικονομικά προϊόντα υψηλού ρίσκου από τις ελληνικές. Αναμφίβολα όμως, η διεθνής οικονομική κρίση δημιούργησε ένα νέο περιβάλλον στον τραπεζικό τομέα. Τα Π.Ι. πλέον είναι υποχρεωμένα να ακολουθήσουν μια νέα στρατηγική, εγκαταλείποντας τα δεδομένα του πρόσφατου παρελθόντος.
Τα αποτελέσματα της άσκησης προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων της ΤτΕ (stress testing), για εννέα Π.Ι. που κατέχουν ποσοστό άνω του 80% του συνολικού ενεργητικού των ελληνικών τραπεζών, κατέδειξαν τα ακόλουθα συμπεράσματα:
• η πλειοψηφία των ελληνικών Π.Ι. διατηρεί ικανοποιητική κεφαλαιακή βάση,
• η επέλευση ακραίων οικονομικών σεναρίων στα ελληνικά Π.Ι., λόγω της οικονομικής κρίσης, μπορεί να οδηγήσει μέρος αυτών σε μερική αποδυνάμωση της κεφαλαιακής τους βάσης, αλλά δεν μπορεί να κλονίσει συνολικά το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Ας ανατρέξουμε όμως στα κύρια τρέχοντα στοιχεία του τραπεζικού συστήματος, λαμβάνοντας υπόψη τα πρωτογενή μεγέθη της αγοράς, όπως καταγράφονται από στοιχεία της ΤτΕ.
Α. Επιβράδυνση χρηματοδοτήσεων σε βιομηχανία και νοικοκυριά
Ο ετήσιος ρυθμός ανόδου της συνολικής χρηματοδότησης των Π.Ι. προς το σύνολο των εγχώριων επιχειρήσεων και νοικοκυριών παρουσίασε περαιτέρω επιβράδυνση τον Μάιο του 2009 και διαμορφώθηκε σε ποσοστό 8,8%, από 10,2% τον Απρίλιο του 2009 και 15,9% τον Δεκέμβριο του 2008. Η επιβράδυνση αυτή στις χρηματοδοτήσεις έρχεται ως μια φυσιολογική αντίδραση – διόρθωση της αγοράς, που σταθμίζει πλέον τις χορηγήσεις με αυστηρότερα τραπεζικά κριτήρια από τη μια, και μειώνει τα ποσοστά πιστωτικής επέκτασης των νοικοκυριών από την άλλη, προεξοφλώντας το αρνητικό κλίμα στην κατανάλωση. Μείωση καταγράφεται και στις χρηματοδοτήσεις στη βιομηχανία, με τον ετήσιο ρυθμό πιστωτικής της επέκτασης να ανέρχεται σε 5,9% τον Μάιο 2009, ενώ τον Απρίλιο του 2009 κατέγραφε ποσοστό 9,0%.
Επιπλέον, ενώ ο βαθμός δανειακής επιβάρυνσης και το κόστος εξυπηρέτησης δανείων για τις επιχειρήσεις αυξήθηκαν κατά το έτος 2008, ενώ και η κερδοφορία τους υποχώρησε σημαντικά κατά το ίδιο έτος, εκτιμάται ότι θα υπάρξει αναστροφή του κλίματος αυτού το 2009, λόγω και της σταδιακής αποκλιμάκωσης των επιτοκίων χορηγήσεων, που ξεκίνησε ήδη από τα τέλη του 2008, ως επακόλουθο της μείωσης του κόστους του χρήματος, με αντίστοιχη πτώση των επιτοκίων κατάθεσης. Σημαντική εισροή θα προκύψει και από την εφαρμογή του ΕΣΠΑ 07 -13 στις επιχειρήσεις, προσδίδοντάς τους μοχλό υποστήριξης στις επενδυτικές τους δραστηριότητες, σε μια εποχή που δεν ευνοεί τις επενδύσεις.
Το χαρακτηριστικό που φανερώνει αναστροφή του αρνητικού κλίματος κατά την τρέχουσα περίοδο είναι η σταδιακή αύξηση των καθαρών ροών χρηματοδότησης από τα Π.Ι. στις εγχώριες επιχειρήσεις, κυρίως των κλάδων επικοινωνιών, ηλεκτρισμού, φωταερίου και μεταφορών και η σταθερή ροή στους υπόλοιπους κλάδους. Αυτό ενδεχομένως να αποτελεί και μια σημαντική είδηση για τα δεδομένα της αγοράς.
