Γράφει η Μαρία Ευαγ. Κοντογιάννη
Εχω τη γνώμη ότι είναι σημαντικό να αναφέρουμε, όταν βρεθούν στα χέρια μας, αποσπάσματα από νουβέλες της πνευματικής κοινωνίας των καιρών, τα οποία μας μιλούν με λεπτομέρεια για τη ζωή των λεπρών, όπως τα παρακάτω:
´Η λέπρα γίνεται σήμερον της μόδας, όπως και ένας χορός, ένα καπέλο ή μια κωμωδία, δηλαδή κατόπιν άρθρων εις τας εφημερίδας, συνεντεύξεων ή παντός είδους ρεκλάμας». Αυτά έγραφε το πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας ´ΕΜΠΡΟΣ´ τον Απρίλιο του 1914, με τίτλο «Η ασθένεια της μόδας». Όπως κανείς καταλαβαίνει, αν τηρήσει σωστά τις αναλογίες, οι εποχές τείνουν να επαναλαμβάνονται.
Γράφει ο Δημήτρης Παπανικολάου: Το 1914, το νησάκι Σπιναλόγκα, που λειτουργεί ως χώρος απομόνωσης των λεπρών της Κρήτης ήδη για μια δεκαετία, έχει πλέον αρχίσει να δέχεται ασθενείς απ? όλη την Ελλάδα. Και ο Αμάουερ Χάνσεν πειραματίζεται πάνω στον βάκιλο που προκαλεί την ασθένεια. Η πίστη ότι η επιστήμη είναι κοντά στη θεραπεία, αλλά και η, για μια ακόμη φορά, απομόνωση των ασθενών σε ´αποικίες λεπρών´ τους καθιστούσε την ίδια στιγμή εκτός κοινωνίας αλλά και εντελώς ορατούς. Όπως περίπου το νησί της Σπιναλόγκας από την παραλία της Κρήτης απέναντι. Δηλαδή σε απόσταση ασφαλείας, αλλά και μονίμως παρόντες. Οι ελληνικές εφημερίδες της δεκαετίας του 1910 επανέρχονται συχνά στη λέπρα, κάποτε σε τόνο ελεήμονα, κάποτε φοβικά, κάποτε και με ´επιστημονική´ περιέργεια. Σε αυτό το κλίμα επίσης τον Απρίλιο του 1914, η Γαλάτεια Καζαντζάκη δημοσιεύει στο περιοδικό ´Νέα ζωή´ της Αλεξάνδρειας τη νουβέλα της ´Η άρρωστη πολιτεία´. Στο σκοτάδι: Όπου μια νέα, γεμάτη ζωή και καλοσύνη, φθάνει, ασθενής και η ίδια, στο νησί των εκτοπισμένων. «Όλες οι απαιτούμενες διατυπώσεις γενήκαν κι εγώ είμαι πια εγκατεστημένη για πάντα εδώ πέρα» θα μπορούσε να είναι και το νησί της Βικτόριας Χίσλοπ (όπου νέα, γεμάτη ζωή και καλοσύνη φθάνει ασθενής και η ίδια κ.λπ. κ.λπ.) είναι όμως το αντίθετό του: η Καζαντζάκη (με το γνωστό της στιλ ? ιδεολογική αυτοπεποίθηση, αισθητικός τσαμπουκάς και αφηγηματική τσαπατσουλιά σε ισόποσες δόσεις) μουντζουρώνει από νωρίς την εικόνα. Η ανώνυμη ηρωίδα της, παρ? όλο που στην αρχή προσπαθεί να δει θετικά τον εκτοπισμό (ανοίγει, όπως και η ηρωίδα της Χίσλοπ, σχολείο για παιδιά των λεπρών, ψιλοτσεκάρει και την πιθανότητα να ερωτευτεί), πολύ γρήγορα καταλήγει στο άλλο άκρο. Το νησί είναι κολαστήριο, η ´πολιτεία´ των λεπρών ανάξια κάθε προσπάθειας, η ίδια η αρρώστια πορεία αυτογνωσίας αλλά από την ανάποδη: ως άσκηση μηδενισμού. Στο πλαίσιο αυτό και η ερωτική ένωση που κλείνει τη νουβέλα, όπου η ηρωίδα, όπως και όταν επιλέγει, ενώνεται με απελπισμένο ήρωα ονόματι Λουκά και ίσως μαζί του αυτοκτονεί. «Το σκοτάδι μας εσκέπαζε ολοένα. Η άρρωστη πολιτεία είχε βουλιάξει σ? ένα σκοτάδι πηχτό σαν τέλμα και κανένα λευκό λουλούδι δεν ανθούσε επάνω στα στεκάμενα νερά». Τελεία, παράγραφος, τέλος νουβέλας.
