«Στο µπόι σου παίρνει µέτρο η ανθρωπιά και η τέχνη.
Μες στη φωνή σου ο λαός βρίσκει την πιο σωστή φωνή του».
Τα παραπάνω ειπώθηκαν από τον Γιάννη Ρίτσο στην Αίθουσα Συνεδρίων του ΚΚΕ το 1981, στη µεγάλη εκδήλωση που διοργάνωσε το Κόµµα για να τιµήσει τα 50χρονα του Μ. Κατράκη στο θέατρο. Και ο Μ. Κατράκης δήλωνε συγκινηµένος, «δεν είµαι απλά στρατευµένος. Είµαι έτοιµος για όλα»… Άλλωστε, για τον µεγάλο µας ηθοποιό η ζωή του άρχισε από τότε που µπήκε στο Κόµµα.
«Ταξίδι στα Κύθηρα». «Ηταν ένας πολύ δύσκολος ρόλος, εγώ όµως δεν βρήκα καµιά δυσκολία. Τον ήξερα πες από προσωπικές εµπειρίες…», ανέφερε χαρακτηριστικά για την ταινία του Θ. Αγγελόπουλου
39 χρόνια συµπληρώθηκαν φέτος τον Σεπτέµβρη από το χαµό του και όµως δεν σβήνει από τη µνήµη µας. Εξακολουθεί να προσφέρει δύναµη και έµπνευση, ένα ολοζώντανο υπόδειγµα στρατευµένου καλλιτέχνη, συνεπούς κοµµουνιστή.
Το µεγαλείο του Μ. Κατράκη βρίσκεται πέρα από τη θεατρική αλήθεια που δίδασκε στη σκηνή. Ποιούσε ήθος όχι µόνο πάνω στη σκηνή, αλλά στην ίδια τη ζωή, από την αρχή µέχρι και το τέλος, σε όλες τις καµπές της. Και αυτό είναι που τον καθιστά ξεχωριστό µέχρι και σήµερα.
Σίγουρα, ως ηθοποιός διέθετε σπουδαία φυσικά χαρίσµατα, παράστηµα και φωνή, αλλά και πλούσιο συναίσθηµα, εργατικότητα και ανθρωπιά. Κατάφερε και απέκτησε µια δική του µέθοδο, τόσο στη διαδικασία της ανάλυσης του έργου, όσο και στη σύνθεση, στην παρουσίαση κάθε ρόλου στη σκηνή.
Για τον Κατράκη το θέατρο δεν ήταν απλά ένα επάγγελµα,«αλλά ένα κοινωνικό λειτούργηµα, ένα λαϊκό πανεπιστήµιο. Σε αυτό δεν µαθαίνουν µόνο όσοι έρχονται να το παρακολουθήσουν, αλλά και οι ηθοποιοί. Εκεί πάνω στο σανίδι, πίσω από τη σκηνή, µαθαίνεις να είσαι ηθοποιός. Εκεί πάνω συντελείται ο καθηµερινός σου αγώνας, εκεί δίνεις τις εξετάσεις σου. Εκεί συµπυκνώνεται το πάθος σου για το θέατρο, η ανησυχία σου, το µεράκι σου…».
Οµως, πέρα από το αδιαµφισβήτητο ταλέντο που διέθετε, η καλλιτεχνική διαδροµή του µας προσφέρει και µια ακόµα υπόµνηση: Η στράτευση των καλλιτεχνών στο πλευρό των καταπιεσµένων όχι µόνο δεν είναι ανασταλτικός παράγοντας για την καλλιτεχνική δηµιουργία τους, αλλά αντίθετα είναι αυτή που τους βοηθά να την εξελίξουν. «Από τη ζωοδότρα πηγή αυτού του λαού παίρνουµε εµείς οι καλλιτέχνες το υλικό που το κάνουµε λόγο, εικόνα, ποίηση, µουσική, θέατρο κι ό,τι άλλο βοηθά στην καλυτέρευση του νου και της ψυχής».
Η αρχή…
Ο Μ. Κατράκης γεννήθηκε το 1908 στο Καστέλι της Κρήτης. Παιδί ακόµα ήρθε στην Αθήνα. Στην αρχή ήθελε να γίνει ναυτικός. «Οχι δεν είχα καµιά σχέση µε το θέατρο. Εγώ ονειρευόµουν ταξίδια, θάλασσα, φυγή. Ηθελα να τη σπουδάσω τη θάλασσα…». Ο Καραγκιόζης, όπως «και σε όλα τα 15χρονα παιδιά της εποχής του µεσοπολέµου, στις γειτονιές της Αθήνας», του ανοίγει τη φαντασία και αποφασίζει να παίξει τον Καραγκιόζη «µε αληθινά πρόσωπα, που θα είµαστε εµείς». Πρωτοείδε θέατρο από µια τρύπα του αντίσκηνου σε παράσταση του Θιάσου της Κυβέλης. Το 1928 συµµετέχει στον Θίασο Νέων. Τον ίδιο χειµώνα συµµετέχει στον Θίασο της Κοτοπούλη παίζοντας τον «Ερωτόκριτο».
Προσλαµβάνεται στο νεοσύστατο Εθνικό Θέατρο το 1931. Εφυγε το 1933 και, όπως είχε δηλώσει χρόνια αργότερα, «οι κρατούντες ηθοποιοί είχαν πολλή δύναµη. Μπορούσαν να εξουδετερώσουν έναν «επικίνδυνο» ηθοποιό». Ξαναγύρισε το 1935 µε µειωµένο µισθό.
Οι κριτικοί αναγνωρίζουν από τις αρχές κιόλας το ταλέντο του.
Το ΕΑΜ Θεάτρου και το ΣΕΗ στην Κατοχή
Ο Ιταλοελληνικός Πόλεµος τον βρίσκει στο µέτωπο. Στη διάρκεια της Κατοχής παλεύει µέσα από τις γραµµές του ΕΑΜ Θεάτρου, ενώ ήταν και Γραµµατέας του Σωµατείου Ελλήνων Ηθοποιών. Οι ηθοποιοί µε τον δικό τους τρόπο συµµετέχουν στις µέρες των µεγάλων διαδηλώσεων, των απεργιών και των εκτελέσεων: Κλείνουν τα θέατρα. «Η απεργία των ηθοποιών τούς «έκαιγε». ∆εν µπορείτε να φανταστείτε µε τι πάθος αντιµετώπιζαν αυτές τις κινητοποιήσεις».
Ξεχωριστή ήταν η συµβολή του Μ. Κατράκη και γενικότερα του αγωνιστικού ΣΕΗ για την ίδρυση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Να πώς το περιγράφει ο ίδιος: «Είχαµε µάθει ότι ετοιµάζονταν να φέρουν και να εγκαταστήσουν ένα βουλγάρικο θίασο στην πόλη και σπεύσαµε ένα κλιµάκιο από το Εθνικό και ιδρύσαµε το ΚΘΒΕ».
Ο Μ. Κατράκης, µάλιστα, προετοίµασε και τη γιορτή για την υποδοχή του ΕΛΑΣ, όταν απελευθέρωσε την πόλη της Θεσσαλονίκης.
Η εξορία και η αλύγιστη στάση του
Μετά την Απελευθέρωση ακολουθεί και αυτός τον δρόµο των χιλιάδων κοµµουνιστών και αγωνιστών. 4 χρόνια στην εξορία. Ικαρία, Μακρόνησος και Αη Στράτης. Οµως, ακόµα και σε αυτές τις πολύ δύσκολες συνθήκες δεν υποχωρεί. Η αλύγιστη στάση του, η συντροφική βοήθεια στους συγκρατούµενούς του, η ανυποχώρητη στάση του απέναντι στους βασανιστές του έχουν µείνει στο µυαλό όλων όσοι βρέθηκαν µαζί του.
Ανέφερε χαρακτηριστικά ο Γ. Ρίτσος για το Μακρονήσι: «Οταν από το πολιτικό στρατόπεδο µεταφερόµαστε στο στρατιωτικό κι άδειαζαν µέρα µε τη µέρα τα αντίσκηνα των 12 κλωβών… κι η κατήφεια, η απελπισία και η βουβή οργή σκοτείνιαζαν τον ορίζοντα, κι οι τροµερές διαδόσεις έδιναν κι έπαιρναν… Ο Κατράκης αυτές τις ώρες, απτόητος, χαµογελαστός, να τρέχει εδώ κι εκεί, να περιποιείται κάποιον άρρωστο, να ψήνει κανά καφεδάκι σε κάποιον κουρασµένο, να δίνει θάρρος στους βαρύθυµους «γεια σας παιδιά, κουράγιο, θα τα βγάλουµε πέρα»…».
Στον Αη Στράτη, οι εξόριστοι καταφέρνουν και ανεβάζουν θέατρο. Η συµβολή του Κατράκη, του Ρίτσου, του Τζαβαλά Καρούσου, του Χρίστου ∆αγκλή, του Λουντέµη και άλλων είναι ιδιαίτερα σηµαντική. Ο Κατράκης συµµετέχει στο ανέβασµα της «Βαβυλωνίας» του Βυζάντιου και στους «Πέρσες» του Αισχύλου. Θυµάται ο εικαστικός Γιώργος Φαρσακίδης για το ανέβασµα των «Περσών»: «Τελικά ήρθε η µέρα που περιµέναµε και πραγµατικά στάθηκε συγκλονιστική η παράσταση. Αυτή ήταν και η πρώτη επαφή όλων µας (µε λίγες εξαιρέσεις) µε το θέατρο και τη µεγάλη τέχνη των τραγικών µας. Κι όταν περπατώντας όρµησε στη σκηνή, σαν εξάγγελος, ο Κατράκης µε τον κουρελιασµένο του χιτώνα και πέφτοντας έµπηξε τα νύχια του στο έδαφος, για να αναγγείλει τις συµφορές των Περσών, σκίρτησε απ’ άκρη σ’ άκρη το θέατρο…».
Για τον Μ. Κατράκη, πάλι στην εξορία «τα πράγµατα ξεκαθάρισαν µέσα µου… Είδα έναν άλλο κόσµο».
Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο: Σταθµός στην καλλιτεχνική πορεία του Κατράκη και στην ίδια την εξέλιξη του θεάτρου
Στην εξορία όµως µπήκαν και τα… θεµέλια του Ελληνικού Λαϊκού Θεάτρου (ΕΛΘ).
«Με τριβέλιζε πάντα η ιδέα ενός Λαϊκού Θεάτρου… Στην περίοδο της εξορίας, όπου ο άνθρωπος αποµονώνεται και µένει µε τον εαυτό του πάµπολλες ώρες, δεν παύει να σχεδιάζει, αλλά ακόµα και να κρίνει και να κρίνεται. Τότε λοιπόν, κάνοντας αυτές τις σκέψεις και διαβάζοντας κυρίως δηµοτική ποίηση και γενικότερα κοµµάτια βγαλµένα από την ελληνική πραγµατικότητα… έβαλα, αν θέλετε, τα θεµέλια του ΕΛΘ».
Τελικά, το ΕΛΘ ιδρύθηκε το 1955. Οσον αφορά τους σκοπούς του, αντιγράφουµε αυτά που σηµειώνονταν σε πρόγραµµα παράστασης του 1958: «Πρώτος σκοπός η ανάδειξη και προβολή της εγχώριας δραµατικής παραγωγής. ∆εύτερος, η συγκέντρωση των πιο αξιόλογων δυνάµεων στο θίασο. Τρίτο, η ποιοτική ανύψωση της θεατρικής τέχνης. Και τέταρτος, προσιτό για το µεγάλο κοινό εισιτήριο».
Στο ρεπερτόριό του εκτός από ηθογραφικά έργα, όπως «Ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας», «Γκόλφω», περιλαµβάνονταν και έργα µε προοδευτικό, κοινωνικό περιεχόµενο. «Ο Καραϊσκάκης» του Φωτιάδη, «Φουέντε Οβεχούνα» του Λόπε ντε Βέγκα, «Ιούλιος Καίσαρας» του Σαίξπηρ, «Καπετάν Μιχάλης» του Καζαντζάκη και πολλά άλλα.
Ο Μ. Κατράκης είναι σαφής. Γι’ αυτόν ο όρος λαϊκό «δε σηµαίνει κάτι το φτηνό, το εκχυδαϊσµένο, το απλουστευµένο, το πρόχειρο». Αντίθετα: «Οταν λέω ότι ο κόσµος πρέπει να καταλαβαίνει, δεν σηµαίνει ότι του δίνεις κάτι το ευτελές. Αντίθετα, το θέατρο πρέπει να λειτουργεί σαν ένα σχολείο κι όχι σαν ψυχαγωγία γελαστική. Το θέατρο πετυχαίνει το σκοπό του, όταν φεύγοντας απ’ αυτό έχεις αποκοµίσει κάποια συµπεράσµατα…».
Το ΕΛΘ αποτέλεσε και το µεγάλο του παράπονο. ∆εν γνώρισε ποτέ καµιά στήριξη από την επίσηµη πολιτεία, ενώ το 1967 η χούντα εκδιώχνει το ΕΛΘ από το θέατρο του Αλσους στο Πεδίον του Αρεως. Αλλά ούτε και στη µεταπολίτευση ξαναβρήκε τον φυσικό του χώρο. Συνέχισε όµως και µέχρι το τέλος της ζωής του να το παλεύει. Αξιοσηµείωτη είναι η τελευταία του παράσταση «Ντα», που παιζόταν για τρεις συνεχόµενες χρονιές από το ΕΛΘ.
Γράµµα σε νέο ηθοποιό
Κλείνουµε τούτο το µικρό αφιέρωµα µε το «Γράµµα σε νέο ηθοποιό», που έγραψε ο Κατράκης λίγο πριν φύγει από τη ζωή:
«Νέε µου. Μια τέχνη που κλείνει µέσα της και τις εφτά τέχνες µαζί, που έχει στόχο: την αιώνια πάλη του ανθρώπου µε τα πεπρωµένα του, είναι µια λειτουργία στενά δεµένη µε τη ζωή και τη µαγεία της…
Κι εσύ ο υπηρέτης τούτης της µαγικής τέχνης πρέπει να έχεις γνήσια φωνή, τέλεια εξαφάνιση του εγώ σου».
*Ο Σπύρος ∆αράκης είναι πρόεδρος Μαρτυρικής Μαλαθύρου,
π. ∆ήµαρχος Μηθύµνης
