Από τον Ομηρο ως τον Δάντη και από τον Τσέχοφ και τον Παπαδιαμάντη ως τον Χατζή, τον Κοτζιά και τον Βαλτινό, η λογοτεχνία καταγράφει τη δική της πνευματική ιστορία στην οποία αναβαπτίζονται και τα αξιόλογα σημερινά έργα. Χωρίς δογματισμούς και προκαταλήψεις αλλά με βάση τη λογοτεχνική και φιλοσοφική τους αξία, η στήλη φιλοδοξεί να φιλοξενήσει κείμενα που θα σχολιάζουν έργα του «κανόνα» της ελληνικής και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Μιχάλης Πάγκαλος (e-mail: mipagal@hotmail.com)
Η βιβλική Ευρώπη και η ακροδεξιά άρνησή της
Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος αδυνατεί να κατανοήσει και, συνακόλουθα, να πιστέψει στο μήνυμα της Ανάστασης του Χριστού.
Το ιστορικό ρεύμα του αποχριστιανισμού της Ευρώπης ορίζει πλέον τη θεμελιώδη συνθήκη νοήματος του Ευρωπαίου και, αναπότρεπτα σε λίγα χρόνια και του Έλληνα, όσο και αν ο εθνικισμός και η υπεροψία που θάλλουν στις υψηλές θέσεις της ιεραρχίας της Εκκλησίας την κάνουν να εθελοτυφλεί. Η μοίρα του ελληνικού και του ευρωπαϊκού χριστιανισμού είναι κοινή. Ο σύγχρονος άνθρωπος, Έλληνας ή Ευρωπαίος, ζει στο ιστορικό κενό του «θανάτου του Θεού» (Νίτσε). Ο «θάνατος του Θεού» της ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης, του Θεού του Αβραάμ, του Ισαάκ, του Ιακώβ και των προφητών στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου Ευρωπαίου είναι συνώνυμος με τον θάνατο της χριστιανικής ιδέας της Ανάστασης. Ο σημερινός Ευρωπαίος αδυνατεί να πιστέψει στην Ανάσταση του Χριστού και να την κάνει γνώμονα της ζωής του, αδυνατεί δηλαδή να ζήσει σύμφωνα με την ηθική της Ανάστασης, την ηθική του Ευαγγελίου, την ηθική της αγάπης και της θυσίας για τον ελάχιστο αδελφό. Χωρίς όμως την πίστη στην Ανάσταση του Χριστού που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της χριστιανικής ζωής, ολόκληρη η πίστη καταρρέει και, όπως έλεγε ο Απόστολος Παύλος, γίνεται μάταιη. Η Ανάσταση είναι η ανήκουστη ελπίδα, «μωρία για τους Έλληνες, σκάνδαλο για τους Εβραίους», που έφερε ο χριστιανισμός στον κόσμο προκειμένου να δικαιωθούν τα θύματα της ιστορίας και όσοι έχουν αδικηθεί και υποφέρει και να νικηθεί το «μέγα κράτος» του θανάτου. Όσο ανήκουστη είναι όμως η ελπίδα της Ανάστασης, της οποίας η πορεία έχει εγκαινιασθεί με την Ανάσταση του ίδιου του Χριστού, τόσο απίστευτη έχει γίνει για τον σημερινό άνθρωπο, τον εθισμένο, δηλαδή, καταναλωτή των στιγμιαίων απολαύσεων και των πολιτιστικών «προϊόντων».
