Βασιλική Βελεσιώτου*
Δεν θα σταθούμε στην παράλειψη ή την υποβάθμιση της συμβολής της Κρήτης στον αγώνα του 1821 από τον πρώτο καταγράψαντα την ιστορία Σπυρίδωνα Τρικούπη, ούτε θα την αποδώσουμε σε δόλο. Διότι όλοι οι μεταγενέστεροι ιστορικοί από την υπόλοιπη Ελλάδα και την Κρήτη (Κ.Παπαρηγόπουλος, Δ. Κόκκινος, Κριάρης, Μουρέλος, Ψιλάκης, Δετοράκης, Κριτοβουλίδης κ.ά.) ανέδειξαν και εξήραν την συμμετοχή και την ηρωική δράση των Κρητών εντός και εκτός Κρήτης.
Οι Κρήτες όλα τα χρόνια της υποδούλωσης τους από διάφορους κατακτητές κατά την Ενετοκρατία παρ’ ότι τα τελευταία τουλάχιστον χρόνια ήταν ηπιότερη, αλλά κυρίως υπό την σκληρή Οθωμανική υποδούλωση, ονειρεύονταν και απέβλεπαν στην απελευθέρωσή τους. 50 χρόνια μετά την τραγική κατάληξη της επανάστασης και την θυσία του Δασκαλογιάννη το 1770, μετά την απογοήτευση και το μεγάλο πένθος, οι Κρήτες άρχισαν πάλι να αναλογίζονται πως θα αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό. Οι Οθωμανοί ήταν πολυάριθμοι, οχυρωμένοι στα φρούρια μεγάλων πόλεων (Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου, στο νησάκι της Σούδας) είχαν όπλα, τακτικό στρατό και τους σκληρούς γενίτσαρους, που ήταν φανατισμένοι και δρούσαν άναρχα, καταπατώντας κάθε ανθρώπινο δικαίωμα, βιαιοπραγούσαν και λεηλατούσαν ακόμη και τον άοπλο πληθυσμό. Στους χριστιανούς Κρήτες είχαν επιβληθεί σκληροί φόροι εκτός της περιοχής των Σφακίων, όπου ο φόρος ήταν μικρός συμβολικός. Σε αντίθεση οι Κρήτες ήταν ολιγάριθμοι γιατί είχαν εξοντωθεί ή φυγαδευτεί όλα αυτά τα χρόνια, η οικονομική τους κατάσταση ήταν άθλια λόγω των υψηλών φόρων και των λεηλασιών των περιουσιών τους και των παραγομένων προϊόντων τους, άοπλοι και απογοητευμένοι. Οι εκτός Κρήτης Κρητικοί έμποροι και ναυτικοί άρχισαν να μεταδίδουν τις ιδέες του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης να μυούνται στην Φιλική Εταιρεία και με τα τραγούδια του Ρήγα Φεραίου να εμψυχώνονται, όπως οι Έλληνες του Ελλαδικού χώρου και οι Κρήτες.
Ακόμα τούτην την άνοιξη, ραγιάδες ραγιάδες, τούτο το καλοκαίρι, όσο να έρθει ο Μόσκοβος ραγιάδες, ραγιάδες, να φέρει το σεφέρι.
Ως πότε παλικάρια θα ζώμεν στα στενά μονάχοι σαν λιοντάρια στις ράχες τα βουνά.
ΧΟΡΩΔΙΑ (ΘΟΥΡΙΟΣ ΤΟΥ ΡΗΓΑ)
Η περιοχή των Σφακίων, μακριά από τα κέντρα των Οθωμανών, ορεινή και κακοτράχαλη, ήταν το κέντρο όλων των δράσεων που απέβλεπαν στην ελευθερία των Κρητών. Εξάλλου οι Σφακιανοί είχαν μυηθεί στη ιδέα της επανάστασης από τους καραβοκύρηδές τους. Εκεί λοιπόν στην περιοχή των Σφακίων Λουτρό την 7η Απριλίου, Μεγάλη Πέμπτη, έγινε η πρώτη σύναξη και η δεύτερη 15 Απριλίου στα Γλυκά Νερά των Σφακίων. Η πρώτη μυστική συνάντηση επιφανών Σφακιανών και άλλων Κρητών, πολλοί από τους οποίους ήταν Φιλικοί, (είχαν μυηθεί στην Φιλικοί Εταιρεία, και είχαν πληροφορηθεί για τη επανάσταση στον Μωριά.
