∆ιανύουµε µία περίοδο στην οποία ευρέως γίνεται λόγος για την περιβόητη «σύγκρουση των πολιτισµών» στον σύγχρονο κόσµο. Στις µέρες µας οι όροι έχουν αντιστραφεί, και εκείνος που κάποτε βρίσκονταν στην θέση του αδύνατου, δηλαδή ο ∆υτικός κόσµος, βρίσκεται πλέον στην θέση του δυνατού, σε αντίθεση µε την «άλλη πλευρά» που δεν βρίσκεται και στην πλεονεκτικότερη θέση.
Η νίκη του ενωµένου στόλου των συµµαχικών δυνάµεων απέναντι στην οθωµανική αυτοκρατορία στα ανοικτά της Ναυπάκτου τον Οκτώβριο του 1571, είχε για την συγκεκριµένη εποχή ένα διαφορετικό νόηµα. Αποτέλεσε ένα νέο ορόσηµο για την αυτοπεποίθηση του χριστιανικού κόσµου του οποίου το ηθικό είχε καµφθεί θανάσιµα απέναντι στην οθωµανική υπεροχή και επέκταση. Ο ιµπεριαλισµός είναι πάντοτε ίδιος απλά αλλάζει θέσεις.
Τον 11ο και 12ο αιώνα την µέχρι τότε βυζαντινή Μ. Ασία κατέκλυσαν εξισλαµισµένοι από τον προηγούµενο αιώνα τούρκοι, Σελτζούκοι και Τουρκοµάνοι. Ιδρύουν ηµιαυτόνοµα εµιράτα και πετυχαίνουν την πρώτη νίκη επί των βυζαντινών το 1302. Μια σειρά εδαφικών κατακτήσεων τους επιτρέπει στην διάρκεια του 14ου-16ου αιώνα να συγκροτήσουν ένα εκτεταµένο ισλαµικό κράτος, την οθωµανική αυτοκρατορία. Ο Σουλεϊµάν ο Α’ (1520-1566) συγκέντρωσε κατά την βασιλεία του διπλάσια εισοδήµατα από τον σύγχρονό του αυτοκράτορα Κάρολο Ε. Η τούρκικη αυτοκρατορία έχει κυκλώσει την µεσόγειο µ’έναν πολύ επικίνδυνο στόλο. Η Βενετία και η Γένοβα, εµπορικές δυνάµεις της εποχής, αρχίζουν να συνάπτουν συµφωνίες µαζί της και αποφεύγουν να παίρνουν µέρος σε ευρωπαϊκές συµµαχίες εναντίον της. Οι δόγηδες µάλιστα κάθε πρωί ξυπνούν µε τον φόβο ότι ο κόκορας – σύµβολο της Γαληνότατης ∆ηµοκρατίας της Βενετίας- θα λαλήσει στα τούρκικα! Η πτώση του σηµαντικότερου λιµανιού της Ανατολής, της Κωνσταντινούπολης το 1453 εντείνει ακόµα περισσότερο τις ανησυχίες. Οι Οθωµανοί απέκτησαν ναυτικές βάσεις στο Σουέζ και την Ερυθρά Θάλασσα και το 1522 κατέλαβαν την Ρόδο από τους Ιωαννίτες Ιππότες.
Στην υπηρεσία τους εντάσσεται ο Χαϊρεντίν Μπαρµπαρόσσα ο οποίος στην διάρκεια του βενετοτουρκικού πολέµου λεηλατεί την Κέρκυρα, ερηµώνει τα Κύθηρα, καταλαµβάνει την Αίγινα και πολλά από τα νησιά του Αιγαίου, το Ναύπλιο, την Μονεµβασιά και τις κτήσεις στην ∆αλµατία, ενώ κρατάει ακόµα την Κρήτη, την Κύπρο, την Τήνο, τα νησιά του Ιονίου και την Ηπειρο την Πάργα και το Βουθρωτό.
Η Γαλλία αναδεικνύεται σε προνοµιακό εταίρο της οθωµανικής αυτοκρατορίας, ενώ οι Ιωαννίτες Ιππότες χάνουν την Τρίπολη της Αφρικής και οι Γενουάτες την Χίο που πέφτει στα χέρια των Τούρκων. Αλλά και οι Ισπανοί αρχίζουν να αναπτύσσουν τον στόλο τους προκειµένου να αντιµετωπίσουν τον οθωµανικό κίνδυνο. Από την διάνοιξη νέων εµπορικών δρόµων από τους Άγγλους πλήττονται τα έσοδα των Τούρκων ενώ νέοι πρόσοδοι προκύπτουν για την Ευρώπη από το αποικιακό εµπόριο και την εισροή πολύτιµων µετάλλων. Η οικονοµική ισορροπία ανάµεσα στην ∆ύση και την Ανατολή παλαντζάρει.
Η Κύπρος ήταν το προκεχωρηµένο φυλάκιο για την Βενετία και η θέση της ήταν στρατηγικής σηµασίας για την συγκρότηση αποικιακού κράτους στο Levante. Οι Οθωµανοί ζητούν την χωρίς όρους παραχώρησή της και οι χριστιανοί συγκεντρώνουν στόλο στην Κρήτη. Χωρίς αποτέλεσµα ωστόσο αφού πέφτει η Αµµόχωστος και αυτό αποτέλεσε ένα δυνατό χαστούκι για την Βενετία και τον παπισµό.
Στόχος του Πάπα Πίου του Ε’ ο οποίος προβληµατιζόταν από την οθωµανική επέκταση ήταν η συγκρότηση µιας χριστιανικής ένωσης των κρατών της Ευρώπης µε κοινή δράση και εργάστηκε υποµονετικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Πρώτα πρώτα προσπάθησε να πετύχει την συνεργασία Βενετίας- Ισπανίας. Αλλά από την µια µεριά στην Βενετία υπήρχε έντονος προβληµατισµός σε σχέση µε τις αποικίες στο Levante (Ανατολική Μεσόγειο) και από την άλλη η Ισπανία µε τους Μαυριτανούς που ήταν αραβικής καταγωγής υποτελείς του Σουλτάνου ανησυχούσε για τις κτήσεις της στην Β. Αφρική. Στόχος του Πάπα ήταν να καταβληθεί η δύναµη των Οθωµανών µε την ανάκτηση του ελέγχου της κεντρικής Μεσογείου, µε στόχο ν’ αποκοπεί η Τουρκία από τις αφρικανικές επαρχίες και αυτές που διέθετε στην Ευρώπη και την Ασία και να δεχτεί έτσι ένα δυνατό χτύπηµα διαµελισµού.
Στις 25 Μαΐου 1571 συγκροτείται εντέλει η Ιερή Συµµαχία η Sacra Liga Antiturca από την Βενετία την Ισπανία και τον Πάπα που αφορούσε αµυντικές και επιθετικές ενέργειες εναντίον των Οθωµανών και των Μαυριτανών υποτελών του Σουλτάνου κατά µήκος των βορειοαφρικανικών ακτών.
Η Γαλλία και η Πολωνία θα εξόπλιζαν 200 γαλέρες, 100 µεταφορικά πλοία και θα συγκροτούσαν µια στρατιά από 50.000 πεζούς και 4.500 ιππείς. Κάτω από το κοινό λάβαρο της Συµµαχίας κάθε χρόνο θα επιχειρούσαν µια εαρινή εκστρατεία εναντίον ενός στόχου που έκριναν κάθε φορά πιο ουσιώδη, ενώ κάθε φθινόπωρο θα κατέστρωναν στην Ρώµη τα σχέδια δράσης της επόµενης χρονιάς.
Οι σύµµαχοι αποφασίζουν να µην µείνουν άπρακτοι το καλοκαίρι που ακολούθησε, έτσι ο συµµαχικός στόλος (Βενετίας, Ισπανίας, Πάπα, Σαβοΐας, Ιπποτών Μάλτας) συγκεντρώνεται στην Μεσσήνη της Ιταλίας, µε αρχηγό τον ∆ον Ζουάν τον Αυστριακό (Don Juan) που ήταν νόθος γιος του Καρόλου Ε’, 26 χρονών, που είχε αποδείξει ότι διέθετε ηγετικά προσόντα και στο πρόσωπό του είχε συµφωνήσει η συµµαχία και µε τους ναυάρχους τον Marcantonio Colona του παπικού στόλου τον John Doria του γενουατικού και τους Sebastiano Venier, Marco Querini και Augusto Barbarigo του Βενετικού.
Ο Αρχιστράτηγος θα καταλάµβανε µε τον Venier και τον Colona το κέντρο της παράταξης µε εξήντα τέσσερις γαλέρες, η δεξιά άκρη θα ήταν στις διαταγές του Doria και η αριστερή µε 54 γαλέρες υπό τον Barbarigo. Ο στόλος διέθετε εµπροσθοφυλακή µε οκτώ γαλέρες και οπισθοφυλακή µε έξι. Τα γαλόνια και τα βαριά µεταφορικά πλοία θα σχηµάτιζαν ξεχωριστή νηοποµπή.
Στην Ελλάδα το γεγονός ότι ανατέθηκε η αρχηγία στον ισπανό πρίγκιπα αναπτέρωσε τις ελπίδες των ελλήνων για την απελευθέρωσή τους. Έτσι φτάνουν στην Μεσσήνη οι πρώτες ελληνικές αντιπροσωπείες. Με την πτώση της Αµµοχώστου οι Οθωµανοί επιχειρούν αποβάσεις στις ακτές της Αδριατικής, ωστόσο η συγκέντρωση των συµµάχων στην Μεσσήνη τους κάνει να αποσύρουν τις δυνάµεις τους προς τις βάσεις τους στην Ελλάδα. Τελικά στις 16 Σεπτεµβρίου οι σύµµαχοι αποφασίζουν τον απόπλου από την Μεσσήνη προς το Ιόνιο, προσεγγίζουν την Κέρκυρα και τον όρµο της Ηγουµενίτσας. Με τους Έλληνες να πλοηγούν την περιοχή της Πρέβεζας, της Λευκάδας, και τα ανοικτά του Κορινθιακού κόλπου.
Στις 30 Οκτώβρη ο στόλος ξεκινά για την Κεφαλονιά µε 210 γαλέρες, 30 φρεγάτες ισπανικές, 24 µεταφορικά πλοία. Πλήρωµα 28.000 ανδρών στην υπηρεσία των Ισπανών, 8.000 Βενετών, 2.000 του Πάπα και 15.000 ΄Ελληνες από τα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη, σαν κωπηλάτες και οπλίτες.
Έλληνες υπήκοοι της Γαληνότατης εξοπλίζουν και διοικούν πολλά βενετικά πολεµικά σκάφη. Η Κέρκυρα διαθέτει τέσσερις γαλέρες µε διοικητή τον Χριστόφορο Κοντόκαλη, Πέτρο Μπούα, Γεώργιο Κοκκίνη και Στυλιανό Χαλκιόπουλο. Η Ζάκυνθος τέσσερα πολεµικά πλοία µε τους Αντώνιο Κοντούβαλη, Νικόλαο Μονδίνο, ∆ηµήτριο Κοµούτο και Μαρίνο Σγούρο. Πολλοί από αυτούς αφιερώνουν σε ναούς των Ιονίων νήσων µετά την ναυµαχία φορητές εικόνες και πίνακες σε ανάµνηση αυτής της νίκης.
Ωστόσο η ενετοκρατούµενη Κρήτη είχε σηµαντικότερη συµµετοχή, µε 46 γαλέρες που εξοπλίστηκαν και συνέδραµαν. Αναφέρονται ονόµατα σαν αυτό του Μανούσου Θεοτοκόπουλου αδελφού του ζωγράφου ∆οµίνικου Θεοτοκόπουλου. Άλλοι 15.000 Έλληνες είχαν βίαια στρατολογηθεί από τον Σελίµ τον Β΄στα πλοία του οθωµανικού στόλου που επικεφαλής ήταν ο Καπουδάν Πασάς Μουεζίν-Ζάντε Αλής, ο θρυλικός Μεχµέτ Σιρόκο και ο Ουκλούζ Αλή µπέης του Αλγερίου. Ο θρύλος ήθελε τον τούρκο κουρσάρο Σιρόκο, έλληνα στην καταγωγή, στρατολογηµένο βίαια από τους Οθωµανούς σε µικρή ηλικία.
Το πρωί της 7ης Οκτωβρίου ο Καπουδάν Πασάς Μουεζίν- ζάντε Αλής µε 230 γαλέρες και 50 περίπου µικρότερα σκάφη κατευθύνεται στα δυτικά του κορινθιακού κόλπου όπου είχε καταπλεύσει ο χριστιανικός στόλος. Συναντήθηκαν κοντά στα νησιά Εχινάδες, στην Οξιά κοντά στις εκβολές του Αχελώου.