Επίσης, από στοιχεία του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (Ι.Ο.Β.Ε.), ο δείκτης οικονομικού κλίματος στην Ελλάδα τον Ιούνιο 2009 ανήλθε στις 59 μονάδες από τις 49,2 μονάδες τον μήνα Μάιο, στα υψηλότερα επίπεδα από τον Νοέμβριο του 2008. Η άνοδος αυτή καταγράφεται σε όλους τους τομείς δραστηριότητας, με εντονότερη αυτήν στον τομέα των Κατασκευών και στο Λιανικό Εμπόριο και μικρότερη στη Βιομηχανία και τις Υπηρεσίες. Παράλληλα δε καταγράφεται σημαντική βελτίωση στη ζήτηση προϊόντων και υπηρεσιών κατά το ίδιο διάστημα (Ιούνιος 2009). Όπως φαίνεται και στο Σχήμα 1, υπάρχει δρόμος ακόμη να διανυθεί για την πολυπόθητη ανάκαμψη, που προβλέπεται να παρουσιαστεί από τα μέσα του έτους 2010 και έπειτα, ανάλογα και με τον κλάδο της οικονομίας. Ήδη όμως διαφαίνονται να υπάρχουν ενδείξεις ανάκαμψης, που ευνοούν το οικονομικό κλίμα, και αναδιαμορφώνουν τη θέση των Π.Ι. στην αγορά.
Β. Ο ρόλος της ρευστότητας κεφαλαίων
Κατά τη διάρκεια που η κρίση βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, τα περισσότερα Π.Ι. αναζητούσαν εναγωνίως κεφάλαια από τη διατραπεζική αγορά, για να στηρίξουν τη λειτουργία τους και να μην αποκόψουν τις επιχειρηματικές τους γραμμές χρηματοδότησης. Σε αρκετές περιπτώσεις, μάλιστα, βρέθηκαν να πληρώνουν υψηλό τίμημα σε τόκους κεφαλαίων για την κάλυψη της απαιτούμενης για αυτά ρευστότητας. Για το λόγο αυτό, συνεχής επιδίωξη των Π.Ι. αποτελεί η διασφάλιση της επάρκειας των κεφαλαίων, της ρευστότητας και της χρηματοδότησης των φερέγγυων πελατών τους. Η μείωση των ροών χρηματοδότησης, άλλωστε, που περιγράφηκε προηγουμένως, εντοπίζεται -κατά κύριο λόγο- στην έλλειψη ρευστότητας στην αγορά και στην αδυναμία των Π.Ι. να εξεύρουν «φθηνό» χρήμα, δηλαδή νέα κεφάλαια αποταμιευτών, που στη συνέχεια να τα διαθέσουν σε δανειοδοτήσεις με ικανοποιητικό επιτοκιακό spread.
Σημειώνεται, όμως, ότι στις ημέρες μας τα επιτόκια αποταμίευσης και καταθέσεων υποχωρούν με έντονους ρυθμούς, φανερώνοντας ότι η εμπιστοσύνη στο τραπεζικό σύστημα σταδιακά επανέρχεται και τα υψηλά επιτόκια που χρησιμοποιήθηκαν ως κίνητρο για τη συγκέντρωση κεφαλαίων από τα Π.Ι. αποτελούν πλέον παρελθόν.
Επιπλέον, θετική απόκριση φαίνεται να καταγράφεται και από την εφαρμογή του νόμου ενίσχυσης της ρευστότητας της οικονομίας (Νόμος 3723 του 2008), ο οποίος εκτιμάται ότι έχει επιδράσει με τρόπο επικουρικό στην ενίσχυση της ρευστότητας των Π.Ι.
Γ. Οικονομικά στοιχεία ελληνικών Τραπεζών
Τα συγκριτικά οικονομικά στοιχεία των ελληνικών Π.Ι. (Α’ τριμήνου 2008 με Α’ τριμήνου 2009) και των ομίλων τους, περιγράφονται στον Πίνακα 1 που ακολουθεί.
Από τον Πίνακα 1 σχολιάζουμε τα πιο σημαντικά στοιχεία του συνόλου των εμπορικών τραπεζών και ομίλων, για το διάστημα από το Α’ τρίμηνο του 2008 μέχρι και το Α’ τρίμηνο του 2009. Μεταξύ των άλλων καταγράφονται τα ακόλουθα:
1. σημαντική μείωση των κερδών προ φόρων
2. υπερδιπλασιασμός των προβλέψεων για τον πιστωτικό κίνδυνο
3. μείωση των εποπτικών Ιδίων Κεφαλαίων, που συνέβαλαν στην υποχώρηση των δεικτών κεφαλαιακής επάρκειας.
4. σημαντική υποχώρηση των κερδών προς φόρων
5. σημαντική αύξηση των δανείων σε καθυστέρηση στο τέλος του Α’ τριμήνου 2009.