Την 29η Μαΐου στην Παναγία Θυμιανή στους Κομητάδες Σφακίων, Σφακιανοί οπλοφόροι κι άλλοι επιφανείς Κρήτες, συνήλθαν σε γενική συνέλευση για να αποφασίσουν την έναρξη της επανάσταση και τα προκαταρκτικά της. Οι Σφακιανοί καραβοκύρηδες είχαν κατορθώσει να συγκεντρώσουν κάποια όπλα και πολεμοφόδια ανταλλάσσοντας τα με τα προϊόντα τους. Επίσης δημιουργήθηκε τριμελής επιτροπή «ταμείο του Αγώνα» για συλλογή χρημάτων από εράνους και προσφορές τιμαλφών για αγορά από το εξωτερικό όπλων και πυρομαχικών. Η Κρήτη μοιράστηκε σε 10 περιοχές όπου τοποθετήθηκαν 10 αντίστοιχοι εμπειροπόλεμοι Σφακιανοί ως αρχηγοί, αναγνωρισμένοι για την τόλμη και εμπειρία τους στις εχθροπραξίες με τους Τούρκους, οι οποίοι αργότερα πλαισιώθηκαν από ντόπιους. Στον Αποκόρωνα ήταν ο ηρωικός καπετάν Σήφακας.
Εν τω μεταξύ οι Τούρκοι είχαν πληροφορηθεί για την επανάσταση του Μωριά και της Ρούμελης και τις πρώτες επιτυχίες των επαναστατημένων. Οργισμένοι άρχισαν τις σφαγές και τις λεηλασίες κατά των Χριστιανών κυρίως στις μεγάλες πόλεις. Ο τουρκικός όχλος στις 19 Μαΐου ημέρα της Αναλήψεως κρέμασε στην Σπλάτζια τον επίσκοπο Μελχισεδέκ, τον Φιλικό δάσκαλο Καλλίνικο Βερροιαίο και φυλάκισε πολλούς άλλους. Στις 14 Ιουνίου του 1821 ακολούθησε η κατατρόπωση 60 Κυδωνιατών Τούρκων υπό τον γενίτσαρο Ταμπουρατζή, ο οποίος και σκοτώθηκε στη θέση Λούλο των Κεραμιών. Αυτή ήταν η πρώτη νίκη των 40 Κρητών (Ριζιτών, Σφακιανών και Κεραμιανών) με αρχηγούς τον Γιάννη Χάλη, τον Μουτσογιάννη και τον Παπαδαντρέα, από όπου απεκόμισαν λάφυρα όπλα και μαχαίρια, τα οποία είχαν και μεγάλη ανάγκη. Οι Τούρκοι που επέστρεψαν καταδιωκόμενοι στα Χανιά, για εκδίκηση όρμησαν στα Χριστιανικά σπίτια και σκότωσαν 300, αδιακρίτως, άνδρες γυναίκες και παιδιά και πολλούς αιχμαλώτισαν. Στις 17 Ιουνίου οι Τούρκοι κατευθύνθηκαν προς τις Μουρνιές και από εκεί κατέλαβαν το χωριό Καλύβες Αποκορώνου και μερικοί εξ αυτών πήγαν να ενισχύσουν τον οχυρό πύργο του Αλυδάκη στον Μπρόσνιερο φοβούμενοι την κάθοδο των Σφακιανών.
Ο Πρωτοπαπαδάκης αφού πολιόρκησε το πύργο στον Μπρόσνιερο, ενισχυόμενος από οπλισμένους Μελιδονιανούς και άλλους Αποκορωνιώτες με αρχηγό τον Σήφακα, τον Δασκαλάκη που έτρεξαν από τη Μαλάξα και τον Σκορδύλη από τους Μαχαιρούς, έδωσαν σκληρή μάχη εναντίον των Τούρκων στον Τζιβαρά, τους οποίους απώθησαν μέχρι την θάλασσα. Στις εχθροπραξίες που ακολούθησαν μέχρι τέλος Ιουνίου πολλοί Τούρκοι σκοτώθηκαν σε πολλά μέρη των Χανίων, όπως και στην Μαλάξα στη θέση Αποπηγάδι, και άφησαν πολεμοφόδια στους νικητές αλλά και αναπτερωμένο το ηθικό τους. Οι Τούρκοι από τις πεδιάδες των Χανίων κατέφυγαν στα φρούρια και στο στρατηγείο του Βάμου στον Αποκόρωνα.
Οι εχθροπραξίες γρήγορα εξαπλώθηκαν σε όλη την Κρήτη.
