Γράφει ο
ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΑΪΤΖΟΓΛΟΥ
stcloris@yahoo.com
Η ιστορία αυτή καθ’ εαυτήν, ως καθαρή γνώση, έχει διακοσμητική μόνο και έμμεση, σημασία για τη ζωή ουσιαστική σημασία έχει ο ιστορισμός, η συνειδητή δηλαδή προσπάθεια για να διατηρηθούν οι αξίες του παρελθόντος ως απόλυτες ή για να μετουσιωθούν και να γίνουν σπέρματα νέας ζωής
[Δ. Γληνός, Εκλεκτές σελίδες, Α´. Στοχαστής, 1971. 17.]
Η Ιστορία αποβαίνει «αδέκαστος κριτής». Πότε; Όταν με τον πολλαπλασιασμό των ντοκουμέντων και την έτσι προσθαφαίρεση μαρτυριών, έχουμε πιο ακριβοδίκαιη απόδοση ευθυνών σε υπεύθυνους στυγερών εγκλημάτων μεταξύ θυτών και θυμάτων…
ΜΕ ΘΕΜΑ «Μουσεία και Μνήμη» γιορτάζεται φέτος η Διεθνής Ημέρα Μουσείων σε όλο τον κόσμο. Γι’ αυτό και οι εκδηλώσεις μνήμης στα Χανιά είναι διάχυτες, μελετημένες, καλαίσθητες και επιτυχημένες…
ΕΛΑΒΑ πρόσφατα στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μου, μια σειρά σπάνιων φωτογραφιών που αποτελούν ανεκτίμητη ιστορική μαρτυρία. Πρόκειται για φωτογραφίες ντοκουμέντα του «Γερμανικού Ομοσπονδιακού Αρχείου» (BundesArchiv), που απεικονίζουν τις εκτελέσεις στο Κοντομαρί. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Κ. Νταντινάκη για την αποστολή τους… Αρκετές απ’ αυτές είχαμε πρωτοδεί στον «Ταχυδρόμο» (1980), σε μια πρώτη παρουσίασή τους από το δημοσιογράφο – ερευνητή Βάσο Μαθιόπουλου. Έγιναν αλλεπάλληλες εκδόσεις τους, με πρόσφατη αυτή της εφημερίδας «Τα Νέα» (επανέκδοση του 1980).
ΣΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ του βιβλίου «Εικόνες Κατοχής – φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση του ελληνικού λαού», ο κ. Βάσος Μαθιόπουλος επισημαίνει τη σημασία ενός ιστορικού ντοκουμέντου (σελ. 7): «Κάθε σοβαρός ερευνητής μπορεί να αμφισβητήσει κείμενα. Αλλά ποτέ και με ποικιλότροπες μεθόδους δεν μπορεί να αντιπαρέλθει ούτε σιωπηρά φωτισμένα ντοκουμέντα: όπως είναι η Φωτογραφία, ο τόπος της σφαγής, οι γνωστοί αντιστασιακοί που οδηγούνται στον θάνατο: φονεύονται ή απαγχονίζονται… Η φωτογραφία, που αποδεικνύεται η απεικόνισή της, είναι ίσης αξίας με τα έγγραφα των υπουργείων Εξωτερικών προηγμένων χωρών, που δημοσιεύονται μετά μισόν αιώνα…».
ΟΙ ΛΕΖΑΝΤΕΣ που έχει βάλει στις φωτογραφίες του βιβλίου του ο κ. Β.Μ., παρουσιάζουν το χρονικό της Γερμανικής Κατοχής στη χώρα μας καθώς και την ηρωική μάχη, σώμα με σώμα, των Γερμανών αλεξιπτωτιστών με τους Κρήτες και τους συμμάχους. Ειδικότερα, στον νομό Χανίων, βλέπουμε το αποκρουστικό πρόσωπο του πολέμου, με τις απάνθρωπες σκηνές εκτέλεσης αθώων ανθρώπων. Είναι η εικόνα μιας ανείπωτης ωμής βαρβαρότητας από πλευράς των Γερμανών απέναντι σε άοπλα θύματα του νησιού (Κοντομαρί, Κάντανος, Αλικιανός κ.λπ.)
