327. ΚΑΛΥΒΕΣ
Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Αξίζει νομίζω τον κόπο, πριν προχωρήσουμε προς το Ακρωτήρι να αφιερώσουμε δύο άρθρα στο μεγάλο αυτό κεφαλοχώρι του Αποκόρωνα, μια και η απόσταση από τα Χανιά, καθώς και το φωτογραφικό υλικό που υπάρχει στο αρχείο μου συνηγορούν σε αυτό. Η Καλύβες, λοιπόν, που αν και στο ξεκίνημά τους φαίνεται πως ήταν πραγματικά αυτό που λέει τ΄ όνομά τους, κατέληξαν να γίνουν από τα πιο αναπτυγμένα και καλοχτισμένα χωριά του Νομού Χανίων. Υπάρχει ένας θρύλος που αποδίδει την ίδρυση του χωριού σε Σαρακηνούς, συνδέοντάς την με το τοπωνύμιο Σαρακηνός δίπλα στο χωριό. Στη θέση που έχει κτιστεί και συγκεκριμένα στην ανατολική του άκρη τοποθετείται ένα από τα επίνεια της αρχαίας Απτέρας, η Κίσσαμος. Κατά τον Νικ. Πλάτωνα, βρισκόταν εδώ η πόλη Αμφιμάτριον. Πράγματι, στη απότομη ακτή κάτω από τα ερείπια του φρουρίου Απικόρνο, υπάρχουν λίγα ερείπια ψαράδικου οικισμού των κλασικών χρόνων, που η θάλασσα διαρκώς διαβρώνει και εξαφανίζει. Κάποιοι θέλουν εδώ να βρίσκεται το αρχαίο Ιπποκορώνιο, που μετέδωσε το όνομά του στο βενετσιάνικο φρούριο και σε ολόκληρη την επαρχία Αποκορώνου, που προηγουμένως αναφερόταν ως ´Τούρμα Ψυχρού´. Ανατολικότερα ακόμα, στη θέση Φοινικιά (μετά την Κερά και κοντά στην Αλμυρίδα) υπάρχουν τα ερείπια μεγαλύτερης πόλης, με δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές που κατά τον Γάλλο αρχαιολόγο Πωλ Φωρ ήταν η Τάνος. Πρώτη μνεία του χωριού γίνεται στις βενετσιάνικες απογραφές του 1577 (Barozzi) και του 1683 (Καστροφύλακας) όπου αναφέρεται πως έχει 432 κατοίκους, ήταν δηλαδή από τότε μεγάλο χωριό. Πάνω του δέσποζε από τα πρώτα χρόνια της βενετοκρατίας το καστέλι Apicorno ή Bicorna (στο σημερινό λόφο Καστέλι) που ο Καστροφύλακας γράφει πως είχε 651 κατοίκους, ένας πληθυσμός που προστιθέμενος σ´ αυτόν του χωριού μάς κάνει 1082, περίπου όσο και σήμερα. Ο πυκνοδομημένος ιστός εντός του φρουρίου, απεικονίζεται ρεαλιστικά και στα σχέδια του Basilicata και του Boscini των αρχών του 17ου αιώνα. Το φρούριο αυτό ήταν η έδρα του καστελάνου της επαρχίας Αποκορώνου και κτίστηκε ίσως από τον Γενοβέζο πειρατή Pescatori ή στα πρώτα χρόνια της βενετοκρατίας, αν δεν είναι παλαιότερα (της β΄ βυζαντινής περιόδου). Το 1538 το κατέλαβε και το κατέστρεψε ο Μπαρμπαρόσα, αλλά αργότερα ξανακτίστηκε και μάλιστα όπως γράφει ο μηχανικός Monani στο 1631 είχε τους περισσότερους κατοίκους από όλα τα φρούρια του Βασιλείου της Κρήτης. Πολλοί Χανιώτες ευγενείς είχαν σ´ αυτό τις εξοχικές κατοικίες τους. Όταν το 1645 οι Τούρκοι κατέλαβαν τα Χανιά, η βενετσιάνικη φρουρά το εγκατέλειψε, αφού πρώτα το αφόπλισε και κατά μέρος το κατέστρεψε. Οι Τούρκοι φοβήθηκαν να μπουν αμέσως γιατί νόμιζαν ότι ήταν υπονομευμένο (καθυστέρησαν 3 μέρες), αργότερα το ξανακατέλαβαν για λίγο οι Βενετοί (το 1660) για να το εγκαταλείψουν αμέσως μετά. Πάντως, το 1668 ήταν σε πλήρη λειτουργία, επισκευασμένο -προφανώς πρόχειρα- από τους Τούρκους, αφού το αναφέρει ο Εβλιγιά Τσελεμπί, γράφοντας ότι οι ´άπιστοι´ είχαν καταστρέψει τα τείχη του σε μερικά μέρη αλλά μέσα έμεναν αρκετοί ετοιμοπόλεμοι στρατιώτες φυλάττοντας την είσοδο του κόλπου της Σούδας. Το κάστρο διέθετε τζαμί (προφανώς η παλιότερη εκκλησία της Αγ. Τριάδας, που σωζόταν ερειπωμένη μέχρι πρόσφατα) χάνι, χαμάμ και κάμποσα μικρά καταστήματα (αναφέρει 50!).