Η αύξηση των δανείων σε καθυστέρηση αποτελεί, σύμφωνα και με το Διοικητή της ΤτΕ κ. Γ. Προβόπουλο, ζήτημα πρωτεύουσας σημασίας για τα Π.Ι. και την οικονομία στο σύνολό της, ενώ απαιτεί εγρήγορση, λόγω και της οικονομικής δυσπραγίας της αγοράς.
Δ. Ανθεκτικές οι τιμές κατοικιών στην Ελλάδα
Είναι γνωστό ότι σε πολλές από τις δανειοδοτήσεις των Π.Ι. πέραν των ενοχικών εγγυήσεων υπάρχουν και εμπράγματες διασφαλίσεις έναντι ακινήτων ή αξιών. Στην περίπτωση των ακινήτων και ειδικότερα των κατοικιών, ένα σημαντικό στοιχείο που καταγράφεται είναι η στρατηγικής σημασίας οριακή κάμψη των τιμών των κατοικιών στην Ελλάδα, μέχρι και το πρώτο τρίμηνο του 2009. Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντιδιαστολή με τις υπερβολές που έλαβαν χώρα σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπου παρατηρήθηκαν μεγάλες αποκλίσεις κατά το ίδιο διάστημα, πτωτικές κατά κύριο λόγο, στις τιμές των κατοικιών.
Σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος (ΕΤΕ) υπολογίζεται ότι οι τιμές των κατοικιών στην Ελλάδα υπερβαίνουν τις εκτιμώμενες, με βάση τα μακροοικονομικά θεμελιώδη μεγέθη της αγοράς, κατά περίπου 10%. Η υπέρβαση αυτή είναι από τις χαμηλότερες από το Μέσο Όρο της Ευρωζώνης, με εξαίρεση την αγορά της Γερμανίας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ). Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο για τα ελληνικά Π.Ι., καθόσον οι αξίες των εμπράγματων διασφαλίσεων σε ακίνητα, που έχουν ληφθεί ως εγγυήσεις δανειοδοτήσεων, παραμένουν ισχυρές, καθώς διατηρούνται στα ίδια περίπου επίπεδα με αυτές του 2008.
Η απόκλιση που συντελέστηκε στη χώρα μας κατά τα έτη 2006 και 2007, που έδωσε άνοδο στις τιμές των ακινήτων, ήταν απόρροια μιας περιόδου ευφορίας για την ανθεκτικότητα της ζήτησης, η οποία όμως αποτελεί παρελθόν.
Συμπερασματικά
Η διαπίστωση μερικών από τα στελέχη των Π.Ι. πως η οικονομική ανάκαμψη μπορεί να είναι και πρόσκαιρη, δεδομένων των συνεχιζόμενων προβλημάτων μέρους του τραπεζικού τομέα, έχει στοιχεία υπέρ και κατά, ανάλογα με τον τρόπο αντιμετώπισης της κρίσης, για κάθε Π.Ι. ξεχωριστά. Το βέβαιο είναι ότι τα ελληνικά Π.Ι., στο σύνολό τους, επιδεικνύουν ισχυρά αντανακλαστικά επιτυχούς προσαρμογής τους στην κρίση.
Το κλειδί για την ανάκαμψη βρίσκεται σε αυτά τα ίδια και στις υιοθετούμενες, στο εξής, πολιτικές τους. Σε κάθε περίπτωση, στις περιπτώσεις που υφίστανται απαιτήσεις των Π.Ι. που χαρακτηρίζονται ως ανεπίδεκτες προς είσπραξη, οφείλουν να εμφανίζονται ως ζημίες στους ισολογισμούς τους, και να προσπαθούν να περιορίζουν περαιτέρω τα μη αποδοτικά στοιχεία του ενεργητικού τους. Επιπλέον, τα ανταγωνιστικά Π.Ι. οφείλουν να περιορίζουν το λειτουργικό τους κόστος και να τονώσουν την κεφαλαιουχική τους βάση, για να διαθέτουν επαρκή ρευστότητα.
Γενικά, τα Π.Ι. οφείλουν να προετοιμάσουν στρατηγικά το μέλλον τους, σε ένα ολοένα και πιο ανταγωνιστικό περιβάλλον, στο οποίο θα ασκούνται συνεχείς και έντονες πιέσεις για συνενώσεις τραπεζών και δημιουργία ευρύτερων τραπεζικών ομίλων.
* Διευθυντής του Εργαστηρίου Συστημάτων Χρηματοοικονομικής Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης.
**Υποψήφιος Διδάκτορας, μέλος του Εργαστηρίου Συστημάτων Χρηματοοικονομικής
Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης
