Audiatur et
altera pars*
Γράφει ο Δρ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ*
Για το όνομα του πυρπολητή του Αρκαδίου πολλά λέγονται. Συμβαίνει και εδώ ό,τι συνέβαινε στην αρχαιότητα με τις πόλεις, που κάθε μια θεωρούσε τον Ομηρο δικό της. Στην προκείμενη περίπτωση το πρόβλημα είναι αν πυρπολητής ήταν ο Ρεθεμνιώτης Γιαμπουδάκης ή κάποιος άλλος.
Για το θέμα έχω γράψει μια εκτενή μελέτη στο περιοδικό “Πνευματικά Χανιά” το 1997. Επειδή το θέμα εξακολουθεί να υπάρχει γράφω και πάλι λίγα λόγια για τους σημερινούς αναγνώστες των “Χ.Ν.”.
Πρέπει να σημειώσω, ότι το πρόβλημα με απασχόλησε για πρώτη φορά προ 20ετίας, όταν είχε γίνει θόρυβος για το πρόσωπο του Πυρπολητή. Επαναλαμβάνω σήμερα μερικά σημεία του δημοσιεύματός μου στα “Πνευματικά Χανιά”, ως συμβολή στη συζήτηση γύρω από το πρόβλημα.
Θεωρώ εύνοια της τύχης ότι βρήκα το φάκελο του Foreign Office, που ασχολείται με το γεγονός αυτό. Η όλη αλληλογραφία η σχετική με την επανάσταση του 1866, υπάρχει στον τόμο “Αλληλογραφία αναφερομένη στις ταραχές της Κρήτης 1866-69”. Η αλληλογραφία αυτή παρουσιάσθηκε στη Βουλή των Κοινοτήτων και τυπώθηκε στο Λονδίνο από τον εκδοτικό Οίκο Harrison. Αναζήτησα τη σχετική με την ανατίναξη του Αρκαδίου δέσμη εγγράφων και βρήκα πως ο Βρετανός Πρόξενος των Χανίων C. H. Dickson απέστειλε στο Λόρδο Stanley, Βρετανό Υπουργό των Εξωτερικών, εκτενή αναφορά με ημερομηνία 13/26 Νοεμβρίου, πέντε μέρες δηλ. μετά το Ολοκαύτωμα. Η αναφορά του Προξένου, σε δική μου μετάφραση έχει ως εξής “Κύριέ μου, Ενα σώμα από 2000 περίπου, που κατάγονταν από τις περιοχές Αγίου Βασιλείου και Ασωμάτων και άλλες γειτονικές περιοχές του Νομού Ρεθύμνης, επειδή αρνούνταν να υπακούσουν στην εντολή του Αυτοκρατορικού Διοικητή να παραδοθούν, αποφάσισαν να αντισταθούν στο Μοναστήρι του Αρκαδίου, που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του όρους Ιδη και είναι από κάθε άποψη μια ισχυρή θέση. Εδώ είχαν οχυρωθεί και μερικοί ΄Ελληνες εθελοντές, συμπεριλαμβανομένου και του Κορωναίου. Στις 3/20 Νοεμβρίου, 5000 περίπου Τουρκοαιγύπτιοι -τακτικός στρατός- και 2000 Κρήτες Βασιβουτζούκοι, με την ηγεσία των Αλ Ριζά και Ισμαήλ Πασά, σε δύο φάλαγγες, ξεκίνησαν από την Επισκοπή, για να επιτεθούν κατά του Μοναστηριού. To επόμενο πρωί ο Μουσταφάς Πασάς προχώρησε, επίσης, και η επίθεση άρχισε. Μετά την εξουδετέρωση και κατεδάφιση ενός οχυρωμένου πύργου, που βρισκόταν μπροστά στο Μοναστήρι, από τις πολεμίστρες του οποίου οι αμυνόμενοι έριχναν πυκνές βολές, έγινε ρήγμα στο κύριο τείχος του κτηρίου. Αμέσως ακολούθησε σφοδρή επίθεση των επιτιθεμένων. Οι εχθρικές δυνάμεις εισήλθαν στην αυλή του Μοναστηριού. Τότε ο ηγούμενος (επισήμανση δική μου) έθεσε πυρ στους υπονόμους της πυρίτιδας με άμεση συνέπεια την έκρηξη όλης της ιερής περιοχής, αλλά ευτυχώς μόνο δυο από τους υπονόμους που υπήρχαν στο Μοναστήρι αυτό εξερράγησαν. Συνέπεια της έκρηξης ήταν ο πανικός των στρατευμάτων, τα οποία όμως γρήγορα ανασυντάχθηκαν με την προσωπική παρέμβαση του Μουσταφά Πασά. Οι απώλειες των επαναστατών ήταν 400 νεκροί και τραυματίες. Πολλοί απ’ αυτούς και αρκετοί Τούρκοι καταπλακώθηκαν από τα ερείπια, που προξένησε η έκρηξη των δυο υπονόμων. Οι τουρκικές απώλειες ανέρχονται σε 250. Εκατό εξήντα τραυματίες διακομίσθηκαν από το Ρέθυμνο προχθές με το ατμόπλοιo “Numachi Tidjare”.