Τι σημαίνει όμως για τον κόσμο μας αυτή η άγνοια και ακατανοησία της Ανάστασης; Άγνοια και ακατανοησία της Ανάστασης σημαίνει άγνοια και ακατανοησία της Ευρώπης (και της Ελλάδας) και του ευρωπαϊκού πνεύματος. Η Ευρώπη που αγνοεί την ελπίδα της Ανάστασης είναι η Ευρώπη που μισεί τον εαυτό της και αυτοκτονεί, κοινωνικά, ηθικά και πνευματικά. Ναι, όσο κι αν ακούγεται απίστευτο, η Ευρώπη εγγράφεται ως δυνατότητα μέσα στις κιτρινισμένες σελίδες της Βίβλου και ζει μέσα στις εκκλησίες της, τις εικόνες τους, τους ψαλμούς, τα αναλόγια και τα προσευχητάρια τους, με τον ίδιο τρόπο που ζει μέσα στην τέχνη και τη λογοτεχνία της. Η Ευρώπη γεννήθηκε μέσα στην Εκκλησία, η Ευρώπη είναι ποίηση και προσευχή, φιλοσοφία και θρησκεία. Τι μένει από την Ευρώπη αν της αφαιρέσεις τον Πλάτωνα και τη Βίβλο; Τι μένει από τα ευρωπαϊκά έθνη και τις εθνικές τους λογοτεχνίες και γλώσσες αν τα αποκόψεις από την ιδρυτική αναφορά τους στο χριστιανισμό και τη Βίβλο; Μια κυνικά καπιταλιστική Ευρώπη είναι μια ανελεύθερη Ευρώπη διαλυμένων και δυνάμει ταπεινωμένων και φιλοπόλεμων εθνών.
Ορισμένη ως η πνευματική ένταση και αντιμέτρηση των δύο μεγάλων πνευματικών της πατρίδων, Αθήνας και Ιερουσαλήμ η Ευρώπη είναι συγχρόνως πραγματικότητα και ουτοπία και μόνο έτσι μπορεί να υπάρχει. Δεν μπορεί η Ευρώπη να σημαίνει μόνο τον καπιταλισμό, την κατανάλωση και τη διασκέδαση. Δεν υπάρχει ευρωπαϊκή πόλη και μουσείο που να μην προϋποθέτει τη Βίβλο και, μάλιστα, συντριπτικά περισσότερο από όσο προϋποθέτει, παραδείγματος χάριν, τον Όμηρο ή την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Η ευρωπαϊκή τέχνη, η ποίηση και η λογοτεχνία αλλά και η ευρωπαϊκή φιλοσοφία, τουλάχιστον ως τον 19ο αιώνα, είναι εντελώς ακατανόητες χωρίς τη Βίβλο, Παλαιά και Καινή Διαθήκη και εντελώς αδιαχώριστές από την ελπίδα της Ανάστασης, όπως διατυπώνεται και αναγγέλλεται μέσα σε αυτήν. Η άγνοια και η αδιαφορία για τη Βίβλο ορίζει το βαθύ έλλειμμα αυτοσυνειδησίας ενός πολιτισμού που επιμένει να αγνοεί τις θεμελιώδεις αξίες και σημασίες που τον ορίζουν.