…Η ΜΝΗΜΗ και η υπόμνηση τέτοιων γεγονότων δεν γίνεται για να οξυνθεί η εχθρότητα και το μίσος ανάμεσα σε λαούς, αλλά για να γνωρίσουν κυρίως οι νέες γενιές ότι η ιστορία είναι πολύ εύκολο να επαναληφθεί, αν την αγνοήσουμε επιτρέποντας στο να δημιουργηθούν ανάλογες συνθήκες. Κι ακόμη, πως η ελληνική δημοκρατία που με τόσο αίμα και θυσίες κατακτήθηκε, είναι ευαίσθητη και εύθραυστη ως πολίτευμα. Έτσι, αρκεί μια ολιγωρία ή απερισκεψία μας, για να την ανατρέψει ανοίγοντας τον ασκό του Αιόλου για την επιβολή άλλων καθεστώτων…
***
ΟΣΟΙ έχουμε κάποια ηλικία, κουβαλούμε ήδη αρκετές τραυματικές εμπειρίες από το παρελθόν. Ίσως έχουμε αναπτύξει καλύτερα την αίσθηση του τι είναι ή δεν είναι η Ιστορία, σε σχέση με αυτά που διαβάζουμε στα «σχολικά εγχειρίδια» ή στις λεγόμενες ιδιωτικές «Ιστορικές Αναμνήσεις» (Memoires). Ντοκουμέντα ανεκτίμητης ιστορικής αξίας, σαν αυτά του κ. Μαθιόπουλου ή γενικά των Αρχείων άλλων κρατών, υπάρχουν πολλά και για άλλα ιστορικά γεγονότα. Όπως είναι το «αμφιλεγόμενο» πρόσφατα από τους Άγγλους Ολοκαύτωμα των Εβραίων, η Ποντιακή Γενοκτονία για την οποία όλο και έρχονται στο φως άγνωστα ντοκουμέντα, το Κυπριακό, ο Εμφύλιος κ.λπ. Κάθε νέο ντοκουμέντο ανακαλεί, αναπλάθει και ανασκευάζει θετικά ή αρνητικά την ιστορική μνήμη. Τα ντοκουμέντα ενισχύουν την λανθάνουσα ή «ασθενή» πολλές φορές μνήμη αποκαθιστώντας τα γεγονότα στις πραγματικές τους διαστάσεις. Έτσι, η ανάμνηση γίνεται μνήμη εγκαταλείποντας το πεδίο της φαντασίας. Μακριά από την αχλύ του συναισθήματος και των μυθιστορηματικών αφηγήσεων, η μνήμη γίνεται ιστορία… Εξάλλου η Μνημοσύνη (1) ή Μνήμη, υπήρξε η Μητέρα των Εννέα Μουσών, μια απ’ τις οποίες ήταν και η Κλειώ (Ιστορία).