Στις 3/16 Δεκεμβρίου 1866 ο Dikson στέλνει στο Stanley αναφορά του Βρετανού Υποπροξένου Ρεθύμνου Γεωργίου Καλοκαιρινού, στην οποία δίνονται περισσότερες λεπτομέρειες των γεγονότων. Η αναφορά αυτή του υποπροξένου έχει ημερομηνία 14/26 Νοεμβρίου 1866, έχει συνταχθεί δηλ. πέντε ημέρες μετά την ανατίναξη. Δίνομε στη συνέχεια απόσπασμα της έκθεσης αυτής… “Στις 6 Νοεμβρίου ο Μουσταφά Πασάς έφθασε με 5000 έως 6000 στρατό… Οταν ρίφθηκαν περίπου 1000 βολές, το τείχος του Μοναστηριού δεν άντεξε και σημειώθηκε ρήγμα, που έγινε η πύλη, για να μπουν οι Τούρκοι στο Μοναστήρι. Οι Χριστιανοί σκότωσαν όσους μπορούσαν περισσότερους Τούρκους. …Αμέσως μπήκε φωτιά στους υπονόμους, που είχε ως συνέπεια να ανατιναχθεί το περισσότερο μέρος το Μοναστηριού”. Ο υποπρόξενος, ενώ αναγράφει πλείστες όσες λεπτομέρειες δεν αναφέρει όνομα πυρπολητή.
Στα αρχεία του Foreign Office, υπάρχουν λίγα ακόμα στοιχεία που αναφέρονται στο Αρκάδι. Ο Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα Erskine σε αναφορά του στον Stanley, με ημερομηνία 29 Νοεμβρ./11 Δεκεμβρίου υπέβαλε επιστολή του Γάλλου εθελοντή Ιουλίου Ανέμου, που υπηρετούσε στο στρατηγείο του Κορωναίου. Ο εθελοντής ανάμεσα στα άλλα γράφει: “Οι Κανδιώτες (επισήμανση δική μου) έβαλαν πυρ στον υπόνομο της πυρίτιδας, ύστερα από διήμερη μάχη”. Το τελευταίο σχετικό έγγραφο του Foreign Office που αναφέρεται στο Αρκάδι είναι η αναφορά του Dikson στον Stanley. O Πρόξενος γράφει “Ζήτησα από το Διοικητή Rym να ζητήσει πληροφορίες για την κατάσταση των 45 χριστιανών αιχμαλώτων που συνελήφθηκαν στο Αρκάδι και κρατούνται στις φυλακές Ρεθύμνου”.
Τα βρετανικά έγγραφα δε δίνουν περισσότερες πληροφορίες για τον πυρπολητή. Αναζήτησα λοιπόν πηγές εκτός του διπλωματικού φακέλου. Οι πηγές αυτές είναι επιστολές σύγχρονων προς τα γεγονότα προσώπων, δηλώσεις σε συνελεύσεις και περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων. Ολα τα στοιχεία αυτά τα βρήκα στη Γεννάδειο βιβλιοθήκη.
1. Επιστολή γέροντος αρματολού της ΄Ιδης.
“Εν Κρήτη τη 5η Δεκεμβρίου 1866
Εσπευσα δρομέως προς το πυρίκαυστον Αρκάδιον… Είδον τον αιμοβόρον Μουσταφά φεύγοντα την του Αρκαδίου πυράν… Είδον τον περικαλλή ναόν σωρόν ερειπίων όλως πυρποληθέντα. Ηκουσα υπό του μόνου διασωθέντος μοναχού ότι οι εγκλεισθέντες, αφού επί δυο ημέρας ηρωικώς απέκρουσαν τον θηριώδη στρατόν και προελόντες ένδοξον θάνατον ατίμου αιχμαλωσίας, έθεσαν εκουσίως πυρ τη πυριτιδαποθήκη ανατιναχθέντες…” Ο επιστολογράφος δεν αναγράφει όνομα πυρπολητή, ενώ δίνει ανατριχιαστικές λεπτομέρεις της μάχης.