Επιτυχίες που είχαν και οι Έλληνες Κρήτες του Ηρακλείου εναντίον των Αμπαδιοτών Οθωμανών και των Τούρκων γύρω από το Ηράκλειο εξόργισαν ακόμη περισσότερο τους Τούρκους. Έπεσαν τότε θύματα ο μητροπολίτης Γεράσιμος, ο επίσκοπος Κνωσσού, ο Χερσονήσου ο Λάμπης, ο Σητείας, ο Διοσπολαίος και πολλοί ηγούμενοι μοναστηριών και αξιόλογοι άντρες περί την εκκλησία. Η εκκλησία, όπως σε όλες τις δύσκολες περιστάσεις του έθνους έδωσε δυναμικό παρόν και είχε πολλά θύματα, στην μεγάλη επανάσταση του 1821, όπως και στις άλλες στις επαναστάσεις της Κρήτης. Επίσης σημαντική ήταν και η συμβολή των γυναικών, που εκτός των άλλων τρόπων που βοηθούσαν -προμήθεια τροφίμων, νερού κά- πολλές φορές έπιασαν τα όπλα.
Εν τω μεταξύ 1.500 Τούρκοι από το Ρέθυμνο κατευθύνθηκαν εναντίον των Καλλικρατιανών, των Λαμπαίων αλλά και των Σφακιανών με απώτερο στόχο τα Σφακιά, χωρίς αυτό να επιτευχθεί. Από την άλλη πλευρά μαίνονταν οι μάχες μεταξύ Τούρκων και Κισσαμιοτών, Σεληνιωτών και των Κεραμιανών υπό τον Δασκαλάκη υποβοηθούμενο από τον Χάλη, Φασούλη και τους Λακιώτες. Οι νίκες αυτές προβλημάτισαν τους πασάδες του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου και έτσι αποφάσισαν να καταστείλουν με εκστρατεία τους ξεσηκωμένους χριστιανούς. Η περιβόητη μάχη του Θέρισσου στις 4 Ιουλίου έγινε μεταξύ 6.300 Τουρκοκρητικών που είχαν μαζευτεί από το Ηράκλειο, Ρέθυμνο και την Κυδωνιά ενώ οι Έλληνες Κρήτες από τα Χανιά, το Θέρισσο, τους Λάκκους και τα Σφακιά ήταν μόλις 758. Τότε πολέμησαν ηρωικά πολλοί σπουδαίοι οπλαρχηγοί, οι Σφακιανοί Γιώργης Δασκαλάκης ή Τσελεπής (εγγονός του Δασκαλογιάννη), ο Ανδρέας Φασούλης, οι Θερισσιανοί και οι Κεραμιανοί με αρχηγούς τους αδελφούς Γιάννη και Βασίλη Χάλη, τον Παπαδανδρέα και Μουτσογιάννη, οι Λακιώτες και τα γύρω χωριά με αρχηγούς τον Σαριδαντώνη, τον Ν. Πρώιμο και τον Α. Γιανναράκη.
ΧΟΡΩΔΙΑ (10 ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ)
Στις αρχές Αυγούστου μεγάλη εκστρατεία ξεκίνησε από το Κάστρο και το Ρέθυμνο με 8000 καλά οπλισμένο Τουρκικό στρατό, έσπασε τις θέσεις που κρατούσαν 2000 Χριστιανοί Κρητικοί στα Κουρνοπατήματα και τον Αλμυρό και όρμησαν με το ιππικό τους προς τον κάμπο του Αποκόρωνα και τον Μπρόσνιερο.
Όπως ανιστορεί ο I. Μουρέλλος «Σφαγή φωτιά καταστροφή παντού. Θρήνος και οδυρμός των γυναικόπαιδων. Τουφέκια και μπαρούτι πού να βρουν; Ποιος θα τους πουλούσε έστω και σε αμύθητες τιμές; Έτρεχαν τα γυναικόπαιδα προς τα βουνά. Ετρύπωναν στις σπηλιές και στις χαράδρες σκορπίζονταν στα φαράγγια και στις κακοτοπιές. Μα κ’ οι Τούρκοι πάντα από κοντά. Η καταδίωξη σκληρή κι αδιάκοπη. Λίγη φωτιά στο άνοιγμα του σπήλιου μπρος κι όλα τα γυναικόπαιδα νεκρά από την ασφυξία ή τρελά στα χέρια των Τούρκων αιχμάλωτα».