Ο συµµαχικός στόλος είχε παραταχθεί σε γραµµή συγκροτηµένη σε τρεις οµάδες. Οι Τούρκοι κατάπληκτοι βρέθηκαν αντιµέτωποι µε «πλωτά κάστρα». Από την 10η πρωινή είχε ήδη αρχίσει η εµπλοκή των δύο στόλων από το βόρειο άκρο του σχηµατισµού. Με ιπποτικό πνεύµα στην αρχή, που δεν άργησε να µετατραπεί σε άγρια συµπλοκή. Τα αντίπαλα σκάφη προσδέθηκαν µεταξύ τους µε σκοινιά και αρπάγες και η ναυµαχία µετατρέπεται σε µάχη πεζικού πάνω στα καταστρώµατα των πλοίων.
∆ύο φορές οι δυνάµεις του Αλή, µε 400 γενίτσαρους επιτίθενται στο κατάστρωµα της ναυαρχίδας του ∆ον Χουάν και τρεις φορές οι Ισπανοί ανταπέδωσαν την επίθεση. Οι βενετικές γαλεάσες αποδείχτηκαν φρούρια µε τον άρτιο εξοπλισµό τους σε πυροβόλα. Οι Οθωµανοί εγκαταλείπουν πλοία που έχουν εκτοπιστεί προς την ακτή και η καταδίωξή τους εξακολουθεί µέχρι τη στεριά. Το ηθικό τους καταρρακώνεται όταν χτυπήθηκε ο αρχηγός τους και αιχµαλωτίστηκε η ναυαρχίδα του στόλου τους. Αρχίζουν να τρέπονται σε φυγή.
Σε πέντε ώρες η µάχη είχε κριθεί. Οι απώλειες ήταν µεγάλες αφού η µάχη είχε διεξαχθεί εκ του συστάδην. Οι χριστιανοί επικρατούν εξαιτίας κυρίως του ∆ον Ζουάν που πολλοί ιστορικοί θεωρούν βασικό συντελεστή της νίκης.
Η έκβαση της αναµέτρησης ήταν αληθινή πανωλεθρία για τους Οθωµανούς µε 20.000 νεκρούς ανάµεσά τους και ο Καπουδάν Πασάς και ο Μεχµέτ Σιρόκο, τριάντα διοικητές επαρχιών, 160 µπέηδες. Στις απώλειες των χριστιανών καταγράφονται 8.000 νεκροί, ανάµεσά τους το βενετός ναύαρχος Βerberigo, 12 γαλέρες που βυθίστηκαν και µία που αιχµαλωτίστηκε.
Ανάµεσα στους τραυµατίες ήταν και ένας νεαρός που στη µάχη έχασε το χέρι του χωρίς αυτό να τον εµποδίσει να γίνει αργότερα διάσηµος συγγραφέας. Για την ναυµαχία έλεγε ότι ήταν «το µεγαλύτερο γεγονός που είχε δει στο παρόν και το παρελθόν ή που έλπιζε ότι θα έβλεπε στο µέλλον» και ήταν πολύ περήφανος για την συµµετοχή του σ’ αυτό. Ήταν ο συγγραφέας του «∆ον Κιχώτη» ο Miguel de Cervantes.
H νίκη αποδόθηκε σε µεγάλο βαθµό στον ∆ον Ζουάν που µε τον ενθουσιασµό του κατάφερε να κυβερνήσει τον ετερόκλητο στόλο και χρησιµοποίησε αποτελεσµατικά τη δύναµη πυρός, κάτι που θα επηρέαζε και στο µέλλον την ναυτική πολεµική τέχνη. Επίσης κάτι πολύ σηµαντικό, η παθητική στάση που κράτησαν οι στρατολογηµένοι από τους Οθωµανούς έλληνες θεωρείται µεγάλη συµβολή στην νικηφόρα έκβαση της ναυµαχίας. Σύµφωνα µε την µαρτυρία του Contarini οι έλληνες κατέστρεφαν τα κατάρτια κι έκοβαν τα σκοινιά των πλοίων στα οποία είχαν βίαια στρατολογηθεί.
Οι απώλειες που είχαν και από τα δύο στρατόπεδα υπολογίζονται σε 8.000 και σε 15.000, οι χριστιανοί σκλάβοι που ξαναβρήκαν την ελευθερία τους. Άλλωστε οι ελληνικοί πληθυσµοί δεν απόφυγαν τα βαριά αντίποινα από τους Οθωµανούς.