2. Ο λόγος του Αμερικανού φιλέλληνα Κ. Ουδένδη Φιλιππησίου σε συνέλευση στη Βοστώνη, που διοργάνωσε ο μέγας Αμερικανός φιλέλληνας γιατρός Samuel Gridley How, για να ενισχύσει ηθικώς και υλικώς τον πατριωτικό αγώνα των Ελλήνων. Ανάμεσα στα άλλα ο Κ. Ουδενδης είπε: “Εκ της προσφάτου μοναστηριακής μάχης, 600 Κρήτες κεκλεισμένοι εντός των τειχών Μονής, πολιορκούντο νομίζω υπό δεκάκισχιλίων Τούρκων. Συμβάντος ρήγματος εις το εξώτερον τείχος, η μάχη εγένετο εκ του συστάδην. Οτε δε επήλθε η κρίσιμος ώρα της αποφάσεως θανάτου ή υποταγής, έβαλαν πύρ εις την πυριτιδαποθήκην και απήλθον εις τας ουρανίους μονάς”. Ολόκληρη η ομιλία εκδόθηκε στην Αθήνα, σε ελληνική μετάφραση το 1867. Στην ομιλία δεν αναφέρεται όνομα πυρπολητή.
3. Πληροφορίες αγνώστου Αγγλου διαμένοντος στην Κρήτη.
“Ο Ελλην αρχηγός και ο μαχόμενος Ηγούμενος εφονεύθησαν. Επεσαν πολλοί εκ των αγωνιζομένων. Ουδεμία έμενε σωτηρίας ελπίς, ότε αίφνης ιερεύς τις (επισήμανση δική μου) έβαλεν πυρ εις την πυριτιδαποθήκην. Η έκρηξις ανατίναξεν άπαντας τους εν τη Μονή”.
4. Πληροφορίες του Ιλαρίωνα Σκίνερ (1867).“Τότε χείρ ηρωϊκή έθηκε δαυλόν εν τη αποθήκη της πυρίτιδος… Συναντήσαμεν τον πλήρους ζωής ιερέα, όστις διέφυγεν εκ του Αρκαδίου. ΩΩς έλεγεν ο ιερεύς εκείνος, είχε ειδεί τον επιστάτην του Μοναστηρίου, (επισήμανση δική μου) να θέτει πυρ εις την πυριτιδαποθήκην“.
5. Η φωνή του ΄Ελληνα στρατιώτη Ζανιέτου Δεμέζου. Βουκουρέστι 1867:
“Ηξεραν εκείνοι εκατόν προς μυρίους αντιπαρατασσόμενοι να ανατιναχθώσιν εις τα ύψη του ουρανού…”. Και στην αφήγηση αυτή δε γίνεται λόγος για το όνομα του πυρπολητή.
6. Η αφήγηση της Χαρίκλειας Δασκαλάκη που έζησε από κοντά την τραγωδία. Εφημερίδα “ΑΙΩΝ” 2 Μαρτίου 1867.
“Ερχονται μανιώδεις και αφρίζοντες οι Τούρκοι, εισχωρούν δια της μεγάλης θύρας ελευθέρως… Ο Φρούραρχος διερχόμενος ίνα έλθη εντός της Εκκλησίας, ίνα ο ίδιος βάλη το πυρ, ως εφώναζε από τας επάλξεις… Αι γυναίκες ακούσασαι ότι πορεύεται να βάλη πυρ εις την πυριτιδαποθήκην διαρρύγνυνται εις κλάμματα και αλλαλαγμούς… είχον φράξει τους εις κελλίον, εις ήτο ο Φρούραρχος. Εκείνην την στιγμήν κρατήρ εξερράγη μέγας και ο ουρανός επληρώθη πτωμάτων. Ο Ντελή Δράκος είχε τελειώσει την ένδοξον απόφασιν των μαχητών της πίστεως και της πατρίδος”.
Δεν θέλω να λάβω μέρος στη διαμάχη τη σχετική με το όνομα του πυρπολητή, αλλά πάντα πρέπει να υπάρχει και ο αντίλογος και να ακούεται και το άλλο μέρος. Audiatur et altera pars, όπως έλεγαν οι Λατίνοι και επιτάσσει το Δίκαιον.
Ευρεία μελέτη μου για το παραπάνω θέμα έχει δημοσιευθεί το 1997, στο περιοδικό “Πνευματικά Χανιά”, που εκδίδεται στα Χανιά από τον ομώνυμο σύλλογο επιστημόνων.