Αυτά συνέβησαν και στο σπήλαιο Μεταξάρη στον Καραβότοπο του Κόκκινου Χωριού όπου είχαν καταφύγει 120 άτομα ανήμποροι Κοκκινοχωριανοί (γυναικόπαιδα, ηλικιωμένοι, ο παπάς και τρεις νέοι ένοπλοι), πληροφορούμενοι τις θηριωδίες των επιδρομέων. Οι μάχιμοι άντρες προφανώς βρίσκονταν με τους άλλους αγωνιζόμενους Αποκορωνιώτες. Προβληματίζει το πώς οδηγήθηκαν οι Τούρκοι εκεί αφού το Σπήλαιο είναι απομακρυσμένο από το χωριό, ενώ Τούρκες οικογένειες δεν κατοικούσαν στο Κόκκινο Χωριό. Από μία οπή που βρίσκεται στο πάνω μέρος του σπηλαίου έριξαν θιάφι και οι έγκλειστοι για να μην πεθάνουν από ασφυξία βγήκαν έξω, όπου τους εξόντωσαν όλους.
Ο σύγχρονος της επανάστασης ιστορικός Καλλίνικος Κριτοβουλίδης λέει επί λέξη «απέσπασαν αυθημερόν περί τους 116 άνδρας, γυναίκες και παιδιά από υπόγειον οπήν, κειμένη στα χωρία τα κόκκινα καλούμενα, κείμενα παρά την παραλία της επαρχίας ένθα κατέφυγον δια να σωθώσει, τους οποίους πάντας απέκτειναν, τον δε ιερέα του χωριού παπα Μανώλη εκρεούγησαν εις καλύβας. Τμήματα δε του κρέατος τούτου εκρέμασαν εις τα σημαίας των, δια να νικήσωσειν ως έλεγον τους Σφακιανούς. Ωσαύτως ανεσκολόπισαν και 3 νέους εβρεθέντας ενόπλους μετά των λοιπών».
Την επομένη μέρα σφαγιάστηκαν 30 άτομα στη σπηλιά του Ορνέ στον Κεφαλά και μετά δύο μέρες 130 άνδρες, γυναίκες και παιδιά στην Κρυονερίδα του Βαφέ. Μόνο στο σπήλιο της Κατεβατής γλίτωσαν 80 γυναικόπαιδα με τον Δαμινό και 12 οπλισμένους άντρες του. Μετά τον Αποκόρωνα οι Τούρκοι προέλασαν στη Μαλάξα το Θέρισσο και τα Σφακιά ώσπου για λίγο χρονικό διάστημα σκόρπισαν τους επαναστάτες. Και κατάπαυσε ο Αγώνας προσωρινά ώσπου ξανά άρχισε σύντομα, μετά την βοήθεια που είχαν σε πολεμοφόδια , οι Έλληνες.
Η επανάσταση στην Κρήτη διήρκεσε μια δεκαετία σκληρού ένοπλου αγώνα. Ο δεκαετής αυτός θαυμαστός Αγώνας όπως λέγει ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος «ήτο μια έγερσις εγκαθέτου και αλυσοδέτου τιτάνος, με μόνην δύναμιν την ελληνικήν του συνείδηση την ζωτικότητά του, την φιλοτιμία του και την οργήν του». Με λίγα λόγια αγώνας μεταξύ Δαβίδ και Γολιάθ. Βέβαια κατά την διάρκεια του Αγώνα υπήρχαν πολλά προβλήματα: δε υπήρχε ένα ενιαίο κέντρο, ένας κοινά αποδεκτός αρχηγός, λόγω του εγωισμού και της εξουσιομανίας πολλών, με κίνδυνο πολλές φορές να χαθούν βέβαιες νίκες.
Το 1830 με απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων δημιουργήθηκε το πρώτο ελληνικό κράτος, αλλά η Κρήτη έμεινε εκτός, λόγω συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων. Ακολούθησαν στην Κρήτη 60 σχεδόν επιπλέον χρόνια σκλαβιάς και μία σειρά επαναστάσεων το 1833, το 1841,το 1866- 69,το 1877- 78, το 1889 και το 1895 -98 για να αποφασιστεί επιτέλους η απελευθέρωσή της και ένα μεταβατικό στάδιο 15 χρόνων μέχρι το 1913 να επέλθει η πολυπόθητη ένωση με την υπόλοιπη Ελλάδα.
*Η Βασιλική Βελεσιώτου είναι Πρόεδρος του Συλλόγου Κοκκινοχωριανών
«Ο Άγιος Γεώργιος»