Τα χαρµόσυνα νέα έφτασαν στην Βενετία όταν αυτή θρηνούσε την πτώση της Κύπρου και µέσα σε κλίµα πάνδηµου ενθουσιασµού, άνοιξαν οι πόρτες των φυλακών και απελευθερώθηκαν όλοι οι κρατούµενοι λόγω χρεών, ενώ στον Άγιο Μάρκο ακούστηκε ευχαριστήρια λειτουργία και όλη η πόλη ξενύχτησε υπό το φως των πυρσών.
Η νίκη της 7ης Οκτωβρίου 1571 απαθανατίστηκε σε πίνακες του Βερονέζε και του Τισιανό, ενώ απεικονίστηκε στο Palazzo Ducale και σ’όλες τις αναπαραστάσεις αποδίδεται συµβολικά η συµπαράταξη των ευρωπαϊκών δυνάµεων και όλων των συντελεστών ή πρωταγωνιστών της ναυµαχίας. O Miguel de Cervantew Saacedra δεν παραλείπει στο πρώτο µέρος του «∆ον Κιχώτη» να τονίσει το πόσο σηµαντικά συντέλεσε η νίκη αυτή να διαλυθεί η πεποίθηση για το αήττητο των οθωµανών στη θάλασσα λέγοντας ότι « τη µέρα εκείνη συντρίφτηκε η οθωµανική αλαζονεία».
Αλλά και οι νεώτεροι ιστορικοί όπως o Femand Braudel χαρακτήρισαν τη νίκη της 7ης Οκτωβρίου 1571 σαν το τέλος του «συµπλέγµατος κατωτερότητας» του χριστιανικού κόσµου απέναντι στην στρατιωτική υπεροχή των Οθωµανών.
Ανεξάρτητα από το πόσο κράτησε η συµµαχία που έχανε τα ερείσµατά της και τα ξανάβρισκε µέσα στο χρόνο. Ακόµη, ότι δεν επιτεύχθηκε η αντιστροφή του συσχετισµού των δυνάµεων, ούτε η νίκη µεταφράστηκε σε καµιά εδαφική κατάκτηση, οι ενωµένες δυνάµεις των συµµάχων κατάφεραν ένα δυνατό χαστούκι στην ιµπεριαλιστική αλαζονεία µιας υπερδύναµης εκείνης της εποχής που φιλοδοξούσε να κατακτήσει τον κόσµο ισοπεδώνοντας τα πάντα.
Ένα χρόνο µετά ο οθωµανικός στόλος είχε αναπληρώσει τις απώλειές του και η Κρήτη το µεγάλο προπύργιο της Γαληνότατης στην Ανατολική Μεσόγειο χάνεται µέσα στον επόµενο αιώνα. Γι’αυτό η νίκη ήταν περισσότερο ηθική και ψυχολογική καθώς η άλωση της Πόλης ήταν ένα ορόσηµο διαρκούς πτώσης του ηθικού του χριστιανισµού στην οθωµανική επέκταση.
Η ∆ύση γιορτάζει. «Ο χριστιανισµός σώθηκε από τον κίνδυνο των απίστων» λέει η ιστορία. Ήταν από τις µεγαλύτερες νίκες ανάµεσα στο Ισλάµ και τον χριστιανισµό, ανάµεσα στην ηµισέληνο και τον σταυρό.
Η Γαλλική Επανάσταση και το κάλεσµά της, ο 18ος αιώνας που γέννησε την πληµµυρίδα των εθνικοαπλευθερωτικών κινηµάτων στην Ευρώπη και την αναγκαιότητα των εθνοκρατών, ήταν ακόµα µακριά.
*Η Αγγελική Ροσµαράκη είναι κοινωνιολόγος/Med στην Εκπαίδευση/MA in Critical and Creative Writing
Βιβλιογραφία
Η Ναυµαχία της Ναυπάκτου (2006) Η. Pibicheno
Η Ναυµαχία της Ναυπάκτου (2021) A. Petago, Ωκεανίδα ΣΙΜ
Η Ναυµαχία της Ναυπάκτου (2005) Κωτούλας, Ι., Περισκόπιο Η
.Battle of Lepanto, 1572 (Nafpaktos, West Greece, Greece)
https://www.rct.uk/collection/721058/battle-of-lepanto-1572-nafpaktos-west-greece-greece-38deg2330n-21deg4939e