ΥΠΑΡΧΟΥΝ και άλλες παλαιότερες μαρτυρίες για γεγονότα της απώτερης ή νεότερης ιστορίας μας. Είναι οι σωζόμενες μνήμες των Μουσείων που έχουν αυτές τις μέρες την τιμητική τους. Σε πολλά ιστορικά γεγονότα έχουμε μια επί τούτου μυθοπλασία ή αποσιώπησή τους, για να περάσει η άρχουσα τάξη (ή η αντίπαλη παράταξη) αυτά που θέλει. Απόδειξη; Το πιο αμφιλεγόμενο μάθημα στα σχολεία παραμένει η «πάντα ελλιπής» Ιστορία: Μικρασιατική Καταστροφή, Γενοκτονία των Ποντίων, Εμφύλιος (ακόμη παραμένουν ανέκδοτα τα αρχεία του ΚΚΕ), Πραξικοπήματα, Σεπτεμβριανά 1956, Κυπριακό γράφονται με ερωτηματικά…
ΕΞΑΛΛΟΥ, μιλώντας για γεγονότα που έχει βιώσει κανείς, έμμεσα ή άμεσα, θα συμφωνούσε με τον ποιητή ότι μια και «η φρίκη δεν κουβεντιάζεται», ο δημιουργός καταφεύγει στο παραμύθι για να τη διηγηθεί:
«…Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
γιατί είναι αμίλητη και προχωράει~
στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο
μνησιπήμων πόνος». (2)
**
ΤΙ ΕΙΝΑΙ τελικά η μνήμη; Είναι το «αποτύπωμα» στο μυαλό μας ενός γεγονότος που συνέβη σε μια χρονική στιγμή; Είναι οι οδυνηρές αναμνήσεις που καρφώνονται και μένουν ανεξίτηλες στο μυαλό μας; Και ποιο είναι το κλειδί της μνήμης; Είναι η θύμηση…; Κι αν ναι, τι ακριβώς είναι αυτή; Ανάκληση της μνήμης έχουμε συχνά
– με τα «γιατί;» και τα «διότι» της ιστορίας που ανανεώνονται,
– με τα πρόσωπα ή τα γεγονότα που «ξαναμιλούν»,
– με τα μνημεία που μας ωθούν στο να στοχαζόμαστε βαθύτερα,
– με τα μουσεία, τους «ναούς της μνήμης
– με την τέχνη που μας τα ξαναφέρνει στο προσκήνιο κ.λπ.
ΣΥΜΦΩΝΑ με τα λεξικά μνήμη είναι «η ικανότητα του νου να συγκρατεί γεγονότα», λέξεις, εικόνες, παραστάσεις και εμπειρίες «που ανακαλούνται στο παρόν, με το κατάλληλο ερέθισμα». Όσο για τις μνήμες, είναι σύνολα παρελθοντικών ευχάριστων ή δυσάρεστων παραστάσεων.
ΟΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ μας δεν αποτελούν αντικείμενα που αραδιάζονται στα συρτάρια του νου, για να ανασύρονται όποτε θέλουμε. Μνήμη και συνείδηση δεν υποδιαιρούνται. Είναι σφαιρικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Και όπως λέει ο Alsino Silva, νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο Λος Άντζελες: «Η μνήμη είναι μια από τις κύριες δυνάμεις που καθορίζουν το ποιοι είμαστε. Εξελίχθηκε για να σχηματίσει τη συμπεριφορά μας, έτσι ώστε να μαθαίνουμε από την εμπειρία και να μεγιστοποιούμε τις πιθανότητες επιβίωσής μας (…). Οι συλλογικές μας μνήμες καθορίζουν τι μας αρέσει και τι όχι, διαμορφώνουν τα όνειρα και τις φιλοδοξίες μας και καθοδηγούν τις περισσότερες δραστηριότητες και αντιδράσεις μας»
ΕΙΝΑΙ, όμως, έτσι τα πράγματα εν καιρώ… Μνημονίου;
ΣΗΜΕΙΩΣEIΣ:
– (1) Η Μνημοσύνη (γνωστή και ως Μνήμη, που όμως ήταν άλλη θεότητα) ήταν η προσωποποίηση της μνήμης στην ελληνική μυθολογία. Ανήκε στους Τιτάνες, ήταν κόρη της Γαίας και του Ουρανού και μητέρα των Μουσών από τον Δία. [Λέξεις σχετικές: μνημόσυνο, μνημόνευση, μνημονικός, Μνημόνιο (=έγγραφη έκθεση με ειδική αναφορά σε συγκεκριμένη υπόθεση, συν. υπόμνημα)].
– (2) Γ. Σεφέρης, «Ο Τελευταίος Σταθμός», «Ποιήματα», σελ. 215, εκδ. Ίκαρος, 1976.