Σύμβολο του ´άλλου´. Κλασικό τέκνο του καιρού της, ´Η άρρωστη πολιτεία´ είναι μια αφήγηση εντελώς επηρεασμένη από τον Νίτσε, τον συμβολισμό και τον μυστικισμό, όπως υποδειγματικά εξηγεί η Κέλλη Δασκαλά στη θαυμάσια μελέτη της που δημοσιεύεται ως επίμετρο σε μια από τις δύο πρόσφατες επανεκδόσεις του έργου της Καζαντζάκη. Η Δασκαλά προχωρά σε μια γενικότερη ανατομία της πολιτισμικής διαχείρισης της λέπρας τους τελευταίους αιώνες στην Ελλάδα και τον κόσμο. Η νόσος του Χάνσεν, εξηγεί, ακριβώς επειδή μπορούσε να ταυτιστεί με μια ιστορία αιώνων (από τη Βίβλο, στον Μεσαίωνα, στην εποχή της αποικιοκρατίας, στον 20ό αιώνα) και ως ασθένεια επέφερε οργή, μετάλλαξη στο παρουσιαστικό των ασθενών χωρίς να επιφέρει γρήγορο θάνατο, γέννησε μια πλούσια μυθολογία. Ο λεπρός αντιμετωπίστηκε ως άνθρωπος μεταξύ ζωής και θανάτου (και γι? αυτό, ειδικά τον Μεσαίωνα με απώθηση αλλά και ταυτόχρονο δέος), ως μίασμα, το απόλυτο σύμβολο του ´άλλου´… Και οι τόποι εντοπισμού του, οι ´αποικίες λεπρών´ όπως η ελληνική Σπιναλόγκα, υπήρξαν μια από τις ιστορικά πιο ανθεκτικές μορφές άσκησης απόλυτης βιοεξουσίας το πρωτοτυπικό στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Aν το καλοσκεφτεί κανείς (με βοήθεια από Φουκώ και Αγκάρμπεν) υπάρχει, όσο κι αν δεν φαίνεται με την πρώτη, μια νοητή γραμμή που συνδέει τη Σπιναλόγκα και τη Μακρόνησο.
Από τον ´Μπεν Χουρ´έως τα ´Ημερολόγια Μοτοσυκλέτας´: Η μεγάλη πολιτισμική παραγωγή γύρω από το θέμα, η οποία εντείνεται στον 20ό αιώνα, έλκεται ακριβώς από αυτήν την πτυχή. Από τα διηγήματα του Ρώσου Αντρέγιεφ σε αυτά του Τζακ Λόντον (ιδιαίτερα το «Κoolau the Leper») ή το μυθιστόρημα του Γκριν ´Α Βurnt Οut Case´ κι από το ´Μπεν Χουρ´ στα ´Ημερολόγια Μοτοσυκλέτας´, η λέπρα γίνεται σύμβολο και της απόλυτης καταδίκης κι ετερότητας, αλλά και της υπέρβασής τους (δια του θάρρους όσων προσεγγίζουν, συμπαρίστανται, συνοικούν με τους λεπρούς)· και του κοινωνικού αποκλεισμού, αλλά και του αγώνα εναντίον του· και της παθητικότητας, αλλά και της εξέγερσης. Αυτή η γραμμή φαίνεται να ακολουθείται και στην Ελλάδα, όπου με το θέμα καταπιάνονται, μεταξύ άλλων, και ο Βικέλας, ο Πικρός, ο Νίκος Νικολαΐδης, ο Γουλιέλμος Άμποτ. Πληθαίνουν μάλιστα κάποια στιγμή, μετά το 1930, οι φωνές που ζητούν να βελτιωθεί η κατάσταση νοσηλείας των λεπρών και βλέπουν στην ιστορία του αποκλεισμού τους την ευρύτερη ιστορία της κοινωνικής αδικίας.
Έτσι ο Θέμος Κορνάρος θα γράψει το 1933 τη συγκλονιστική του νουβέλα ´Σπιναλόγκα´, όπου η περιγραφή των πληγών, των σάπιων σωμάτων, των ζωντανών – νεκρών, συνδυάζεται με την κραυγή εναντίον εμπόρων και γιατρών που τους εκμεταλλεύονται.
Στη Σπιναλόγκα της δεκαετίας του 1930 ´βλέπει κανείς όλη τη σαπίλα των χρεοκοπημένων αξιών´, έγραφε ο Θέμος Κορνάρος. Και η Γαλάτεια Καζαντζάκη θα επανέλθει, με δύο δημοσιογραφικά άρθρα στον «Ριζοσπάστη» του 1935, για να «καταγγείλλει αδίστακτα» τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των λεπρών. Τη θέση του νιτσεϊκού μηδενισμού έχει πια πάρει η σοσιαλιστική – νεωτερική ευφορία. Καθώς το φάρμακο είναι πια ορατό στον ορίζοντα, οι λεπροί, από ζωντανοί νεκροί, παρίες και αισθητικά σύμβολα της παραίτησης, αντιμετωπίζονται πλέον, ίσως πιο ξεκάθαρα από ποτέ, ως κοινωνικοί ήρωες.