Πελαγοδρομώντας μεταξύ πολιτιστικού σχετικισμού και μιγαδοποίησης ο σημερινός Ευρωπαίος τις περισσότερες φορές ντρέπεται για τις χριστιανικές του ρίζες και είναι έτοιμος να τις αρνηθεί. Ο σύγχρονος «μοντέρνος» και «προοδευτικός» είναι, στην πραγματικότητα, ένας Οιδίπους, ένας τυφλός άνθρωπος, ένας άνθρωπος χωρίς πνευματική πατρίδα και προσανατολισμό που αγνοεί κατάφωρα τις πνευματικές του ρίζες. Η απώλεια της Βίβλου και της Ανάστασης είναι η απώλεια εκείνου του ουτοπικού-χριστιανικού ορίζοντα που έδινε –και δίνει– ελπίδα στην πίστη αλλά και στους κοινωνικούς αγώνες για τη δικαιοσύνη, τουλάχιστον σε όσους γνωρίζουν, από την ίδια τη Βίβλο, ότι ο παντοδύναμος Θεός αποκαλύπτεται στο πρόσωπο του φτωχού και του αναγκεμένου συνανθρώπου μας (Λεβινάς). Χωρίς την ελπίδα της Ανάστασης η πίστη και η ηθική μένουν ανεκπλήρωτες. Ανάσταση σημαίνει τελική νίκη του Καλού, δηλονότι νίκη της αγιότητας, της αλληλεγγύης, της θυσίας για τον άλλο, ό,τι δηλαδή συγκροτεί το τεράστιο έλλειμμα της σημερινής Ελλάδας και Ευρώπης. Όποιος δεν δονείται από την αλληλεγγύη για τον φτωχό και τον κατατρεγμένο, δηλαδή για τον ευαγγελικό «ελάχιστό αδελφό», δεν πιστεύει πραγματικά στο μήνυμα της Ανάστασης. Η σημερινή άγνοια της ιδέας της Ανάστασης, καθώς και ολόκληρης της βιβλικής ηθικής και στάσης ζωής –ήδη οι αγράμματοι εκσυγχρονιστές εξοβελίζουν τη Βίβλο, μαζί με τα θρησκευτικά, εκτός ελληνικού σχολείου, ενώ οι θεολόγοι μοιάζουν ανίδεοι και ανίκανοι να την υπερασπίσουν– μπορεί λοιπόν να σημάνει την οικοδόμηση μιας σκληρής και βαθιά μηδενιστικής και απελπισμένης κοινωνίας, αποβλακωμένης μέσα στον τεχνοκρατικό ευδαιμονισμό της «προόδου» και την παγκοσμιοποίηση των αγορών.
Η απώλεια αυτού του ουτοπικού, χριστιανικού ορίζοντα είναι, ανεπιστρεπτί, απώλεια των Γραμμάτων και της αυτοσυνειδησίας της Ευρώπης. Μια Ευρώπη όμως με τόσο βαθύ έλλειμμα αυτοσυνειδησίας είναι μια Ευρώπη που θα παράγει απελπισμένες, αγράμματες και, τελικά, «χαμένες» γενιές, και στην οποία το φίδι της ακροδεξιάς, του ρατσισμού και του αντισημιτισμού θα απειλεί ανά πάσα στιγμή να κάνει και πάλι την εφιαλτική εμφάνισή του, μέσα σε αυτή τη διαρκή «επέκταση του πεδίου της πάλης» (Ουελμπέκ) των αντίπαλων υποκειμενισμών, ατόμων και κοινοτήτων, όλων εναντίον όλων. Αντίθετα από τις αυταπάτες των φιλελεύθερων, μια Ευρώπη χωρίς την καλοσύνη και την ακλόνητη θεμελίωσή της στη Βίβλο δεν είναι η Ευρώπη της ανεκτικότητας, της ελευθερίας και του Διαφωτισμού αλλά –αλίμονο!– η Ευρώπη της ακροδεξιάς, του αυταρχισμού και του νέου ολοκληρωτισμού, η άρνηση της Ευρώπης.
[Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Νέα Ευθύνη», Τεύχος 5, Μάιος-Ιούνιος 2011, σ. 308-310]
(1) Κατά Ματθαίον 25, 31-46.
(2) Βλ., Σταύρος Ζουμπουλάκης, «Τα θρησκευτικά ως βιβλικό μάθημα», στο βιβλίο του «Ο Θεός στην Πόλη», Εστία 2002 σ. 107.
(3) Βλ., Ρεμύ Μπραγκ [Rémi Braque], «Europe, la voie romaine», Critérion 1992, επανέκδοση Folio-Εssais, Παρίσι.
(4) Βλ., Πιερ Αντρέ Ταγκύεφ, [Pierre-André Taguieff] «Ποικιλομορφία και μιγαδοποίηση», «Νέα Εστία», τχ. 1841, Φεβρουάριος 2011, σ. 199-209.
(5) Βλ., Νατάσσα Πολονύ, «Τα Χαμένα Παιδιά μας», Πόλις, 2006.