Φαίνεται πως μετά την κατάληψη της νησίδας της Σούδας οι Τούρκοι το εγκατέλειψαν, με αποτέλεσμα να καταστραφεί ολοκληρωτικά, έτσι που στις μέρες μας, αλλά και στις αρχές του 20ού αιώνα που το επισκέφτηκε ο Gerola, να μη φαίνεται σχεδόν τίποτα. Από τα τείχη υπάρχουν λίγα λείψανα, κυρίως στο νότιο μέρος, ενώ από τα κτίσματα στο εσωτερικό υπάρχουν τα υπολείμματα της Αγ. Τριάδας που νομίζω ανοικοδομήθηκε τελευταία, καθώς και ένα πυργοειδές κτίσμα στην κορυφή, μεταποιημένο στην τουρκοκρατία αλλά και στη γερμανική κατοχή. Νότια των Καλυβών και σε πολύ κοντινή απόσταση (δίπλα στη σημερινή Εθνική οδό) βρισκόταν τη βενετοκρατία το μικρό χωριό Ζούρπο (ή Ζούρμπος) που σήμερα είναι γνωστό από τις πηγές που αναβλύζουν εκεί. Αργότερα απορροφήθηκε από τις Καλύβες, οι οποίες αναφέρονται σε όλες τις μεταγενέστερες απογραφές της Τουρκοκρατίας, διαθέτοντας μάλιστα και τη μεγαλύτερη στον Αποκόρωνα μουσουλμανική κοινότητα. (Το 1881 ήταν 123 μουσουλμάνοι έναντι 347 χριστιανών). Πάντως, τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ανάπτυξη παρουσίαζε το χωριό το 1940 με 1215 κατοίκους, ενώ σήμερα, τουλάχιστον το καλοκαίρι, ο αριθμός αυτός είναι ασφαλώς μεγαλύτερος. Από την εποχή της βενετοκρατίας σώζεται στο κέντρο του χωριού ένας εντυπωσιακός νερόμυλος με τέσσερις καμάρες για τη διέλευση του νερού, που αναφέρεται και από τον Gerola. Ο νερόμυλος αυτός, που πρόσφατα αποκαταστάθηκε με επιτυχία, ήταν το πρώτο ηλεκτροπαραγωγικό εργοστάσιο στον Νομό Χανίων και ίσως στην Κρήτη, πριν δημιουργηθούν οι εγκαταστάσεις που ο Ελευθ. Βενιζέλος εγκαινίασε στην Αγιά. Αυτό συνέβη το 1928 και το ρεύμα που παραγόταν από 2 τουρμπίνες 9 ίππων (κινείτο με τη δύναμη του νερού) και 1 βοηθητική ντιζελομηχανή 80 ίππων, ηλεκτροδοτούσε εκτός από το χωριό και τις φυλακές Καλαμίου. Ο εξοπλισμός αυτός σώζεται επίσης στο μεγαλύτερό του μέρος καθιστώντας τον νερόμυλο ένα μικρό βιομηχανικό μουσείο. Άλλα μνημεία από τη βενετοκρατία είναι ο Ναός της Μεταμόρφωσης του Χριστού και η εντυπωσιακή δίκλιτη εκκλησία της Παναγίας στην Κερά, κατάλοιπο ανδρικού μοναστηριού της ύστερης βενετοκρατίας. Ο Ναός, σε μαγευτική τοποθεσία, κτισμένος με τα χαρακτηριστικά των Ναών της εποχής και με λιθόγλυπτα στους φεγγίτες, πατάει στα λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής ίδιων περίπου διαστάσεων. Τα υπολείμματα του παλιού Ναού διατηρούνται στο εσωτερικό του νεότερου (που έχει και μεταγενέστερες προσθήκες). Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν και τάφοι, με ταφές της ίδιας περιόδου μέσα σε πιθάρια. Στη βενετοκρατία ανάγονται και τμήματα σπιτιών του χωριού, όπως φανερώνουν αρχιτεκτονικές τους λεπτομέρειες. Σπουδαίο ρόλο διαδραμάτισε το χωριό στις επαναστάσεις του 19ου αιώνα, αυτά όμως θα τα πούμε την επόμενη βδομάδα.
Στην πρώτη φωτογραφία, το σχέδιο του Francisco Basilicata (1631) με το φρούριο του Αποκορώνου (Bicorna) και το χωριό των Καλυβών. Διακρίνονται νερόμυλοι πάνω από τον ποταμό Ξυδά, ο σημαντικότερος των οποίων σώζεται και σήμερα αποκαταστημένος. Το φρούριο δεν ήταν πολύ γερά κτισμένο, όπως δείχνουν και τα λείψανά του σήμερα. Βρισκόταν όμως σε στρατηγική θέση, στην είσοδο του κόλπου της Σούδας.
Στη δεύτερη, φωτογραφία του χωριού το 1900 από τον λόφο που βρίσκεται νοτιοανατολικά του. Αν εξαιρέσει κανείς τα νέα κτήρια, η εικόνα δεν έχει αλλάξει πολύ σήμερα. Στο βάθος τα υψώματα της Απτέρας.
Στην τρίτη, φωτογραφία του χωριού περίπου το 1920. Η κεντρική εκκλησία δεν είχε ακόμα χτιστεί. Ο βασικός οικιστικός πυρήνας διατηρείται σχετικά καλά και σήμερα.
Στη τέταρτη ελαιουργείο με την καμινάδα του, που σήμερα δε σώζεται πια.
Η πέμπτη και η έκτη, τραβηγμένες από τον ίδιο φωτογράφο επίσης τη δεκαετία του ’20, δείχνουν το κανάλι που διασχίζει το χωριό, που και σήμερα χαρίζει μεγάλη γραφικότητα σ΄ εκείνο το σημείο.
Τέλος η έβδομη, είναι καρτ ποστάλ του τέλους της δεκαετίας του ’60 τραβηγμένη από το ύψωμα νοτιοανατολικά. Ο τρούλος της κεντρικής εκκλησίας (Αγ. Παρασκευή), δεν είχε ακόμα καλυφθεί με κεραμίδια. Οι μεγαλύτερες πάντως αλλαγές συντελέστηκαν τη δεκαετία 1995 – 2005.
